Dơ̆ pơrlòng Ƀòn chờ hờp nhơl - Ƀòn đơs crih tàm sàh Tân Tiến, càr Dăk Lăk gơhòi gơ jà rlau 240 nă cau đơs crih tam ya – cau chài bơh 8 ƀòn: Kon Wang, Kon Tây, Ea Mao, Chư Drăng, Kon Hring, Đak Leng 1, Hằng 1A, Hằng 1C tus bal. Làng bol dơ̆ dùl dơ̆ lơh mờ tìp măt lơh kwèng đơs crih tam ya, trŭ gơm phan sa mờ ală jơnau nhơl yau.

Ală jơnau nhơl yau geh bơyai lơh tàm 4 tơngume, là: ndơl măt kŭp ada, tam dŭi che, lòt cak càng èk coh plai mờ pơrlòng bơ̆ dà mbòr. Niam bơnĕ ngan rlau jơh là jơnau nhơl pơrlòng lòt bơ̆ dà mbòr lòt gan 2 nơm rbàng lơh mờ gle jòng pơgăp 50 thơk. Tàm tŭ jiơ 5 phuk, oh mi cau ùr lơi àñ geh uă dà ngan rlau jơh dan rơ̆p ai geh bơta jai pha. Jơnau nhơl do nàng kờñ jờng rơ yờ tơngguh bơta tơryăng tơryồng, ngăc chài bơh cau ùr kòn cau Sơdàng dê. Bi Rosa Huyết, ơm tàm ƀòn Kon Wang chờ chờr ngan tŭ tus bal broă lơh “Ƀòn chờ hờp nhơl, ƀòn đơs crih”, yal:

“Geh tus bal Dơ̆ pơrlòng Ƀòn chờ hờp nhơl - Ƀòn đơs crih, añ chờ hờp ngan, lơh ai añ in gĭt wă tai bè bơta mờng kwèng ơm kis ồng pàng dê rài yau. Bol hi gam yal wơl ai rơnàng kơnòm să in nàng khi in wă wờng mờ sền dờng màng bè bơta mờng kwèng àñ dà mbòr bơh jơi bơtiàn he dê, geh dà nàng trŭ sa pah ngai, geh bơta kis ai hìu bơnhă in. Broă añ dà là geh ngan tàm rài kis lơh broă bol hi dê”.

Tàm dơ̆ pơrlòng trŭ gơm phan sa ờs mờng bơh yau, làng bol tàm pơrlòng bal bơta jak ngăc chài tàm broă lơh gơlik, trŭ gơm ală phan sa mùl gŏ ngan rlau jơh, cèng bơta ƀô bơkah bềng bơta is ngan jơi bơtiàn dê, ƀòn he dê. Ală phan sa ờs mờng tàm rài kis geh trŭ gơm bơh phan lơh gơlik tàm mìr tàm sươn bè biăp nha bùm blàng sràt, biăp pài ƀòk ƀang ro gơm bal mờ puăc iar, lơngkòt rơpual, piang prùng, biăp brê dà, ka dà croh…Là cau tàm pơrlòng trŭ gơm phan sa bơkah is cau Sơdàng dê, mò Y Nă, ơm tàm ƀòn Chư Drăng, pà gĭt: Ală phan sa ngui phan ƀô bơh tờm, rơyas, nha chi brê jăt ờs mờng bơh yau, gơ song dơ pă, ƀô bơkah lơngồt, bềng bơta ƀô bơkah brê bơnơm dê.

“Cèng tus dơ̆ pơrlòng trŭ gơm phan sa, ƀol hi geh 4 phan sa ờs mờng bơh yau. Dơ̆ dùl là phan sa ka buh, phan nàng buh là ka sồc, ka kê sre gam geh hòi là ka chềng sre; dơ̆ bàr là phan biăp gòl gơm tàm ding đơr; dơ̆ pe là phan sa biăp gòl ju brê; dơ̆ puan là phan sa puăc pì buh. Jơh ală phan sa do ndrờm ngui ală phan ƀô ai bơh tàm brê nàng pơnđum, klài bơrlŭ, thồm ngan mờ bơkah ngan”.

Duh hồl hô hơng ngan rlau jơh tàm dơ̆ pơrlòng là broă lơh đơs crih tam ya bơh să tờm làng bol, cau chài bơh 8 ƀòn dê tus bal lơh. Geh ƀòn tus bal lơh tus 5 jơnau tơn, ƀòn êt ngan rlau jơh kung lơh 2 jơnau sơl. Ală jơnau đơs crih tam ya, dròng cing jañ mồng geh tơngume jờng rơ rài kis pa, nùs gơboh ùr klau, pơndờm pơnđang, bơto sồr oh kòn kòn sau bơsram sră, tàm pơrlòng lơh broă lơh sa…Dùl tàm ală jơnau đơs crih tam ya geh Mpồl bơyai lơh đơs niam ngan rlau jơh là dròng cing “Sa chờ hờp kòi pa” bơh Mpồl cing mpồng kơnòm dềt ƀòn Kon Wang dê. Mpồl cing mồng geh 14 nă oh hơđơm 16 sơnam, bơh cau chài A Tiêp pơlam. Ồng pà gĭt:

“Kơnờm bơta kờñ ngan mờ lùp bơsram tàm ală cau chài rơnàng lài añ gĭt geh bàr pe săp ntas cing mồng dê. Tus tŭ do, añ neh lơh geh 4 mpồl cing mồng, tàm hơ̆: 1 mpồl cing nggùl să, 1 mpồl cing ơruh pơnu mờ rềp ndo ngan rlau jơh là 2 mpồl cing kơnòm dềt. Ngai do, mpồl kơnòm dềt neh tus bal dròng cing jañ mồng niam ngan, pơgồp bơnah lơh geh cồng nha ai dơ̆ pơrlòng do in”.

Tus mờ dơ̆ pơrlòng, năc lòt nhơl geh măt tờm tơn sền gŏ broă trŭ gơm phan sa ờs mờng bơh yau, mờ sa ală phan sa krơi is ngan bơh ală jơi bơtiàn Tây Nguyên dê. Bal mờ hơ̆, năc lòt nhơl tus bal tìp măt lơh kwèng niam chài, tơrlòng mờ ală jơnau nhơl yau…lơh dơ̆ pơrlòng sơlơ chờ hờp, duh hồl hô hơng ngan. Bal mờ ală bơta niam chài niam bơnĕ ngan, cau Sơdàng hừh nùs neh pơgồp bơnah tàm broă lơh “Ƀòn chờ hờp nhơl – ƀòn đơs crih tam ya” uă broă lơh li la, lơh gơkờñ ngan. Ồng A Hmrong tàm sàh Tân Tiến, càr Dăk Lăk đơs:

“Dơ̆ pơrlòng bè do añ gŏ kwơ ngan, dong làng bol kòn cau Sơdàng bol hi gĭt sền dờng màng rlau bơta niam chài ờs mờng bơh yau he dê. Lài do, ndrờm bè nam lơi làng bol tàm sàh kung bơyai lơh is lơm, geh uă jơnau nhơl yau, dròng cing jañ mồng, tam ya đơs pơnđik. Bơnah pơrlòng trŭ gơm phan sa ngai do kung di mờ phan sa tờm ngan bơh jơi bơtiàn bol hi dê, bè biăp brê, biăp rơtồñ, gòl, gòl ju mờ piang prùng”.

“Ƀòn chờ hờp nhơl – ƀòn đơs crih” bơyai lơh tàm sàh Tân Tiến, càr Dăk Lăk là dơ̆ pơrlòng nhơl ală phan ngui đơs crih jơi bơtiàn, trŭ gơm phan sa, broă lơh ờs mờng bơh yau…nàng kờñ tơngguh tai nùs nhơm tam klăc dờng ală jơi bơtiàn. Do kung là jơnau kờñ ngan ngồn tàm rài kis làng bol dê, pơgồp bơnah prăp gàr bơhiàn niam chài, mờ gơgơs phan bơna lòt nhơl niam ngan lơh gơkờñ ngan năc lòt nhơl.

Ơ mìng lơh tàm dơ̆ pơrlòng lơm mờ tàm rài kis, cau Sơdàng tàm ƀòn Kon H’ring, sàh Cư M’gar, càr Dăk Lăk sùm prăp gàr ală bơta niam chài ờs mờng bơh yau. Tàm hơ̆ Lơh yàng chờ kòi pa gam geh hòi là ñô lir bong geh bơyai lơh pah nam là tŭ nàng mpồl bơtiàn in đơs nền ală bơta kwơ niam chài niam ngan, tàm tơrbŏ nùs tam klăc, lơh gơkờñ năc lòt nhơl tus mờ ƀòn lơgar.

Bơh àng drim gờñ, Lŏ Ngân neh ờ ru ngan tàm broă rơcang ală phe mbar bơkah geh tùc tàm mìr bơh hìu nhă dê, nàng lơh piang ding. Lŏ pà git, do là dùl broă lơh yàng kwơ màng gùt ƀòn dê, den tàng pal rơcang nền nòn ngan. Phe mbar geh rơcoah kloh, tram tus tàm tŭ gar phe neh bà, hơ̆ sồng tơmơl tàm ding đơr hơ̆ sồng buh tềng bơnah ồs rơnga.

“Añ kung chờ hờp ngan geh bal mờ làng bol trŭ ală phan sa ờs mờng nàng chờ hờp bal. Nam do kàl lơh sa geh giă den tàng làng bol chờ hờp ngan”.

Hìu nhă mò Tah ờ mìng rơcang piang ding mờ poăc buh, mờ gam geh dùl bơta phan sa is ồn ngan: Poăc đe brê. Mò Tah pà git, jăt bơhiàn ờs mờng kòn cau Sơdàng dê, đe là phan mờng lơh aniai kòi dê, sùm sa aniai kàl lơh sa. Den tàng, đe pal kŭp geh mờ duh khoai yàng in nàng răc dan yàng sền gàr kàl lơh sa ờ gơtìp sa aniai.

“Geh poăc iar den sa poăc iar, geh ka den sa ka, geh đe den sa poăc đe. Sa ka den tìp bơtoah ngan tài ka niam ơm tàm dà, den tàng mrềt niam. Đe den sa aniai phan tam, he sa poăc den nam tơnơ̆ nàng đe ờ sa aniai phan tam tai”.

Tơnơ̆ mờ tŭ neh rơcang tơl phan, broă duh khoai geh bơyai lơh nền nòn ngan tàm hìu pơrjum mpồl bơtiàn, mờ broă tus bal bơh kra ƀòn, kwang atbồ ƀòn mờ gal làng bol. Ală phan sa bè piang ding, poăc buh, tơrnờm… geh pơdơng yàng in. Ồng Vi Voan, Kwang atbồ ƀòn Kon H’ring pà git:

“Làng bol chờ hờp ngan chờ gờm ngai do tơnơ̆ mờ dùl nam lơh broă glar bòl, ngai do lời ing lơh broă nàng tus bal tàm do, cau lơi geh phan lơi den tă phan hơ̆, tàm nùs nhơm lơh chờ là ngai bơh să tờm dê, bơh tŭ hơ̆ den prăp gàr bơta niam chài kòn cau Sơdàng bơh mò ồng lời wơl”.

Tơnơ̆ mờ tŭ neh duh khoai, jơh ală cau tàm ƀòn nggui bal tàm hìu pơrjum mpồl bơtiàn, do là anih geh tơl phan sa geh tam pà bal bơh kra ƀòn tus mờ kơnòm dềt. Sơlào piang pơdơng yàng tŭ do neh gơs sơlào piang sào bal bơh ală cau tàm mpồl bơtiàn dê, mờ ală phan sa ờs mờng: piang ding, poăc buh, biăp brê, jơh ală ndrờm geh gơm, trŭ bal mờ piang kòi pa mờ phan geh jòi bơh tàm brê bơnơm Tây Nguyên dê. Cau năc lòt nhơl bè mò Phạm Kertin, cau bơh lơgar Đức tus, gơlơh krơi is ngan tềng đăp mờ nùs nhơm chờ bơh broă lơh chờ krơi is do:

“Lơh chờ krơi is ngan, lơh nùs nhơm añ gơlơh chờ hờp ngan. Añ kờñ tus sền rài kis bơh làng bol jơi bơtiàn tàm do. Nùs nhơm chờ hờp ngan, rài kis tàm do mùl màl niam bơnĕ ngan”.

Lơh yàng chờ gờm kòi pa tàm ƀòn Kon H’ring là dơ̆ nàng tơl nă làng bol ai tơngŏ nùs nhơm kờñ gơboh mờ cau năc, nùs nhơm tam klăc bal, bal mờ broă tam pà bal. Lŏ Nguyễn Thị Yên, kis tàm Ƀòn Sang, sàh Cư̆ Mgar, càr Dăk Lăk pà git, ală phan sa ờs mờng mùl màl bơkah ngan, mờ is ồn ngan là bơta niam chài broă lơh chờ niam bơnĕ ngan.

“Do là dơ̆ sơnrờp añ tus bal mờ broă lơh chờ do. Geh uă ngan jơnau nhơl ờs mờng mờ broă lơh chờ kung krơi is ngan, den tàng añ kung chờ ngan tŭ geh tus bal mờ lơh chờ bơh dùl ƀòn bè do dê”.

Lơh chờ gờm kòi pa kòn cau Sơdàng tàm ƀòn Kon H’ring, sàh Cư̆ Mgar, càr Dăk Lăk mùl màl là bơta chờ pơgồp bal mpồl bơtiàn, anih geh ală bơta kwơ niam chài, nùs nhơm tam klăc bal, bal mờ nùs nhơm chờ tơnơ̆ mờ dùl kàl lơh sa geh tơnhào uă, geh tam pà bal, prăp gàr mờ lơh geh uă tus tơl phan sa, tơl săp ñŏ. Rài kis niam chài geh uă bơta mờ krơi is bơh làng bol dê gam geh prăp gàr, ngui niam, là dùl bơta phan lòt nhơl mpồl bơtiàn krơi is niam bơnĕ ngan gơwèt mờ cau năc dê.