Bol he gam iat jơnau đơs pơnđik bơh làng bol kòn cau Sơdàng tàm tiah nhàr lơgar Bờ Y, càr Quảng Ngãi dê. Jơnau pơnđik đơs tàm sơrbŏ bơr kờñ gơboh ùr klau dờp geh bơta sền gròi, kờñ iat bơh gal ngan làng bol tàm ƀòn lơgar mờ nac lòt nhơl dê tŭ tus mờ Pơrlòng “Cing mồng – tamya xoang” jơi bơtiàn dồ êt nă cau. Jơnau pơnđik rềp mềr, jơh nùs jơh tồr geh bơrlŭ bal tàm sap teh ală bơta đờng goòng gle, kơrla bè đờng ting ning, klông pút: “Ơ oh lơi, he rê hìu pa, at tê bal, bơt bơtàu bơta kờñ gơboh kơnhăp jŏ/ Bal mờ bi đơs ting ning mpong ngài, tamya xoang driau chờ tàm àng ndar sòl/ Bal mờ gơp àñ ơnòng, bơt bơtàu hìu bơnhă hờm ram/ Kơp kờñ ngai hìng ƀòn lơgar he gơboh gơbài, niam bơnĕ”.

Gơ kờñ ngan mờ jơnau pơnđik bal mờ sap đơs bơnĕ bơnài bơh jơnau pơnđik đơs tàm sơrbŏ bơr kờñ gơboh ùr kklau jat gùng đơs ting ning do, mò Y Quan ơm tàm ƀòn Đăk Mốt, sàh Bờ Y đơs: “Rài yau, rài mò pàng, mè bèp lòt tàm brê halà tàm ală tŭ bơ tòm tơrgùm mat tàm hìu rông den mờng đơs pơnđik tàm sơrbŏ bơr kờñ gơboh ùr klau mờ teh đờng ting ning, đơs tàm sơrbŏ bơr jòi git gơp. Bơh hơ̆, klau pơnu ùr ơruh rơhời wă wờng bal mờ gơp, tàm kờñ gơboh gơp hơ̆ sồng uă yô tàm ƀòn gơ gơs ùr bơklau. Hơ̆ sồng tus tŭ geh kòn kung gam đơs pơnđik kòn in iat. Bè să tờm añ kung iat đơs pơnđik bơh tŭ gam dềt den tàng añ git uă jơnau pơnđik. Geh uă jơnau pơnđik tàm sơrbŏ bơr kờñ gơboh ùr klau đơs bè bơta kal ke tàm gùng tàm kờñ, tàm kờñ mơya ờ geh bau, ờ gơ gơs ùr bơklau”.

Ồng A Jeo ơm tàm ƀòn Đăk Mốt, sàh Bờ Y, càr Quảng Ngãi là cau sùm teh đờng ting ning ai ală cau chài in đơs pơnđik tàm sơrbŏ bơr kờñ gơboh ùr klau pà git, ală jơnau pơnđik niam, gùng tamya niam bơh ală ùr ơruh Sơdàng dê neh gơ ơm tàm bồ tơngoh, nùs nhơm, lơh git nđờ klau pơnu kah sùm: “Tàm dùl dơ̆ đơs pơnđik tàm sơrbŏ bơr kờñ gơboh ùr klau den sùm cau klau teh đờng ting ning, ai cau ùr den đơs pơnđik. Tơnơ̆ tŭ tơn jơh dơ̆ đơs pơnđik, rê wơl tàm hìu he dê, den kah wơl jơnau pơnđik lơngồt bơkah tồr bơh ùr hơ̆ dê. He ai đờng nàng teh mờ đơs wơl jơnau pơnđik cau ùr hơ̆ dê bè tơmut huềng he dê tàm hơ̆. Bè hơ̆ den tàng, sap đờng ting ning kung gơ cèng nùs tồr he dê, ai tơnggŏ bơta chờ hờp, bơta moat jrùm mờ bơta kah kơlôi dùl nă cau ùr lơi hơ̆”.

Bal mờ đơs pơnđik tàm sơrbŏ bơr kờñ gơboh ùr klau, cau Sơdàng gam geh ală jơnau pơnđik đơs pơnđiang kòn mờ sap đơs rơlĕ rơlùn, lơbơn niam, tàm hơ̆ geh jơnau pơnđik “Pơnđiang oh” tiơng pơn rơ ngan, geh gơ ơm tàm huềng nùs bơh git nđờ rài dê: “Oh lơi, oh bic lơhă tĕ/ Nàng mè lòt koh tờm ju tiah ngài/ Oh bic gơ in lơ hă yơ/ Tàm brê ngài bèp gam pơ̆ ƀang/ Thit tĕ, oh lơi/ Oh bic, bañ ñìm oh yơ”.

Hơ̆ là ală jơnau pơnđik gơ jat bal mờ rài kis lơh broă lơh sa bơh làng bol dê. Bulah sap đơs ală jơnau pơnđik geh tŭ ndang halà geh tŭ rơlĕ rơlùn, lơbơn niam ndrờm là bơta bơceh nisơna bơh cau Sơdàng dê. Ờ mìng niam bè tơngume, mờ gơ gam cèng tàm hơ̆ jơnau đơs, bơta kơlôi sơnơng khi dê gơ wèt mờ tơl nă cau gùt dar bè rài kis he dê, ƀòn lơgar dê.

Tàm rài kis pa tŭ do, ală gùng đơs pơnđik kòn cau Sơdàng dê kung gam geh đơs sùm tàm ală dơ̆ bơtòm tơrgùm mat hìu bơnhă, tàm ală dơ̆ lơh chờ ƀòn lơgar dê, ờ mìng lơh chờ hờp chờ hờn rài kis nùs nhơm làng bol dê, mờ gam drơng jơnau kờñ geh iat, geh sền, jòi git bơh nac lòt nhơl dê.

Tàm thôn Kon Trang Long Loi, sàh Đăk Hà, càr Quảng Ngãi, ùr bơklau cau chài ồng A Thui mờ mò Y Nhui jơh nùs ngan bơto wơl gùng đơs pơnđik bơh yau, ngan là cing mồng, đơs pơnđik. Cau chài jak ngan ồng A Thui neh tơrgùm, kơlôi sơnơng mờ mòn ală đờng goòng ờs mờng mờ bơto đơs pơnđik yau kòn cau dê: “Añ bơto wơl làng bol in git nhơl đờng goòng kòn cau, git dròng cing jañ mồng. Añ kung kơlôi rơcang ngan bè broă sền gàr jơnau pơnđik jơi bơtiàn dê den tàng añ bơsram uă ngan gùng đơs pơnđik yau, cih pa wơl, git jơnau pơnđik lơi añ ndrờm bơto wơl làng bol in jơnau pơnđik hơ̆”.

Lòt bal mờ bơklau tàm broă prap gàr, jàu tàm pơ dờn wơl ală bơta niam chài is ồn kòn cau dê, cau chài jak ngan mò Y Nhui pà git: “Bơh tŭ bau, añ gŏ bơklau añ dê bơto dùl nă ờ jai den añ neh dong bơklau añ bơto ală cau bơsram in. Añ gŏ bơklau añ bơto dròng cing cau bơsram in bè lơi den añ sền nàng bơto ală cau bơsram in bè hơ̆ sơl. Bơdìh hơ̆ tai, añ kung git tamya xoang bơh tŭ 12 sơnam mờ mờng lòt tamya bal mờ mpồl dròng cing, jañ mồng”.

Gùng đơs pơnđik kòn cau Sơdàng dê tàm Tây Nguyên rơ̆ ru mờ li la ngan, bè Rơngê, Ting ting, Chiếo, Ayo, Ding duôt, Tôn, Nhuăi, Tơngi, Rơvế, Kơhôi, Kơhui, Hơdruê, Xơ- iăng, Hdrôu, A Hôi, Plet…Tơl gùng đơs pơnđik ndrờm geh bơta tàm njăt, rơndăp bơta tàm njăt mờ jơnau đơs crih krơi is.

Rơngê- dùl tàm ală gùng đơs rơlĕ rơlùn, jrô ơnàng ngoh rơngăc geh làng bol đơs ờs bè ờs, song dơ pă jơh nùs. Ală jơnau đơs crih tàm gùng đơs pơnđik Rơngê den rơ̆ ru bơcah bơcài, gàr bơta niam bơnĕ krơi is. Jơnau đơs crih sùm đơs ală jơnau kơ̆ kơl jăp, geh bơta tàm njăt bơnĕ bơnài, nàng gàr săp ntas ƀươn đơs, mơkung rơndăp jăt gùng tàm pơndrờm tàm pơn jăt bal nàng gơ in ƀươn bơsram, ƀươn kah. Cau chài mờng bơceh đơs crih ồng A Đũh, lài do Phó Lam bồ mpồl, Mpồl Chài rơngơi đơs crih tam ya jơi bơtiàn càr Kon Tum tŭ do là càr Quảng Ngãi pà gĭt:

“Gùng đơs pơnđik rơnghê geh mpong tŭ brơn brài chờ hờp bè dùl broă lơi hơ̆. Gùng đơs pơnđik do sùm đơs pơnyơu, ngui bơta chài đơs ndơ̆p đơs pơnyơu, digơlan là jờng rơ bè rài kis, lơh broă lơh sa. Dilah cau iăt sền ngăc den rơ̆p wă jrô bè jơnau gơtha tơngume mờ cau đơs kờñ đơs tus bơta lơi, tài bơh cau đơs pơnyơu bè hơ̆ mơya ờ gŏ di là khi đơs ngan bè hơ̆ ờ, khi jồm broă, phan nàng đơs tus nùs nhơm, broă lơh kòn bơnus dê, geh tŭ khi đơs bè cau bơyô, bè cau năc yàng, cau gam iăt khi đơs”.

Gơ jăt tàm bơta krơi is gùng đơs crih yau bơh tơl kơnhoàl ù tiah ƀòn lơgar dê, gùng đơs pơnđik Rơngê digơlan geh dồ êt bơta krơi is bè bơta tàm njăt, nùs nhơm muh măt. Gùng đơs pơnđik Rơngê bơh tiah Đăk Tô, Tu Mrông den geh đơs jăt săp đơs rơlĕ rơlùn, ờ gơ jă ờ gơ jal, ai cau Sơdàng tàm tiah Kon Plông den đơs wơl jăt dùl săp đơs tơn jŏ jòng tàm pơn jăt sùm, lồi jơnau đơs den guh jơnhoa rơhời.

Gùng đơs pơnđik Rơngê cèng jơnau đơs crih bơta tàm kờñ gơboh, tơnggŏ nùs nhơm ngoh rơngăc bè jơnau rak brê, bơta tơlik nùs nhơm. Bơta niam ngan rlau jơh bơh gùng đơs pơnđik do dê tàm bơta tŭ cau chài gam đơs tàm săp đơs di mơ, nisơna đơs jơnhoa ngan. Jăt cau chài mờng bơceh đơs crih ồng A Đũh, bơta tơnggŏ nùs nhơm muh măt, bơta yah đah săp ntas bè hơ̆ geh sền là bơta tờm, là tờm ngan bơh tơngume jơnau đơs pơnđik dê, lơh gơlik geh bơta gơkờñ ai cau iăt in.

“Bè bơta yah bơh gùng đơs pơnđik rơngê dê gơ guh mù bè lơi den geh bơta is, krơi mờ ală gùng đơs pơnđik ndai. Gơ niam bơnĕ is ngan tàm bơta cau chài gam đơs tàm săp đơs di mơ hơ̆ sồng tus nggùl jơnau đơs pơnđik den đơs wơl tai tus 1 bơta yah 8, hơ̆ là bơta krơi is crih crài bơh gùng đơs pơnđik do dê. Bơta tơngguh săp là kờñ đơs sùm bè dùl broă lơi hơ̆, mơkung nàng cau chài kờñ cau in gĭt săp đơs crih he dê, lơh gơlik geh bơta sền ngăc ai cau iăt in. Bulah đơs tàm săp jơnhoa, mơya cau chài ờ gŏ krañ ngko, mờ lơbơn ngan, bơnĕ bơnài ngan. Do là bơta is bơh gùng đơs pơnđik Rơngê dê mờ ờ huan gŏ ală gùng đơs pơnđik ndai geh bè hơ̆”.

Tơngume đơs den li la ngan, bơh ală jơnau đơs tơm bơh bơr mờ mè bèp, ùr bơklau, nùs gơboh ùr klau, nùs nhơm ƀòn lơgar, bơta chài tơm bơh bơr ơm kis, mờng chài lơh sa, wă rò chờ hờp nam pa…Bulah tàm gùng đơs pơnđik Rơngê geh ngui jơnau đơs pơnyơu, mơya gơ wèt mờ cau kơnòm tŭ do kung uă ơruh pơnu neh mờ gam bơsram mờ đơs geh gùng đơs pơnđik do. Bi A Sương ơm tàm thôn Long Giôn, sàh Dục Nông, càr Quảng Ngãi yal:

 “Rơngê là gùng đơs pơnđik dờng màng ngan bơh ồng pàng he dê rài yau lời wơl, ală akhar đơs, jơnau đơs crih tàm Rơngê geh bơta is. Gùng đơs pơnđik do ờ mìng geh cau kra đơs mờ iăt mờ să tờm cau kơnòm bè bol oh tŭ do iăt kung wờng mờ gŏ gơlơh niam sơl, bơta kwơ tàm dơlam bơh ală akhar đơs crih, jơnau đơs crih hơ̆ dê. Oh iăt cau kra sùm đơs bè rài kis is, rài kis să tờm, hìu bơnhă, jờng rơ bè lơh broă lơh sa. Khi đơs pơnyơu, đơs akhar niam ngan, bơh ală jơnau do tus jơnau ndai gơ dipal ngan bal mờ gơ̆p. Tŭ do, oh bal mờ mpồl ơruh pơnu tàm thôn kung gam bơtê đơs bè gùng đơs rơngê, ting ting, ayõ mờ ală gùng đơs pơnđik ndai”.

Gùng đơs pơnđik Rơngê neh rềp mềl ngan tàm rài kis pah ngai, lơh broă, lơh sa, là phan sa nùs nhơm ờ gơtùi ờ geh tàm ƀòn kòn cau Sơdàng dê, ờ mìng geh đơs tàm ală dơ̆ lơh chờ ñô sa lơm mờ tàm ală dơ̆ pơrjum lơh yàng, wă rò sơnam pa, làng bol tàm ală thôn ƀòn kung gam prăp gàr mờ đơs sơl. Ồng A Lih, kra ƀòn Kon Wang, sàh Tân Tiến, càr Dăk Lăk pà gĭt:

“Jăt bơhiàn mờng kwèng bơh làng bol kòn cau Sơdàng tàm do dê, bơdìh mờ jơnau đơs, jơnau kơ̆p kờñ ală bơta bơtuah bơtuài ngan rlau jơh tàm nam pa, làng bol tàm ƀòn Kon Wang gam chờ hờp mờ prăp gàr ală gùng đơs pơnđik bơh ồng pàng dê lời wơl. Bol hi đơs chờ sơnam pa, tàm nting săp bal mờ gơ̆p bơh gùng đơs pơnđik rơngê. Tàm dơ̆ chờ hờp hìu bơnhă mờ ƀòn lơgar bol hi dê sùm đơs lơh kwèng bal mờ gơ̆p mơkung bơto yal wơl ai ală sau in nàng tơnơ̆ do ờ lời roh tĕ bơhiàn niam chài krơi is jơi bơtiàn dê”.

Bơh jơnau lùp ală gùng đơs pơnđik kòn cau Sơdàng dê, bol he dùl dơ̆ tai gŏ geh bơta jrô niam chài, pràn kis jŏ jòng mờ bơta niam ờs bè ờs ngan mơya bềng nùs nhơm ngoh rơngăc bơh làng bol tiah brê bơnơm dờng ơning ơnàng Tây Nguyên dê. Bơh săp đơs ting ning mpong ntas tàm jơnau đơs tàm sơrbŏ bơta kờñ gơboh ùr klau, ală jơnau pơnđiang rơlĕ rơlùn lam kòn se mhar gơdan bic, tus gùng đơs pơnđik Rơngê bềng nùs tàm kờñ ùr klau bal mờ ală bơta yau ntas nisơna bè jơnau đơs bơh tàm nùs- jơh ală neh lơh gơlik gơs dùl săp ntas tàm bơrlŭ bal niam is ngan, yal wơl hwềng nùs, bơhiàn kis mờ kơ̆p gơn ngan bơh mpồl bơtiàn kòn cau Sơdàng dê bơh gĭt nđờ rài do.