Gơ wèt mờ làng bol kòn cau Bahnar tàm càr Gia Lai, dơ̆ lơh yàng gơ rung klŏ geh gơtha kuơmàng ngan, tài do là bơhiàn lơh yàng sơn rờp tàm rài kis tơl nă cau dê. Bơhiàn lơh yàng do kờñ lơh yàng ưn ngài, kơp kờñ ală brah yàng sền gàr oh dềt geh dờng mhar, pràn kơldang. Do là bơhiàn lơh yàng kờñ yal kòn dềt ngan ngồn gơ gơs cau tàm hìu bơnhă, jơi nòi mờ ƀòn lơgar.

Dơ̆ lơh yàng gơ rung klŏ geh lơh dờng halà dềt gơ wèt tàm bơta geh ngan priă jền hìu bơnhă dê mơya sồr pal geh dùl nơm iar buh, 2 drăp tơrnờm. Bơdìh hơ̆ tai, oh mi, jơi nòi rềp mềr tàm dong kờl tai, tă pơgồp tai ală drăp tơrnờm, iar ada… jat bơta geh ngan he dê, ờ mìng nàng tàm dong kờl, tam pà bal bơta chờ hờp mờ gam kờñ lơh gơlik tai nùs nhơm đềt mềr tàm jơi nòi. Tŭ phan pơ dơng lơh yàng neh rơcang wil tơl, oh dềt neh gơ rung klŏ mờ hìu bơnhă neh lơh nền mat sơnđan oh dềt in den jà cau bơ jơu tus nàng lơh yàng: “Ơ ală yàng, ngai do, hìu bơnhă lơh yàng gơ rung klŏ oh dềt do in. Hòi dan ală yàng ai pà oh dềt in pràn kơldang, ờ gơtìp kòp jê, kơp kờñ ală yàng sùm sền gàr, ròng siam, tề lam oh dềt geh dờng pràn. Dan trồ tiah, ù tiah sền gàr sau in dờng mhar, pràn kơldang niam, tryăng tryồng, kis ring lơngai jơh rài kis”.

Tŭ neh jơh lơh yàng, tơl nă cau bal mờ gơp ñô sa gờm chờ oh dềt neh gơ rung klŏ mờ geh mat sơnđan, gờm chờ hìu bơnhă geh cau pa. Is ồn, tơrnờm lơh yàng gơ rung klŏ den hìu bơnhă rơp jà cau đơng deh lài, do là dùl broă kờñ ưn ngài bơh hìu bơnhă dê gơ wèt mờ mò đơng deh neh dong cau mè deh kòn ƀuơn ƀuài “mè pràn, kòn pràn”. Pơn jat hơ̆, kra ƀòn jà mè bèp oh dềt ñô tơrnờm nàng hòi dan geh bơtuah bơtuài. Mờ tŭ do, tàm hìu bơnhă kung sơn đờm tam gơl mat hòi, uă ngan là jat tàm mat bơh oh dềt hơ̆ dê. Kra ƀòn ồng Y Thành ơm tàm ƀòn K’Dung, sàh H’ra, càr Gia Lai pà git, rài yau cau Bahnar kơlôi sơnơng là: Tơl nă oh dềt geh deh mìng geh sền là kòn bơnus, là cau tàm hìu bơnhă, jơi nòi mờ mpồl bơtiàn tŭ neh bơyai lơh dơ̆ lơh yàng gơ rung klŏ mờ sơnđan mat: “Tŭ oh dềt pa deh ờ hềt gơ rung klŏ, ờ hềt geh mat sơnđan den mìng sền bè tu rơhài, là phan kis, ờ hềt di là kòn bơnus. Dilah tàm tơngai do, oh dềt ờ sô ờ soàn, ờ bơtuah gơtìp chơt den mè bèp, hìu bơnhă cèng tơp bè tơp phan kis, ờ bơyai lơh ies, còp ƀồc. Ai dilah yàng sơnđàn, sền gàr tus tŭ oh dềt gơ rung klŏ den mè bèp, jơi nòi oh dềt dê chờ hờp chờ hờn, bơyai lơh yàng gơ rung klŏ mờ sơnđan mat. Tŭ do, oh dềt ngan ngồn geh sền là kòn bơnus”.

Jat bơhiàn bơh yau cau Bahnar dê, tàm rài kis kòn bơnus sùm lòt gan ală dơ̆ lơh yàng kuơmàng, mơya dơ̆ lơh yàng gơ rung klŏ geh gơtha nùs nhơm dờng màng ngan rlau jơh tài dơ̆ lơh yàng do ờ mìng dong oh dềt ngan ngồn gơ gơs cau tàm hìu bơnhă, mpồl bơtiàn mờ gam là dơ̆ nàng hìu bơnhă ai tơnggŏ bơta kah ưn ngài gơ wèt mờ ală brah yàng neh sền gàr oh dềt in sơrlèt gan tŭ tơngai bơh chờm pa deh sơbơng roh. Ồng Y Thanh đơs tai: “Kòn cau Bahnar bol hi tus tŭ do kung gam gàr dơ̆ lơh yàng gơ rung klŏ. Tài lơh yàng gơ rung klŏ là bơhiàn lơh yàng kuơmàng ngan tàm mpồl bơtiàn in dờn dờp oh dềt gơ gơs kòn bơnus, gơ gơs là cau ƀòn lơgar dê. Do kung là dơ̆ lơh yàng sơn rờp kuơmàng ngan tàm rài kis cau Bahnar dê nàng hòi dan yàng ai pà bơtuah bơtuài, sền gàr, dong oh dềt dờng mhar, pràn kơldang tus kra”.

Tàm ală broă lơh yàng tàm rài kis kòn cau Bơnhàr, bơh tŭ pa deh tus tàm tŭ chơ̆t rê mờ mò ồng, gam geh broă lơh yàng chờ gờm sơnam dờng tai. Do là dùl bơhiàn niam bơnĕ, geh uă bơta niam kòn bơnus dê, ai tơngŏ bơta git jơnau mờ ròng siam nùs nhơm mpồl bơtiàn bal mờ ai tơngŏ bơta niam bơnĕ tàm bơta niam chài boh bơr kòn cau Bơnhàr dê.

Nam do, ồng Cinh tàm ƀòn Tuơh Ktu, sàh Đăk Đoa, càr Gia Lai tờm 70 sơnam. Ồng geh ală oh kòn, kòn sao bơyai lơh yàng chờ gờm sơnam dờng tàm nùs nhơm chờ hờp ngan. Oh kòn kòn sao bơh tàm ală ƀòn tus, cau lơi kung cèng bal ală phan pà bŭ lah dềt mơya geh uă nùs nhơm niam bè: sơ̆, phe, iar, drăp tơrnờm…, ha là ală pang ồi yau geh ală oh kòn tàñ is. Sền gŏ oh kòn pràn kơl dang, tam klăc bal, git jơnau mờ mè bèp, ồng Ching ngoh rơngăc đơs: “Nam do añ tờm 70 sơnam, añ gơlơh ram nùs ngam. Ală kòn sao tă pơgồp sur, iar, phe… bal mờ broă tus bal tơl bơh ală cau tàm hìu nhă. Añ gơlơh gơboh gơbài ngan! añ kơ̆p kờñ oh kòn kòn sao dờng pràn, ngăc ngar, lơh broă sa geh cồng nha, git tàm gơboh bal, git jơnau mờ mò ồng, mè bèp nàng rài kis sùm gơboh gơbài”.

Là lơh yàng dờng, hìu nhă mờ jơi nòi ồng Ching sreh kơnrồ nàng sa. Cau răc dan yal mờ ală Yàng, dan yàng ai cau tờm hìu in pràn kơl dang, kis jŏ 100 sơnam, mờ chờ gờm oh kòn, kòn sao gal chờ, lơh sa geh ƀuơn, rài kis lơngăp lơngai. Tŭ neh khoai dan, kơnrồ geh lơh poăc, mờ trŭ gơm gơs uă ngan phan sa ờs mờng. Dơ̆ ñô sa chờ gờm sơnam dờng gơs ngai chờ dờng. ală cau ñô dră tơrnờm, sa poăc kơnrồ, poăc sur, piang ding, đơs ală jơnau đơs pơn đik. Tŭ do, jơh ală oh kòn kòn sao bơh ală ƀòn tê cèng bal poăc, ha là sring poăc buh bơbah nàng tus jà mè bèp, mò ồng ñô sa. Bơta pal kah ngan là sur, kơnrồ… nàng gơsơ̆t lơh yàng chờ gờm sơnam dờng ờ mìng dùl nă cau blơi is, mờ geh jơh ală oh mi tàm hìu nhă tă bal priă mờ bơyai lơh yàng tŭ mè bèp gam pràn, gam ngăc nàng mè bèp ñô sa bal mờ oh kòn kòn sao. Mò Yao, 72 sơnam tàm ƀòn Piơm sàh Đăk Đoa đơs là: Lơh yàng chờ gờm sơnam dờng geh bơta kwơ màng bè nùs nhơm uă ngan, mờ ai tơngŏ kơnòl, broă pơgồp bal, tam klăc bal ală cau tàm hìu nhă dê, mờ là bơta chờ bơh mè bèp tŭ oh kòn neh dờng pràn: “Lơh yàng chờ gờm sơnam dờng geh bơyai lơh tŭ oh kòn lơh sa geh uă cồng nha. Geh rài kis lơngăp lơngai den ală cau tàm hìu bơyai lơh nàng mè bèp geh ñô sa ală phan mờ oh kòn lơh geh. Oh mi tàm jơi nòi tus tam pà bal jơnau chờ, chờ gờm cau lơi geh tơrnờm den cèng tơrnờm, cau ờ geh den kung tus bal nàng ñô sa chờ bal”.

Ai ồng Chôn, ơm tàm ƀòn Tuơh Ktu, sàh Đăk Đoa pa bal mờ ală oh mi ồng dê bơyai lơh yàng gờm chờ kis jŏ mè bèp in yal: “Oh mi bol hi gŏ chờ hờp ngan tài neh bơyai lơh yàng gờm chờ kis jŏ mè bèp in. Ală phan bơkah ngai do, oh mi bol hi tă pơgồp bal nàng gờm chờ mè bèp bơ tòm tơrgùm mat, ñô sa bal mờ kòn sau… Kơp kờñ mè bèp sùm pràn kơldang, kis bal mờ kòn sau”.

Jat kra ƀòn ồng Lick, ơm tàm ƀòn Piơm, sàh Đăk Đoa, càr Gia Lai yal: Bơh yô yau, tàm rài kis cau Bahnar dê, broă ai tơnggŏ nùs nhơm kah ưn ngài mè bèp sùm geh sền dờng màng ngan. Mờ bơta kah ưn ngài mè bèp bơh cau Bahnar dê geh ai tơnggŏ bơh 2 dơ̆ lơh yàng dờng lời ai mè bèp in. Hơ̆ là lơh yàng kah ưn ngài mờ lơh yàng gờm chờ kis jŏ. Cau Bahnar sùm kơlôi sơnơng, bơta kah ưn ngài mè bèp niam ngan rlau jơh ờ di là tŭ mè bèp neh sang rài, mờ là tŭ gam kis, mè bèp geh dờp bơta chờ hờp bơh bơta dờng pràn, bơta bơtòm tơrgùm mat wil tơl. Ồng Lick mblàng lơh loh: “Tơnơ̆ tŭ lik ơm is, ală ùr bơklau lơh ngan lơh broă, lơh sa, tŭ neh geh priă jền den lơh yàng kah ưn ngài mè bèp, phan pơ dơng lơh yàng geh ồi tơ̆, àu mpha kòn cau, sur… Tơnơ̆ hơ̆, dilah khi lơh sa bơtàu tơnguh, oh mi pròc mhàm tờm pràn kơldang, mè bèp kra gam kis den khi bal mờ gơp tă pơgồp sur kung di sơl, kơnrồ den sơlơ niam nàng lơh yàng gờm chờ kis jŏ mè bèp in. Nàng tŭ mè bèp kra gam kis den geh sa ală bơnah poac kòn sau trŭ gơm is, rơngòt tŭ neh sang rài den bulah lơh poac rơpu, kơnrồ mè bèp kung ờ gơtùi sa sơl. Bè hơ̆ den tàng khi lơh yàng gờm chờ kis jŏ do”.

Dơ̆ lơh yàng gờm chờ kis jŏ cau Bahnar dê ai tơnggŏ bơta kơlôi sơnơng bè rài kis niam chài krơi is ngan, ki ngàm mè bèp, bơrkuăt bal hìu bơnhă, ƀòn lơgar mờ sền gàr bơhiàn bơh yau. Rùp să ồng mò, mè bèp chờ hờp tàm guàng tê kòn sau dê, cau tàm ƀòn bal mờ gơp tam pà bơta chờ hờp neh gơ gơs rùp pơrya ai rài kis bềng lìu nùs nhơm niam bơh cau Bahnar dê.

Tàm rài kis pa, ală bơhiàn lơh yàng cèng niam chài kòn bơnus bơh cau Bahnar dê kung gam geh sền gàr, ờ mìng prap gàr wơl ală bơta niam chài niam bơnĕ jơi bơtiàn dê, mờ gam gơ gơs là bơta tờm tàm broă bơt bơtàu ală anih lòt nhơl mpồl bơtiàn, gơ hòi gơ jà gal ngan nac lòt nhơl tus mờ ù tiah kơh bơnơm ndu gơn rơh do.