Kơnhòal tiah sar lơgar ngài
Dak Glong càr Dak Nông là ù tiah kơh bơ nơm mờ kơldăng ngan, ờ gơtùi tam chi
tam jo\ tơngai. Den tàng uă cau tàm tiah do neh sac rơ wah broă tam brê mờ ròng
phan nàng bơtàu tơnguh lơh sa hìu nhă. Kuơ màng là mờ broă ròng kơnrồ, uă hìu
nhă neh brồ guh lơh pas. Pơn rơ bè hìu nhă bi Phan Thanh Tuấn ơm tàm ntum Quảng
Khê, ròng tus 30 nơm kơnrồ me deh kòn mờ kơnrồ ai poac, pah nam tac geh git nđờ
rhiăng tơlak priă. Bi Tuấn pà git:“ Bè
wàng ròng tu\ do den hìu nhă neh lơh kơ\ ngan, mờ geh phan jơm kìng tàm kàl mrềt.
Phan siam kơn rồ in den ală nam lài, hìu nhă ròng mìng 1 êt mờ rah rài den tàng
ờ pal bơcri blơi phan lơi, mơya tu\ do neh rề ơnàng broă ròng kơn rồ, den tàng
neh tam `hơt nàng geh tơl phan siam
phan ròng in.”
Kung bơh ròng kơnrồ mờ
geh pas, ồng Đỗ Văn Trường ơm tàm ntum Quảng Sơn yal, broă ròng kơnrồ kung pal
bơsram bơh kuang bàng lơh sơ nơm phan ròng, bơh sră bau\ mờ ală dơ\ pơlam broă
lơh sa. Ồng đơs: “A` ròng kơn rồ tu\ do
neh rlau 20 nơm, den bal mờ broă sơ nơm tơmba phan ròng in he kung pal lơh is
jơh, pơn yơu go\ kơnrồ lơi geh kòp den pal ai sơ nơm mơ, mờ pal tam cah is nàng
rơcang sơndră kòp. Hìu nhă mìng ròng is bè hơ\ lơm, pal lòt bơsram, dilah ờ
bơsram den ờ git ròng.”
Bi Tạ Đạt ơm tàm ntum Quảng
Khê tam pà mờng chài ròng kơn rô nàng geh cồng nha jơnhua bè do:“ Kàl mrềt den a` chu sồ siă òt dơm chi gơ
in ram. Tu\ ê kơn rồ rê den a` kung siăm tai `hơt, lơ\ mờ boh. Bal mờ
hơ\ pal sùm prap `hơt kàl prăng, kàl mrềt in. Hơ\ sồng pah poh pal bồm sơ nơm
lơh kloh wàng ròng.”
Mờ ồng K’ Sớ atbồ bòn B’
Dâng ntum Quảng Khê den mpồl kơn rồ mờr 20 nơm ờ mìng cèng wơl priă jền kơ\ kơljap
pah nam, mờ gam dong hìu nhă ồng geh è kơn rồ nàng ơn suơn kơphe in geh cồng
nha tơnhàu uă. Lồi nam lài, ồng neh blơi tai kơnrồ dăm sơntìl Bratman, kờ` bơ tờp
sơntìl kơn rồ in, nàng geh cồng nha lơh sa uă rlau. Ồng pà git:“ He ờ ơn è phan ròng den tơ nơ\ do cồng nha
tơnhàu kơphe gơmù ngan, tu\ do ngui gùl è phan ròng, gùl phơng hóa học là cồng
nha tơnhàu gơguh sùm. Den tàng hìu nhă pal ròng kơn rồ, tam gơl kơn rồ sa `hơt
ai kơn rồ Zêbu, tơ nơ\ do tam gơl kơn rồ. cồng nha lơh geh niam ngan, ờ mìng
geh priă jền bơh kơn rồ, mờ gam tơmù priă blơi phơng ơn tờm kơphe in.”
Gơtùi đơs, broă ròng kơnrồ
là gùng dà broă lơh di nàng bơtàu tơnguh lơh sa tàm ală tiah kal ke. Den tàng tơngai
lài, càr Dak Nông neh ai uă broă lơh dong kờl git nđờ rhiang nơm kơn rồ me deh
kòn, dong ală hìu nhă rơbah, mơkung rề ơnàng broă tam gơl kơn rồ tàm bòn lơgar
mờ kơn rồ Bratman nàng broă ròng kơnrồ geh cồng nha uă rlau.
Kơnrồ la phan ròng bươn ngan geh ròng mờ sền
gàr. Phan siam kơnrồ in bươn ngan, ua\ ngan la `hơt mờ ala\ phan jơng kah bơh
broa\ lơh sa bè rhe, ngkòng tơngời, tờm biap, khoah, tơngời…Bulah bè hơ\, nàng ròng kơnrồ geh cồng nha lơh sa, làng bol
kờ` pal tơng kah ờ ua\ bơta tơnơ\ do:
Bè wàng ròng: Wàng ròng kơnrồ kờ` pal lơh
geh tàm ala\ ù jơnhua, kloh, geh càl hi. Wàng geh lơh wèt đah jum hala đah jum
mat tơngai lik, ơnàng kờp bal 4 thơt vuông dùl nơm kơnrồ. Bơrnàng wàng pal geh
lơh kơljap, ờ gơbàn mhir ntiar, geh gơ bàn sơrling di 2-3% hờ đah đơm rbòng dà sòr. Pal lơh bòng siam mờ bòng dà
hùc kơnrồ ròng in. Bal mờ hơ\, kờ` pal tờ tai bơto gơ dùh è kơnrồ hala lơh bơnha\
Biogas mờ geh tam tai chi gùt dar wàng kờ`
kìng mbur, duh tơngai tus kơnrồ tàm nhai
prang, kìng càl khồm tàm nhai mriềt noat.
Bè rcang sơndra\ kòp tus mờ kơnrồ: Mut
lơh broa\ lơh “Rcang sơndra\ kòp rlau mờ sơm kòp”, wàng ròng, bòng siam, bòng dà hùc,
tiah gùt dar wàng ròng mờ sa\ kơnrồ pal sùm kloh. Wàng ròng pal lơh kloh pah
ngai mờ pal geh bồm sơnơm lơh kloh tus ngai du\ jat poh jat mờ broa\ lơh rcang
sơndra\ kòp bơh gah lơh sơnơm phan ròng, sùm pal pès kloh ru\ rơm, lơh gơ hòr jơh
rbòng dà hòr, khòm jơh sìô sia\, bơsong jơh ala\ è đồm bơh kơnrồ. Ngui vôi bòt
hala vôi dà, sơnơm Iodin, nàng lơh kloh wàng
ròng.
Mut
lơh tơl broa\ cit sơnơm ala\ bơta sơnơm vaccine rcang sơndra\ kòp ai kơnrồ in 2
dơ\ tàm dùl nam, ngan la ala\ kòp gơ mhồm mhàm, kòp sồt mbùng gơta\ nđias.
Dilah geh, làng bol pal cit sơnơm 2 dơ\ dùl nam tus mờ ala\ phan kis bè jơrkai,
jrơs jràs…nàng kơnrồ pràn cham mờ mhar dờng.
Bè phan siam: Phan siam kơnrồ in geh:
Phan siam tơlir la `hơt, mờ ala\ phan jơng kah bơh broa\ lơh sa bè rhe, ngkòng
tơngời, sa\ jơng kah lơh bièr, sa\ jơng kah khoah rbài, kơmhò plai chi, bè ala\
phan siam bòt la ala\ bơta gar ngũ cốc, lơ\. Tàm broa\ ròng kơnrồ, làng bol kờ`
geh bơsir tai boh nàng tơngguh broa\ lơh pràn sa\ tus mờ kơnrồ. Làng bol pal
ngui ala\ ba\ ù lời gời nàng tam `hơt, ala\ sơntìl `hơt bè `hơt rwas, `hơt dờng
pa, `hơt bè plang, pal geh rcang lài phan
siam
kơnrồ in. Tàm nhai prang, nhai mriềt, làng bol pal kah prap phan siam kơnrồ in, mờ broa\ koh rhềt
rhe, nhơt… mờ klài bal mờ urê nàng jơm glòm lài.
Jat
ồng Nguyễn Đăng Ký cau kuang lơh sơnơm phan ròng kơnhoàl Đak Glong, den kơnrồ
kong mờ mriềt ờ sô ngan, den tàng làng bol he pal sền ngac sền gàr kơnrồ tàm nhai prang, nhai mriềt, tu\
phan siam geh is ờ gam geh ua\ tai: “Lài jơh la wàng ròng pal sir, pal geh bàk kìng,
kờ` ngan pal geh phan da\ tàm
wàng nàng gơ ram. Dilah mang mờ mriềt den pal sing ồs kờ` ram duh tus mờ
kơnrồ ròng in. Dơ\ 2 la pal geh tơl phan siam tàm nhai prang, den làng bol pal
bơceh lơh, sền gàr ờ ua\ bơta phan sa kơnrồ in, nàng geh tơl pràn sa\ ja` tus
mờ kơnrồ ròng kờ` gơ pràn kong mờ trồ mriềt”.