Tăp dăr thôn 8, tơring Ea Huar, apŭng Buôn Đôn hrei au đei 3 hơnih rong nhŭng, mĭnh hơnih rong đơ̆ng mĭnh ƀar rơbau truh mơjit rơbau. Ƀok Phạm Hồng Nguyên, hnam oei tơ̆ trong sơlăh 3 gơng đak lăh thôn 8, tơring Ea Huar tơbăt, ƀau ôm mơchơ̆k đơ̆ng rim hơnih rong nhŭng păr truh dôm yơ kilômet hloi, mă kăl lơ̆m gơmăng păng pơgê hrôih. Đei ‘măng rim hơnih rong au oei pơchoh hŭt đak ‘mê̆ ‘mach tơ̆ ‘ngoăih hloi. “Lơ̆m, dang khei 6-7 pơyan ‘mi, đunh đunh ĭnh chă văh ‘noh ƀôh đe hăp pơchŏh đak ‘mê̆ ‘mach tơ̆ thong đak. Ĭnh mơ̆t lơ̆m hơnih rong nhŭng athei đe hăp ‘nĕ pă pơchoh bơih, tơdăh oei pơchoh dơ̆ng lei kon pơlei tơkêng hloi, lăp đơ̆ng rŏng ‘nŏh tơdrong ƀau jei dă ƀiơ̆ kơ ƀau đơ̆ng 70 – 80%. ‘Nao au đe hăp pơchoh dơ̆ng, ƀar pơgê au đe hăp pơchoh lơ hloh dơ̆ng, ƀau ‘nei ưh kơ kĕ kơsơ̆n ôh. ‘Mau ôm mơchơ̆k ba măh tang ‘măng, chô̆ che gom ƀŏ. Hơkăn ĭnh jĭ xoang, mưh chă hrip ƀơm sa roi jĭ hloh dơ̆ng măh năm khăm hloi”.

Yă Nguyễn Thị Lơ, kơdră vei lăng thôn 8, tơring Ea Huar tơbăt, dôm năr au ki, kon pơlei hơnơ̆ng tơtok găh tơdrong rim hơnih rong nhŭng lơ̆m tơring pơchoh đak ‘mê̆ ‘mach năm tơ̆ thong đak. Hơnih bơ̆ jang kơpal jei hlôi ƀô̆h tom măt păng xek phak hloi. Mă lei lăp đơ̆ng rŏng minh khei ‘năr pơdơ̆h, dang ei ƀô#h dơ̆ng:“Đei kon pơlei tơbăt, khul kŏng ang, kang ƀô̆ tơring dăr joang, răp lăng hơlen păng ƀô̆h tom măt ƀar pêng ‘măng rim hơnih rong nhŭng pơchoh đak ‘mê̆ ‘mach năm tơ̆ ‘ngoăih, đơ̆ng nŏh xek phak. Mă lei dang ei oei ƀô̆h dơ̆ng, rim ŭnh hnam kon pơlei apĭnh athei kơdră kơpal xek tơlang mă kơhret vă rim hơnih rong nhŭng au pơm kiơ̆ ƀlep rim nơ̆r pơkăp vei lăng sơđơ̆ng rơgoh cham char vă kon pơlei pran jăng grăng akau.”

Kiơ̆ đơ̆ng ƀok Nguyễn Hữu Hải, tơngla mĭnh hơnih rong nhŭng oei tơ̆ tơring Ea Huar, hăm tơdrong đei lơ hơnih rong nhŭng vang jang, tơdrong pơm ‘mê̆ ‘mach găh đak păng cham char ‘nŏh tok kơtang hlŏh dơ̆ng. Găh tơdrong tơmơ̆t jên răt kmăi kmŏk pơm rơgoh ‘mê̆ ‘mach đei lăng jing kăl iung jang hloi hăm rim hơnih rong nhŭng ‘nei mă kĕ tang găn ‘mê̆ ‘mach au to:“Ba jei vă iung jang hơmet pơ ‘lơ̆ng bơih, ‘nŏh pơjing dơ̆ng pơbŭng hơdrau pơm rơngơp yơ̆p ăn dôm koat pi tang găn ƀau; đơ̆ng rŏng ‘nŏh pơlăp dơ̆ng ƀek pruih đak tơngiĕt iŏk yua pơgang Shock S, vă tang găn yŭh ƀau păr lĕch tơ̆ ‘ngoăih, tơ ƀơ̆p đak ‘nŏh yŭh ƀau gô môch lơ̆m đak, pơm dă ƀiơ̆ yuh ƀau păr lĕch tơ̆ ‘ngoăih. Tơdrong chă rong lơ ‘nŏh tơdrong chă ƀau jei ưh kơ jor ôh, mă kăl pơm lơ liơ vă dă ƀiơ̆ kơ ƀau đĕch.”.

Jei tơ̆ apŭng Buôn Đôn, tơring Ea Wer dang ei đei 3 hơnih rong nhŭng lơ hăm minh hơnih rong truh 10.000 tŏ. Ƀok Trần Minh Trình-Kơdră cvhĕp pơgơ̆r tơring tơbăt, pơ đi\ kon pơlei hăm kang ƀô̆ lơ̆m tơring, jei chă kơleng lăng hơnơ̆ng vă tang găn rim hơnih rong nhŭng pơm ‘mê̆ ‘mach cham char:“Nhôn chă athei kon pơlei lơ̆m tơring, tơdăh ƀô̆h hơnih rong nhŭng ayơ pơchoh đak ‘mê̆ ‘mach tơ̆ thong đak pơm ăn ‘mê̆ ‘mach, ƀau ‘noh phĭn hloi, koay phim hloi vă pơm kơnăl ăn tơdrong xek phak. ‘Ngoăih kơ ‘noh jei apinh Hơnih vei lăng kon pơlei apŭng, dêh char pơjing khul bơ̆ jang năm dăr lăng hơnơ̆ng 6 khei 1 ‘măng vă roi năr roi pă đei pơm ăn ‘mê̆ ‘mach cham char; ‘ngoăih kơ ‘noh jei kăl pơlăp kmăi kmŏk hơlen ‘mê̆ ‘mach, camera dăr lăng hơlen tơ̆ bro đei lơ hơnih rong nhŭng, vă ƀô̆h kơnăl, pơm kơnăl ăn tơdrong xek phak dôm tơdrong pơm glăi.”

Hăm tơdrong rong nhŭng pơm ‘mê̆ ‘mach cham char, anih jang kơpal tơ̆ dêh char Đăk Lăk hlôi tơlĕch dôm trong jang vă hơmet pơ-‘lơ̆ng. Duch Lê Thị Thu Hiền – Kơdră Anih Vei lăng Cham char, Anih jang Mŭk drăm păng Cham char dêh char Đăk Lăk gô tơroi găh trong pơkăp hơmet pơ-‘lơ̆ng rơm rĕk lơ̆m tơdrong jang rong kon tơrong.

- Duch ăi, kiơ̆ dôm tơdrong tơchơ̆t oei yua dang ei, tơdrong hơmet pơ-‘lơ̆ng rơm rĕk djăh rong nhŭng athei đei iŏk jang thoi yơ?

Duch Lê Thị Thu Hiền: “Lơ̆m djăh rơm rĕk kon tơrong đei 3 kơloăi tơm: Mă mônh noh đak djăh đơ̆ng rong kon tơrong, mă 2 noh rơm rĕk đơ̆ng rong kon tơrong păng mă 3 noh hơyuh tơpăr đơ̆ng rong kon tơrong pơm đei. Hăm tơdrong hơmet pơ-‘lơ̆ng đak djăh kon tơrong đei pơkăp lơ̆m khei năr dang ei noh đei hơmet pơ-‘lơ̆ng kiơ̆ 2 trong nhen tơ̆ hơla. Mưh đak djăh đei hơmet pơ-‘lơ̆ng pơro lĕch tơ̆ đak krong, đak glung păng ưh gơh yua noh pơm kiơ̆ dôm pơkăp tơ̆ hơla. Hăm dôm pơgar rong kon tơrong âu noh tơdrong hơmet thoi âu: Đăk djăh đơ̆ng rŏng kơ đei ôp akŏm tơ̆ dơnâu iĕ. Dơnâu iĕ akŏm hơnơ̆ng pơm xơđơ̆ng đak hram adoi nhen pơm xơđơ̆ng hơyuh PH. Đơ̆ng rŏng kơ noh, đak djăh gô kiơ̆ hơlŭng Bioga, tơ̆ âu đak djăh gô đei akŏm jing hơyuh, dang yua dôm kon char kơmar vă pơhach đak djăh kon tơrong lơ̆m hơlŭng Bioga. Đơ̆ng rŏng kơ đak djăh hram lơ̆m hơlŭng Bioga noh hơnơ̆ng kơ ro truh dơnâu iĕ, vă pơm xơđơ̆ng đak păng hơyuh PH. Pơtoi kơ noh, đak djăh gô pơtoi ro truh dơnâu mong iĕ kơƀah hơyuh Anoxic, vă dơ̆t hơyuh tơpăr. Đơ̆ng rŏng kơ noh đak djăh pơtoi ro truh hơlŭng dơ̆t hơyuh, păng ro truh hơlŭng pơhram đak djăh păng ro akŏm ăh dơnâu iĕ sinh hŏk. Đak djăh ro truh dơnâu iĕ noh athei ƀlep đak djăh noh trŏ hăm Tơchơ̆t  62/2016 đơ̆ng Anih Tơm Mŭk drăm păng Cham char tơlĕch. Anih đak djăh âu athei vei xơđơ̆ng kiơ̆ pơkăp A, pơkăp B, păng kơsô̆ pơkăp KQ, KF atŭm hăm kiơ̆ ƀlep tơchơ̆t noh pơtơm gơh pơro lĕch tơ̆ cham char.

- Ih ‘nao tơroi găh tơdrong mă đak djăh ro lĕch tơ̆ cham char đơ̆ng rŏng kơ hơmet pơ-‘lơ̆ng, oei mưh yua đak djăh tơ̆ tơring noh đei tơchơ̆t thoi yơ, duch ăi?

Duch Lê Thị Thu Hiền: Iŏk yua đak djăh noh vă tơruih ăn ‘long pơtăm athei tơplih nhen minh ƀar tơdrong nhen tơ̆ hơla. Hăm đak djăh đơ̆ng rŏng kơ lê̆ hram djăh lơ̆m dơnâu akŏm, đơ̆ng noh ro truh hơlŭng Bioga, đang kơ noh pơtoi ro truh hơlŭng pơm xơđơ̆ng hơyuh Anoxic păng hơlŭng Aenotank. Mă âu noh athei đei minh tơdrong dơ̆ng, noh Aenotank tăl 1, Anoxic tăl 1, đơ̆ng rŏng kơ noh pơtơm truh Aenotank tăl 2 păng hơlŭng akŏm Anoxic tăl 2, đang kơ noh pơtơm ro truh hơlŭng pơhram djăh sinh hŏk, hơlŭng pơlôch xơmach păng ro lĕch tơ̆ hơlŭng mong đak djăh. Tơ̆ âu, đak đei mong ăh dôm dơnâu mong iĕ ưh đei ro lĕch tơ̆ cham char ôh (athei băt adrô̆ ruih ăn ‘long pơtăm lơ̆m pơgar đei axong hla bar pơkăp đĕch, ưh gơh chă tơruih tơ̆ ‘nguaih ôh). Tơdrong ruih đak ăn ‘long pơtăm noh athei pơm kiơ̆ tơchơ̆t đơ̆ng Anih tơm Mŭk drăm păng Cham char.

-Tơdrong ‘mê̆ ‘mach hơyuh plenh, pơm ƀâu ‘mê̆ ‘mach noh gô đei hơmet thoi yơ duch ăi?  

Duch Lê Thị Thu Hiền: Tơdrong hơmet đak djăh noh tơ-‘ngla pơgar rong kon tơrong athei hơmet đơ̆ng mă blŭng, dang ăh iŏk yua kơmăi pruih đak pơgang hoă chơ̆t tơ̆ anih rong kon tơrong. Pơtih nhen, dôm hnam kơmăi, noh tơdrong hơmet tơ̆ dôm đing tơpăr hơyuh đak djăh, mă lei hăm pơgar rong kon tơrong noh athei hơmet tơ̆ anih mă ƀâu ‘mê̆, ôm pơh. Hơdăh, athei yua kơmăi pruih pơgang, iŏk lơ kơloăi kơƀao lôm dơ̆t vă hơyuh ưh đei tơpăr tơ̆ ‘nguaih; ‘nguaih kơ noh oei yua dôm kơmăi hrip ƀruih păng adoi yua kơmăi pruih pơgang tơ̆ anih ƀâu vă pơm brai hơyuh ƀâu. Đei minh trong jang dơ̆ng, noh tơdrong athei pơtăm ‘long tăp dăr pơgar rong kon tơrong kiơ̆ minh pơkăp vă hlŏng pơ-‘lơ̆ng hơyuh plenh adrol tơpăr lĕch tơ̆ ‘nguaih. 

- Oei tơdrong akŏm rơm rĕk đei iŏk jang thoi yơ, vă vei rơgoh cham char răh păng iŏk yua mơ̆r kon tơrong, phŏng hưuh kơ, duch ăi?

Duch Lê Thị Thu Hiền: Găh rơm rĕk noh ĭch nhŭng, adrol ki đe hơnơ̆ng kôch xơ̆k dăh mă  uh bŭk noh pơm ăn ƀâu ‘mê̆ lơ̆m cham char, mă pơtăl kơ noh dôm pơgar rong kon tơrong hơnơ̆ng iŏk yua kơmăi pơhrăng ĭch. Đak pĕt đơ̆ng ĭch kon tơrong noh ro truh dơnâu mong đak djăh. Đơ̆ng rŏng kơ pĕt hăm kơmăi pơhrăng, ĭch kro pă đei ƀâu bơih, đei ‘măn lơ̆m anih mong mơ̆r xơđơ̆ng kiơ̆ tơchơ̆t gơh yua lơ̆m cham char đơ̆ng Anih jang Mŭk drăm dăh mă đơ̆ng Anih tơm Mŭk drăm kiơ̆ tơchơ̆t var pơgar athei vei xơđơ̆ng ưh đei ƀâu ‘mê̆ truh tơ̆ cham char. 

-Lei ah, bơnê kơ duch hơ.