Lam bol añ rê wơl mờ hiòng dà Dăk Kar, sàh Quảng Tín, càr Lâm Đồng, cau chài Điểu Đum ơm tàm ƀòn Bu Bir, chờ hờp pà gĭt: do là tiah kòn cau M’nông gĭt gŏ bòr đờng lŭ sơn rờp. Ồng pơn yờ să yal wơl jơnau yal bè ală “lŭ ntas” bơh kòn cau Mnông dê: “Bơh lài do, tàm ală ngai chờ, geh dơ̆ lơh chờ dờng bè, chờ mut ơm hìu pa, lơh Yàng Ñô lir bông mờ ală dơ̆ lơh Yàng dar rài kis dê, kòn cau M’nông sùm nhơl đờng lŭ. Đờng lŭ là đờng goòng jŏ rài ngan, ngui nàng chờ hờp tàm ală dơ̆ lơh chờ bơh làng bol dê, iăt chờ hờp ngan. Săp ntas đờng lŭ dê gơ hoăc, gơ mpoong ngài gùt ƀòn lơgar cau lơi kung kơno lơm. Săp ntas bơh đờng lŭ dê kung bè cing mồng sơl".

Đờng lŭ Dăk Kar mờ cau chài Điểu Đum đơs tus tŭ do gam geh ràng tơlik tàm Hìu Ràng tơlik Săp ntas (Hìu ơn prăp phan kwơ yau càr Lâm Đồng dê). Mò Chu Thị Nga – cau pơlam bơh Hìu Ràng tơlik Săp ntas yal mờ năc lòt nhơl: Tiah ràng tơlik geh tam pà gơs 7 tơngume, mờ pơn rơ ngan là săp ntas bơh uă bơta, geh: săp ntas bơh lŭ, săp ntas bơh ồs, săp ntas bơh dà, săp ntas bơh dơm chi, săp ntas bơh bơta àng mờ săp ntas bơh cau dê:“Do là cơldŭ săp ntas bơh lŭ. Do là bòr đờng lŭ Đăk Kar geh sền gŏ nhai 6 nam 1993 tàm sàh Quảng Tín, kơnhoàl Dăk R’lấp (càr Dăk Nông yau). Gơ geh 3 săp ntas bè do, jat dà kòn cau M’nông dê là T’ru, T’rơ mờ Tê (geh gơtha là Bèp, Mè mờ kòn). Jat ală cau kơlôi sơnơng den ală đờng lŭ do geh bơta lơh niam wơl bơh mpàng tê cau dê, geh pơgăp rài dơ̆ 1 lài kông nguyên. Ai do là ală đờng lŭ Dăk Sơn pa geh Thủ tướng Cíñ phủ dờp là Phan kwơ Dà lơgar tàm nhai 12 nam 2024".

Phan kuơ dà lơgar – Bòr đờng lŭ Dăk Sơn geh git gŏ rlau 10 nam lài, tàm sàh Nam Xuân, kơnhoàl Krông Nô, càr Dăk Nông yau (tŭ do là sàh Dăk Săk, càr Lâm Đồng). Bòr đờng lŭ geh 16 nrăng lŭ, cèng bơta kuơ is ồn bè kơlôi sơnơng tềl lời wơl, phan lời wơl bơh yau, jơnau kah yau mờ niam chài. Phó pơgru dờng – Tiến sìh ồng Bùi Văn Liêm, Phó Củ tịc Mpồl kơlôi sơnơng tềl lời wơl, phan lời wơl bơh yau lơgar Việt Nam, cau geh jơng tàm Mpồl duh broă phan lời wơl niam chài dà lơgar đơs nền, đờng lŭ Dăk Sơn là đờng bơh yô yau ngan, là cơng tàng ai rài kis nùs nhơm li la bơh làng bol ơm kis tiah do tàm tơngai yô yau lài mờ tŭ geh cih wơl tàm jơnau kah yau; cơng tàng tơngŏ ai rài kis niam chài nùs nhơm li la bơh làng bol ƀòn rài yau dê, đơs nền nggu rơyah ƀòn ơm kis bơh yau krơi is ngan bơh ù tiah Tây Nguyên dê: “Đờng lŭ Dăk Sơn là phan kuơ Dà lơgar, dùl tàm ală phan lời wơl kuơmàng is ồn ngan bơh càr Dăk Nông yau, càr Lâm Đồng tŭ do dê. Bòr đờng lŭ niam wil tơl bơh broă rơ wah phan nàng mòn tus bơta chài mòn chài ngan, bal mờ bơta chài rơgơi ngan, ai tơnggŏ bơta bơta chài trah, mòn. Añ dan Anih duh broă Làng bol, Sờ Niam chài – Tàp pràn să jan mờ Lòt nhơl càr Lâm Đồng lam lơh ală broă lơh geh cồng nha rlau tàm broă sền gàr, prap gàr, ngui niam bơta kuơ bơh kah yau niam chài phan kuơ dà lơgar – đờng lŭ Dăk Sơn dê”.

Tàm gùng lòt nhơl jòi git bè Sươn bal phan dơlam ù gùt plai ù UNESCO Dăk Nông – “Ƀòn bơh ală sap ntas dê”, geh hìu ràng tơlik đờng lŭ tàm ƀòn Dăk R’moan, sơnah ƀòn Nam Gia Nghĩa, càr Lâm Đồng. Tàm do, geh 57 bơta đờng goòng bơh ală jơi bơtiàn tàm dunia dê, tàm hơ̆ geh đờng lŭ, cing mồng mờ ală bơta đờng goòng ờs mờng bơh yau kòn cau M’nông dê. Cau chài làng bol ồng Y K’Ri ơm tàm ƀòn Jun Juh, sàh Đức Lập, càr Lâm Đồng pơn yờ să pà git: cing mồng là bơta phan teh gùng đơs crih tờm ngan tàm tơl dơ̆ lơh chờ, gơ đềt mềr mờ rài kis gah huềng, nàng ai tơnggŏ bơta chờ hờp, bơta moat jrùm tàm rài kis: “Sap cing mồng ndrờm bè neh geh lài tàm poac, tàm mhàm. Sap cing bè huềng añ dê sơl. Mìng klo sap cing tềng lơi là añ tus nàng gơ rờm bal mờ sap cing. Rài yau geh uă ngan dơ̆ lơh chờ. Pah dơ̆ tơn jơh tơngai lơh sa suơn sre ndrờm bơyai lơh chờ, lơh yàng bè: tơnơ̆ tŭ tùc kòi, kac kòi, lơh yàng chờ sa piang kòi pa… ndrờm geh dơ̆ lơh yàng sa chờ hờp lơm. Mìng kờñ geh 1 nơm iar, drăp tơrnờm là jơh gùt ƀòn bơtòm tơrgùm mat nàng dròng cing, jañ mồng, đơs crih tamya gùt mang, ờ git glar bòl. Mìng kờñ klo sap cing chờ hờp, tàm nùs den gơlơh hô hơng ngan”.

Ală nam rềp ndo, gah niam chài càr Lâm Đồng is ồn sền gròi gơ wèt mờ broă lơh prăp gàr ală phan lời wơl niam chài ală jơi bơtiàn tàm ƀòn lơgar, lơh gơlik pràn lơh gơkờñ ai sươn bal phan dơlam ù gùt plai ù UNESCO Dăk Nông. Tàm hơ̆ geh broă lơh wơl ală broă lơh yàng, bơhiàn ờs mờng bơh yau cau M’Nông dê, bè: "Lơh yàng lơh tam klăc bal cau pròc mhàm, Lơh yàng duh khuai pràn kơldang, Lơh yàng ñô lir bong, Lơh yàng duh khuai dan mìu bồ kàl, Lơh yàng Sơn tơ̆p tờm gơnơng duh khuai kòi…Ală lơh yàng lơh chờ neh lơh gơlik geh ù tiah đơs ai ală gùng đơs crih yau in, lơh tơngkah wơl bơta niam krơi is “ƀòn ală săp ntas gùng đơs crih dê”.

Tàm gùng lòt sền gĭt Sươn bal phan dơlam ù gùt plai ù UNESCO Dak Nông, năc lòt nhơl geh tŭ niam nàng tus bal lòt sền gŏ ală dơ̆ lơh yàng lơh chờ ờs mờng bơh yau bơh làng bol ală jơi bơtiàn dê, tàm hơ̆ geh Lơh yàng lơh chờ Tăm Blang M’prang Bon hơ̆ là lơh yàng duh khuai căng ƀòn tam chi bơh kòn cau M’Nông dê gơ ơm tàm Sră cih măt Phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna dà lơgar dê:“Ơ yàng kòi, yàng brê, yàng bơnơm, yàng dà dờng rê tĕ ndo sa rơpu klo ngai, puăc sur ƀùi mho, mang ñô tơrnờm, chờ kòi dum rơmĭt să gar. Sa bal piang pa mờ puăc iar, dan ală yàng ai lơngai, sền gàr mìr kòi ƀòn añ dê geh niam, geh tơnhàu; kơryan bañ ai phan jàñ in lơh aniai, dan ală yàng sền gàr ai ƀòn in pràn kơldang, gơboh gơbài”.

Hơ̆ là jơnau răc dan tàm Dơ̆ lơh yàng lơh chờ ờs mờng bơh yau kòn cau M’Nông dê geh lơh tàm sàh Nâm Nung, càr Lâm Đồng. Broă lơh do bơh Mpồl ătbồ Sươn bal phan dơlam ù gùt plai ù UNESCO Dăk Nông bơyai lơh nàng kờñ prăp gàr mờ yal uă phan lời wơl niam chài krơi is ngan bơh cau M’Nông dê tàm dơ̆ lòt nhơl geh tơngume “Jơnau yal yau bơh dà mờ ồs dê”. Kra ƀòn ồng Y Xuyên là cau chài jak ngan tàm sàh Nâm Nung ngoh rơngăc ngan tŭ lơh yàng lơh chờ ờs mờng bơh yau kòn cau M’Nông dê geh lơh wơl:“Bol hi rài yau ñô sa lơh yàng lơh chờ tàm ƀòn. Kơno cing mồng là làng bol ƀòn lơgar gĭt geh lơh yàng lơh chờ dờng, tus bal is, ñô sa tìp măt lơh kwèng chờ hờp tam klăc bal mờ gơ̆p. Hơ̆ là ală lơh yàng lơh chờ Kis jŏ halà Mŭt hìu pa, Chờ kòi pa…làng bol bơh ƀòn do tus ƀòn ne; kơno săp cing là tus. Rài kis tŭ do kờñ ngan sền gàr niam chài ờs mờng bơh yau rài yau. Bè hơ̆ den tàng kờñ ngan bơta sền gròi Đảng mờ Dà lơgar dê bơcri wơl, nàng cing mồng mờ lơh yàng lơh chờ phan tam, jơnau pơnđik M’Nông ờ gơtùi lời hŭi roh tĕ. Pal prăp gàr niam chài ờs mờng bơh yau bè rài yau”.

Tàm dơ̆ lồi sơnam, cau M’Nông sùm bơyai lơh yàng chờ piang kòi pa. Broă lơh yàng do ờ mìng ơn prăp dùl bơta kwơ niam chài krơi is bè pin dờn, đah hwềng jờng rơ yờ tơngguh tờm kòi, chi broă lơh sa sươn sre kwơmàng ngan tàm rài kis lơh broă lơh sa mờ ơm kis làng bol dê mờ gam tơnggŏ bơta tam klăc, kơ̆p kờñ bơta ring lơngai ai jơh hìu bơnhă, ƀòn lơgar in. Ồng Y Tiêng ơm tàm sàh Nâm Nung, càr Lâm Đồng pà gĭt:“Duh khuai yàng kòi, rò hwềng kòi là kwơmàng ngan, là ngai chờ ƀòn dê, bè ngai sa tềp tŭ do den. Tơnơ̆ tŭ neh rò hwềng kòi rê hờ hìu, rơpòc kòi dum bơh sơnrờp tàm mìr cèng rê tàm hìu piah kòi ƀĕ piang mờ phe kòi pa bơh sơnrờp nàng jà jơh ală làng bol tàm ƀòn tus sa chờ hờp bal. Lài ngan là lơh yàng duh khuai kòi pa hơ̆ sồng tus lơh yàng duh khuai pràn kơldang ai oh kòn kòn sau tàm hìu in bal mờ ală sơlàu piang sir tơl ngan geh mbar, puăc sur, ơlak tơrnờm..pơndơng yàng in”.

Ndrờm bè hơ̆ sơl, ƀòn Pi Nao, sàh Nhân Cơ, càr Lâm Đồng kung là dùl tàm ală anih lòt nhơl mpồl bơtiàn gơ wèt Sươn bal phan dơlam ù gùt plai ù UNESCO Dăk Nông. Mìng kơno săp ntas cing “Rò năc” nggồr chờ hờp, pơgồp bal jơnau đơs pơnđik bal mờ bơta tam ya lơbơn niam bơh mpồl cau chài dê neh gĭt gŏ geh bơta chờ hờp, nùs nhơm mềr năc bơh làng bol tiah do dê. Ồng K’Bang- Lam bồ ƀòn Pi Nao pà gĭt, lơh yàng chờ piang kòi pa là broă pơrjum lơh yàng kwơmàng ngan bơh cau M’Nông dê geh bơyai lơh tơnơ̆ tŭ neh tơnhàu jơh phan tam:“Ƀòn bol hi dê bơyai lơh Dơ̆ lơh yàng lơh chờ geh tơnhàu uă phan tam nàng lơh tơnggŏ wơl ală jơnau nhơl yau kung bè ală broă lơh niam chài ờs mờng bơh yau jơi bơtiàn dê. Tàm hơ̆ geh dơ̆ pơrlòng piah kòi, trŭ piang, tàñ phan, dròng cing, tàñ ồi, ñô tơrnờm, đơs pơnđik yal yau. Bơyai lơh Dơ̆ lơh yàng lơh chờ piang kòi pa là nàng ai rơnàng kơnòm să in gĭt geh ală bơta kwơ ờs mờng bơh yau ồng pàng dê, mờ sùm gĭt prăp gàr mờ ngui niam ală bơta kwơ niam chài niam bơnĕ bơh kòn cau M’Nông he dê”.

Mò Lê Thị Hồng An – lài do Phó Lam bồ Mpồl duh broă sùm Mpồl ătbồ Sươn bal phan dơlam ù gùt plai ù UNESCO Dăk Nông, đơs ngan: Bơta lơh gơs bơta krơi is uă ngan bơh sươn bal do dê ờ mìng gơ ơm tàm bơta niam bơnĕ phan dơlam ù mờ gam ơm tàm “bơnah hwềng” niam chài niam bơnĕ ngan dê. Geh tơmoh mat là “ƀòn bơh ală săp ntas gùng đơs crih dê”, bă ù do là tiah tìp bal niam chài bơh rlau 40 jơi bơtiàn, geh: M’Nông, Rơđê, Mạ, Yoan, Tày, Nùng, Dao…Jơh ală neh lơh gơlik gơs dùl ù tiah niam chài uă rùp să, duh hồl mờ ngan ngồn:“Sươn bal phan dơlam ù Dăk Nông là tiah tìp bal bơh 40 jơi bơtiàn oh mi dê. “Ƀòn ală săp ntas gùng đơs crih dê” tơnggŏ bơh chờm là săp ntas gùng đơs crih bơh brê bơnơm geh is, bơh ñhơ̆t chi che bơkàu dê, bơh săp croh dà ñrùh dà dê gơhòr, halà jơnau tàm pơn jăt rài kis pa. Mờ dùl bơta tờm ngan, kwơmàng, hơ̆ là săp ntas bơh kòn bơnus dê”. Tàm 40 jơi bơtiàn oh mi do den geh 40 dà đơs, săp đơs. Bơta niam bơnĕ ngan rlau jơh bơh săp ntas bơh kòn bơnus dê, hơ̆ là gùng đơs crih yau; geh gùng đơs pơnđik, geh phan ngui đơs crih bơh 40 jơi bơtiàn hơ̆ dê; phan ngui đơs crih bơh brê bơnơm geh is, bơh đờng lŭ, bơh gle dà, dơm chi, bơh lơngkòt rơpual, n’hồng dê kung lơh gơlik gơs săp ntas sơl. Tàm do “ƀòn bơh ală săp ntas gùng đơs crih dê”, bơdìh mờ 40 jơi bơtiàn he dê, tŭ lơh broă lòt nhơl den rơ̆p tìp bal bơh 5 kơnhoàl ù tiah gùt plai ù dê rê ndo, mờ gam geh jòi đơs tai jơnau pơnđik, phan ngui đơs crih bơh ală jơi bơtiàn tàm dunia dê, rơ̆p rơ̆ ru ngan”.