Tàm cơldŭ wă nac hìu jòng dê, kềng bơnhă ồs hơng trồ mang, cau chài kơnòm să bi Y Wôn Knul, ơm tàm ƀòn Ako Dhông, sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk rơlĕ rơlùn đơs pơnđik yal yau Mdrong Dam. Tơngume jơnau yal yau dê yal bè bơh lơi tus, bơta tơng gơs bơh klau Mdrong Dam dê – dùl nă cau khin cha jak chài pơn rơ ngan tàm jơnau yal yau kòn cau Rơđê dê: “Mdrong Dam là kòn ùr H’Bia Knhí mờ klau Dăm Bhu pas sơm dê. Pơ ùr Mdrong Dam là ùr H’Bia Sun hàng niam. Bơta hàng niam bơh ùr H’Bia Sun dê lơh ală cau atbồ ƀòn gùt dar ƀuah ngan. Là cau jak chài, mat sơnđan tiơng pơn rơ làm bă tiah, Mdrong Dam sùm lòt ting mòc,rề ơnàng ƀòn tus làm gah. Bơh jơnau yal cau chài dê, dùl ù tiah kah yau gơ mpờl gŏ wơl, bal mờ ală cau khin cha jak chài cèng bơta is ồn jơnau yal yau dê, ală anih ơm kis tàm rài kis ƀòn lơgar, ală kàl sa nam ñô nhai tàm bơhiàn niam chài kòn cau Rơđê dê.

Rlau 40 sơnam, Y Wôn Knul neh geh mờr nggùl tŭ tơngai gơ rờm să jan tàm anih niam chài yal yau dê. Bi yal: Bơh ală ngai gam dềt, tŭ gam ờ hềt git yal yau là ñchi den ală jơnau yal bềng lìu bơta gơ klŏ gơ crà niam chài neh gơ ơm tàm bơta kah kir mờ geh gàr wơl bè ờs tàm huềng nùs bi dê. Tŭ tơngai lòt bơsram ngài hìu, ơm ngài anih ơm kis niam chài ờs mờng jơi bơtiàn dê, bi ndrờm bè huĭ tơn ală jơnau yal yau mờ bi neh geh tŭ git jơh. Pal tus tơnơ̆ do, tŭ neh 30 sơnam, bi rê wơl tàm ƀòn mờ geh tŭ niam nàng đơs ală jơnau pơnđik yal yau bơh tàm bồ tơngoh kah kir he dê, hơ̆ sồng hời rơ hời kah wơl gơ gơs dùl jơnau yal yau wil tơl. Bè hơ̆ gơ tàm pơn jat, bi geh uă dơ̆ geh đơs jơnau yal yau Mdrong Dam tềng đap làng bol: “Tŭ gam dềt, kis tàm hìu rơng jòng, lòt tềng lơi kung klo sap cing mồng, iat đơs khan lơm. Tus tŭ añ dờng, sơn đờm wă tơl jơnau đơs mờ khan ngan ngồn là niam ngan. Añ ờ git ñchi bơh tài mờ mò pàng gơtùi bơceh gơs dùl jơnau yal jòng bè hơ̆. Jơnau yal mùl màl ngan, mơya geh dùl gùng yal jơnau sơrbŏ bơr. Mờ sơlơ dờng, sơlơ wă den sơlơ gơ kờñ rlau tai”.

Geh kis tàm anih niam chài bơh jơnau yal yau dê là broă nàng dong cau chài bi Y Wôn Knul, kung bè uă cau chài ndai tàm ală ƀòn Tây Nguyên in git mờ tàm pơ dờn wơl bơta niam chài bơh yau do. Bơta do lơh gơlik bơta krơi is đah jơnau yal yau Tây Nguyên mờ uă jơnau yal yau ndai tàm dunia. Tài ờ mìng geh cih tàm sră pơ àr, jơnau yal yau Tây Nguyên gam geh prap gàr, mblàng wơl tàm rài kis mpồl bơtiàn jat broă lơh mblàng wơl mờ bơr, prap gàr tàm bồ tơngoh kah làng bol dê mờ geh đơs tàm ală dơ̆ pơrjum ƀòn.

Tàm tơl jơi bơtiàn, jơnau yal yau geh dùl măt hòi krơi is, cau Rơđê hòi là Khan, cau Jarai hòi là Hri, cau M’nông hòi là Ot Ndrông halà cau Bahnar den hòi là Hamon. Bulah bè hơ̆, bơta ndrờm bal là tàm tơngume tơl jơnau yal yau ndrờm cèng ală bơta tam gơl jơi bơtiàn dê, gùt dar ală pha lin bơh ală cau khin cha jak chài geh màng sền gàr ƀòn lơgar dê, dră wơl ală mpồl sò tơm jàñ bơsak, blơ̆ blac. Ală cau tàm jơnau yal yau ờ cèng bơta nă să is, mờ gơ ala mat ai bơta kơp kờñ bơh jơh gùt mpồl bơtiàn dê in, ai ală dơ̆ tam lơh tài bơta kuơ niam chài kòn bơnus dờng màng dê in. Phó Giáo sư – Tiến sìh mò Buôn Krông Tuyết Nhung, Hìu bơsram Đại họk Tây Nguyên pà git: “Tơl jơnau yal yau yal bè dùl jơnau gơ rềng tus uă tơngume. Geh ală jơnau yal yau gơ rềng tus tơngume bè tam lơh, tơrgùm dùl jơi nòi, ƀòn lơgar. Geh ală jơnau yal yau den đơs bè tơngume gùng tam bau hìu bơnhă, geh ală jơnau yal yau den đơs bè lơh broă, lơh sa halà geh ală jơnau yal yau đơs bè rài kis pin dờn. Mờ is ồn tơnơ̆ hơ̆ là pang rùp krơi is ngan bè bol he sền gŏ tàm bơta geh ngan gơ rềng tus rài kis mpồl bơtiàn bơh ală jơi bơtiàn tàm Tây Nguyên dê".

Tàm mùl màl, jơnau yal yau geh yal tàm ală mang hìu nhă geh ñô sa, chơ̆t jê, ală cau nggui gùt dar bơnhă ồs nàng iăt. Cau đơs jơnau yal yau geh đơs lơyài bè tàm boh bơr, tề lam jơnau yal yau gơlơh bè đơs nrĭ. Khăt bè tàm nùs nhơm, tàm bơta jơnau yal yau dê, cau yal geh tŭ lơs, geh tŭ dềt, geh tŭ bè đơs nrĭ, geh tŭ đơs săp cau ùr, geh tŭ đơs săp cau klao, geh tŭ đơs săp cà ràk, geh tŭ đơs săp cau yàng. Gơlơh bè ală nùs nhơm bơh cau yal ndrờm ai jơh tàm tơl cau geh lơh pơgăp dê, bè gơmŭt jơh tàm dunia krơi is mờ pah dơ̆ yal là pah dơ̆ geh đơs gơmŭt tồr bal. Bè hơ̆ sùm, geh ală jơnau yal yau mìng yal jơh tàm dùl mang, kung geh ală jơnau yal yau, yal sùm bơh mang do tus mang tơnơ̆, geh tŭ tus dùl poh tơn. Jơnau yal yau tŭ geh đơs, mờng geh đơs wơl sùm uă gơl. Đơs sùm nàng cau iăt in gơmŭt tồr mờ kah, rơhời git geh bơta niam tàm jơnau yal, rơhời wă tơngu me jơnau yal yau mờ rơhời gơtùi git đơs jơnau yal yau. Đơs wơl kung là broă lơh nàng bơto rơnàng kơnòm să in. Cau chài Y Wang H Wing, tàm ƀòn Triă, sàh Ea Tul pà git: “Añ chờ hờp ngan tŭ geh gùng dà broă lơh bơh Dà lơgar dê bè ală broă lơh nàng bơto, pờ geh uă ơdŭ bơto yal jơnau yal yau, dròng cing, jơnau đơs nrĭ nrềng. Kung kơ̆p kờñ là ală rơnàng kơnòm să bơh tŭ do rơ̆p tus bal tàm broă prăp gàr ală jơnau yal yau, jơnau nrĭ nrềng nàng geh tai uă cau git tus bè jơnau yal yau krơi is bơh kòn cau he dê”.

Tơngu me tờm bơh jơnau yal yau là ală jơnau nrĭ nrềng, tam pla, geh đơs ring bal jăt tŭ yal ha là tàm jơnau kah bơh cau yal dê. Ală cau chài yal yau ngui ală jơnau tàm pơn drờm bal, đơs jăt cau lơh pơgăp, đơs pơgăp nàng lơh gơguh nùs nhơm, bơta chài cau lơh pơgăp dê, ai geh dùl bơta ờ geh ngan tàm jơnau yal yau, lơh cau iăt gơlơh bè gam kis tàm bơta ờ geh ngan bal mờ ală cau lơh pơgăp. Cau lơh broă kơlôi sơnơng bơta niam chài ờs mờng mò Linh Nga Niê Kdăm đơs là, bơh broă bơceh krơi is bơh cau chài dê neh lơh geh ală jơnau yal yau geh kis sùm tàm mpồl bơtiàn: “Jơnau yal jơnau yau Tây Nguyên là dùl phan lời wơl niam bơnĕ ngan, krơi is ngan mờ uă bơta ngan. Hơ̆ là ală jơnau yal yau geh đơs nrĭ nrềng uă bơta ngan, là dùl anih prăp gàr jơnau đơs mờ bơr krơi is ngan cau Tây Nguyên dê, geh bơta kwơ kòn bơnus bơh jơnau yal yau dờng ngan, geh kwơ bè đah chài rơgơi, jơnau đơs nrĭ, broă bơceh bơh ală mò ồng dê kung là is ồn ngan”.

Ală cau chài yal jơnau yau là ală cau geh prăp gàr jơnau kis, pơgồp bal tàm broă prăp gàr ală bơta kwơ nùs nhơm cau Tây Nguyên dê. Bơdìh mờ bồ tơngoh kah sùm neh geh lài, cau chài pal git wă bơhiàn ờs mờng, geh tus bal hơ̆ sồng gơtùi đơs ală jơnau yal mùl màl. Tài tơngu me tờm bơh jơnau yal dê là ală kòn bơnus krơi is ngan, ală cau khin cha jăk chài jơi bơtiàn dê, là nùs nhơm pơnyờ să bơh mpồl bơtiàn dê mờ geh làng bol sền ngềr ngan. Hơ̆ là ală ồng Dam San, Dam Yi, Dam Bhu, Dam Bha, Dam Noi, Buh Klông, Tiông, Jông, Jŭ,… Tơl jơnau yal yau geh bal mờ rài kis mpồl bơtiàn, yal bè ală bơta tàm rài kis mpồl bơtiàn Tây Nguyên dê, bơh kòn bơnus, ù tiah geh is, tus mờ yàng, rài lài do, niam chài….

Geh bal jơh dùl “mpồl niam chài” den tàng jơnau yal yau Tây Nguyên geh khà uă mờ uă bơta ngan. Jăt jơnau yal bơh Anih lơh broă Kơlôi sơnơng Bơta chài mpồl bơtiàn Việt Nam dê, rơndăp broă lơh lùp sền, jòi, prăp gàr, mblàng mờ lip gơs pang sră jơnau yal yau Tây Nguyên lơh tàm tơngai bơh nam 2001 tus 2008 neh jòi geh rơlao 800 jơnau mờ mờr 5 rơbô 700 nơm ƀang kŭp săp, tơl nơm ƀang jòng 90 phút. Bal mờ hơ̆, kung gam uă jơnau yal yau ờ hềt geh jòi, cih wơl jơh. Bơh nam 2014, jơnau yal yau Tây Nguyên neh geh Ƀộ Niam chài, Tàp pràn să jan mờ Lòt nhơl ai tơmŭt tàm Khà măt phan lời wơl niam chài ờ di phan bơna Dà lơgar dê. Tŭ do, uă càr tàm Tây Nguyên gam geh uă gùng dà broă lơh nàng prăp gàr, tơnguh uă bơta kwơ bơh phan lời wơl niam chài dê. Ală broă lơh ngan do bơh ală càr dê rơ̆p pơgồp bal tàm broă prăp gàr mờ lơh geh uă bơta niam chài bơh yau do dê tàm rài kis pa.