Tơợ thành phố Đông Hà, ta mooi lướt truíh c’lâng 1A chô đắh Bắc mơ 38 km nắc vêy chô tước đhị địa đạo Vịnh Mốc zr’lụ vel Vịnh Mốc, chr’val Vĩnh Thạnh, chr’hoong Vĩnh Linh. Lêy đợ acoon c’lâng gâm ngút âng đợ tơơm cram, cắh vêy bấc ngai k’noọ cóh cr’loọng k’tiếc nắc vêy mưy xa nay bh’rợ kiến trúc ga mắc chr’nắp dzợ n’léh váih ooy mưy cr’chăl bom cha rắh g’doọc óih. Amoo Nguyễn Thị Khánh Chi, Phó Trưởng Ban k’đhơợng zư zr’lụ k’cir địa đạo Vịnh Mốc đoọng năl, ooy đợ c’moo c’xêê tr’zêl tr’penh zr’nắh zr’dô n’nắc, quân lâng đhanuôr chr’hoong Vĩnh Linh ơy pếch 114 địa đạo ga mắc k’tứi lâng pa zêng ch’ngai k’noọ 42km. Ooy đâu, địa đạo Vịnh Mốc nắc đhị xa nay bh’rợ kiến trúc chr’nắp ga mắc bhlâng, ch’ngai lấh 1km. Địa đạo nâu vêy ta bhrợ pa dưr coh cr’loọng âng mưy bha đưn bhứah lấh 7ha, tơợ mặt đác biển mơ 30 mét. Địa đạo vêy 13 p’loọng moót glúh, ooy đâu vêy 6 p’loọng tr’thuông cóh piing bha đưn, 7 p’loọng t’mứah ooy biển lâng 3 giếng thông hơi. Lấh mơ, địa đạo vêy ta bhrợ cơnh mưy pháo đài nhâm mâng lâng 3 tầng p’têết pa zưm. Tầng 1 nắc đhị ặt âng đhanuôr lâng liêm zâp trường học, trạm xá, đông n’niên k’coon; tầng 2 nắc đhị đông bhrợ bhiệc Đảng uỷ, UBND, Bộ chỉ huy quân sự lâng tầng 3 nắc đhị bọ zư đợc p’nanh cha rắh, ch’na đh’nắh đoọng ha đảo Cồn Cỏ lâng chiến trường miền Nam. Ting cơnh amoó Khánh Chi, địa đạo Vịnh Mốc bơơn quân lâng đhanuôr Quảng Trị bhrợ xang 20 c’xêê đhị pr’đơợ tr’zêl tr’penh zr’nắh k’đhạp bhlâng: “Xa nay bh’rợ nâu bhrợ pa dưr tơợ c’xêê 4/1966 tước c’xêê 12/1967 nắc vêy xang. Cr’chăl n’nắc apêê bhrợ cắh váih máy móc, bản đồ lêy cha mêết liêm ghít, đợ pr’đươi pr’dua đoọng pếch bhrợ nắc cơnh cuốc, xẻng, tr’pang têy, c’rơ bh’rợ, c’năl bh’riêl... lâng 6.000 mét khối k’tiếc đhêl ơy vêy ta pếch lâng pa glúh ooy ngoai lâng 2 p’loọng thông hơi. Acu k’noọ pếch nâu doọ vêy k’đhạp mơ bhiệc đơơng pa glúh đợ mơ k’tiếc n’nắc glúh ooy ngoài ha dợ doọ vêy ngai bơơn lêy. Cóh địa đạo vêy 3 giếng đác lâng tầng pr’lứch nắc 23 mét”.

Chô tước Địa đạo Vịnh Mốc, ta mooi vêy 3 n’juông bh’rợ đoọng lêy cha mêết lướt chi ớh. Ha dang lướt ting c’lâng 200 tước 300 mét, ta mooi nắc vêy lưm lêy tầng 2; ha dang lướt ting c’lâng 300 mét nắc glúh ooy biển; ha dợ lướt ting c’lâng 600 mét nắc ta mooi vêy bơơn lưm lêy tầng 2, hội trường, lưm lêy tầng 3 lâng glúh ooy biển. Ting cơnh amoó Khánh Chi, tầng 2 nắc đhị ta mooi chô moót lêy bấc bhlâng. Đhị đâu vêy 86 pr’loọng đhanuôr, bêl bấc bhlâng vêy tước 600 manứih ặt ma mung; ha dợ ooy đâu zâp đhr’nông đông bhứah dứp 2 mét vuông hân đhơ cơnh đêếc vêy mơ 3 tước 4 cha nặc ặt ma mung. Apêê ặt ma mung bhui har, têêm ngăn. T’ngay đhanuôr ắt cóh dứp hầm; hi dưm bêl doọ dzợ xa nưl bom, apêê dzoọc cóh piing b’băn, ch’chóh, bơơn a’xiu. Ting ặt cơnh đêếc, apêê ma mung 6 c’moo đoọng zư k’tiếc, vel bhươl. Nắc manứih k’coon âng zr’lụ k’tiếc Vĩnh Linh, ơy vêy xơợng a’dích a’bhướp đui đoọng ooy Địa đạo Vịnh Mốc, hân đhơ cơnh đêếc bêl đâu nắc g’lúh tr’nơợp amoó Trương Thị Quỳnh Trang, 23 c’moo đh’rứah lâng apêê pr’zợc âng đay chô moót lưm lêy k’cir lịch sử nâu. Lưm lêy đhị a’dích a’bhướp, a’mế a’ma đay ơy ta luôn ặt ma mung ooy cr’chăl 6 c’moo tr’zêl tr’penh zr’năh zr’dô, Quỳnh Trang n’jứah c’jựch lêy lâng hâng hơnh: “A’dích a’bhướp cu choom bhrợ địa đạo cơnh đâu acu chắp hơnh bhlâng. Hân đhơ ắt cóh cr’loọng k’tiếc nắc bêl đêếc vêy cơnh đâu chr’nắp liêm bhlâng, áih liêm, vêy zâp đông zr’nêệ, vêy đhị bếch, đhị n’niên k’coon. Moon zr’nưm lêy chrứih bhlâng, cắh năl cơnh moon. Acu nắc manứih Vĩnh Linh bấc chu xơợng moon ooy đâu, hân đhơ cơnh đêếc bêl đâu nắc g’lúh tr’nơợp acu chô ooy đâu. Acu năc manứih Việt Nam lêy chô ooy đâu 1 chu đoọng năl cơnh pr’ắt tr’mung âng đhanuôr hêê bêl ahay ha cơnh”.

Ha dang cơnh ta mooi cóh cr’loọng k’tiếc k’ruung buôn chô lêy chi ớh đhị tầng 2, nắc ta mooi cóh k’tiếc k’ruung lơơng kiêng lướt chấc lêy năl liêm ghít zêng đhị địa đạo. Amoó Nguyễn Thị Khánh Chi moon, vêy bấc ta mooi đắh k’tiếc k’ruung lơơng chô lêy chi ớh đhị địa đạo Vịnh Mốc lâng zêng c’jựch lêy mưy xa nay bh’rợ kiến trúc chr’nắp liêm cóh cr’loọng k’tiếc. Chắp lêy lấh mơ bêl boọng ta pếch bhrợ nâu nắc zêng đươi lâng đợ pr’đươi pr’dua buôn đươi zâp t’ngay. Bấc ta mooi cắh mặ tin đươi, ooy đợ c’moo tr’zêl tr’penh zr’nắh zr’dô dzợ vêy mưy vel bhươl ặt ma mung cóh cr’loọng k’tiếc cơnh đâu. Anoo Juma, mưy ta mooi tước đắh Mỹ đoọng năl: “C’jựch lêy bhlâng. Bơơn lêy địa đạo nâu acu pa bhlâng chắp hơnh acoon manứih cóh đâu. Apêê pa bhlâng bhriêl ta bách”.

Lấh m’pâng thế kỷ lướt zi lấh, địa đạo Vịnh Mốc dzợ ặt nhâm mâng ting cr’chăl t’ngay cơnh loom luônh grơơ nhool âng quân lâng đhanuôr Vĩnh Linh lâng vel bhươl, k’tiếc k’ruung.

Đợ t’ngay c’xêê 4 lịch sử nâu, vêy bấc c’bhúh ta mooi cóh cr’loọng k’tiếc k’ruung lâng k’tiếc k’ruung lơơng chấc lêy chô ooy đhị k’tiếc Quảng Trị cơnh chấc lêy chô ooy a’hay a’hươn cr’chăl bom cha rắh g’doọc óih. Lâng địa đạo Vịnh Mốc nắc mưy ooy đợ đhị ặt đhêy chi ớh pr’hay chr’năp lâng đợ ngai kiêng chấc lêy cha mêết đợ râu chr’nắp liêm lịch sử lâng văn hoá âng mưy zr’lụ phi quân sự chr’nắp ga mắc nâu. Bơơn năl, c’moo n’nắc ahay, địa đạo Vịnh Mốc hơnh déh lấh 30.000 g’lúh ta mooi chô pấh lêy chi ớh. Amoó Nguyễn Thị Khánh Chi đoọng năl, tơợ tơợp c’moo tước đâu, lấh mơ nắc bêl t’ngay bhiệc bhan nâu vêy bấc c’bhúh ta mooi chô pấh chi ớh lâng địa đạo Vịnh Mốc: “Tơợ đâu tước c’xêe 8 cóh đâu bấc ta mooi hêê. Ta mooi hêê chô bấc bhlâng ting tour, tuyến. Zâp c’bhúh học sinh, sinh viên bấc bhlâng. Hân đhơ cơnh đêếc, tơợ c’xêê 9 tước Tết nắc bấc ta mooi đắh k’tiếc k’ruung lơơng. Moót hân noo c’lật nắc azi zêng ơy bơơn độp đợ apêê đặt moon lăm. C’bhúh học sinh, sinh viên xoọc đâu zêng ơy đặt đợc lăm. Bấc bhlâng nắc apêê kiêng azi ra văng đợc liêm ghít lấh, lấh mơ nắc manứih k’âng k’đơơng. Tu cơnh đêếc, bêl lướt ooy cr’loọng hầm lêy pác bhrợ bấc t’nooi. Pa đhang moon cơnh c’bhúh 300, 400 ta mooi nắc lêy pác bhrợ, pa choom đoọng xiêr ooy hầm ha cơnh liêm crêê, têêm ngăn, doọ ma tr’đương. G’lúh c’xêê 4, c’xêê 7 zâp t’ngay vêy bêl hơnh déh 600 tước 700 ta mooi. Hân đhơ cơnh đêếc, cóh đâu vêy mơ 5 hướng dẫn viên a’năm, tu cơnh đâu, bêl cr’chăl bấc c’bhúh ta mooi chô, mưy hướng dẫn viên lêy lướt 7 tước 8 tuor”.

C’xêê 4, chô đhị k’tiếc óih Qủang Trị, lấh mơ chô lưm lêy địa đạo Vịnh Mốc, ta mooi dzợ choom pấh lêy chi ớh đhị Thành cổ, bắt hương đhị ping xal liệt sĩ Quốc gia Trường Sơn, lướt đhị c’lâng 9 Khe Sanh, lưm lêy zr’lụ k’cir bơr đắh toor Hiền Lương - Bến Hải... Zâp đhị lướt lêy chi ớh, zêng p’too moon đoọng ha hêê ooy mưy cr’chăl bom cha rắh g’doọc óih, ooy lịch sử ga mắc chr’nắp âng acoon manứih hêê, tơợ đêếc vêy pa xoọng loom luônh năl ơn lâng chắp hơnh lấh mơ pr’ắt tr’mung têêm ngăn âng t’ngay đâu./.

THÁNG 4 VỀ THĂM ĐỊA ĐẠO VỊNH MỐC, QUẢNG TRỊ

Những ngày tháng 4 lịch sử này, rất nhiều đoàn du khách trong và ngoài nước tìm về đất lửa Quảng Trị như tìm về ký ức của một thời đạn bom khói lửa. Và địa đạo Vĩnh Mốc là một trong những điểm dừng chân thú vị đối với những ai muốn tìm hiểu, nghiên cứu và khám phá những giá  giá trị lịch sử và văn hóa sâu sắc của một phần Khu phi quân sự nổi tiếng này.

Từ thành phố Đông Hà, du khách đi theo QL1A về hướng Bắc chừng 38 km là tới địa đạo Vịnh Mốc thuộc địa phân thôn Vịnh Mốc, xã Vĩnh Thạnh, huyện Vĩnh Linh. Nhìn những con đường rợp mát bóng tre quanh năm rì rào sóng vỗ ấy, ít ai nghĩ rằng ở bên dưới lòng đất là cả một cả một công trình kiến trúc kỳ vĩ còn in đậm dấu ấn về một thời đạn bom khói lửa. Chị Nguyễn Thị Khánh Chi, Phó Trưởng Ban quản lý Khu di tích địa đạo Vịnh Mốc cho biết, trong những năm tháng chiến tranh ác liệt ấy, quân và dân huyện Vĩnh Linh đã đào 114 địa đạo lớn nhỏ với tổng chiều dài gần 42 km. Trong đó, địa đạo Vịnh Mốc là công trình kiến trúc đồ sộ nhất, dài hơn 1 km. Địa đạo này được  xây dựng trong lòng 1 quả đồi rộng hơn 7ha, cách mặt nước biển 30 mét.  Địa đạo có 13 cửa ra vào, trong đó 6 cửa thông lên đồi, 7 cửa thông ra hướng biển và 3 giếng thông hơi. Đặc biệt, địa đạo được thiết kế như một pháo đài vững chãi với 3 tầng liên thông. Tầng 1 là nơi ở của người dân với đầy đủ trường học, trạm xá, nhà hộ sinh; tầng 2 là trụ sở Đảng ủy, UBND, Bộ chỉ huy quân sự và tầng 3 là kho chứa hậu cần, cung cấp vũ khí, đạn dược cho đảo Cồn Cỏ và chiến trường miền Nam. Theo chị Khánh Chi, Địa đạo Vịnh Mốc được quân và dân Quảng Trị hoàn thành sau 20 tháng trong điều kiện chiếc tranh hết sức khốc liệt: “Công trình được xây dựng từ tháng 4/1966 đến tháng 12/1967 là xong. Thời đó mấy cụ nhà mình không có máy móc, bản đồ định vị chi hết, dụng cụ đào cũng hết sức đơn sơ như cuốc, xẻng, bàn tay, sức lao động, trí óc..và 6.000 m3 đất đá đã được đào và đưa ra ngoài bằng 2 cửa thông hơi. Em nghĩ rằng đào không khó bằng việc đưa từng ấy khối đất ấy ra bên ngoài mà không bị phát hiện. Trong địa đạo có 3 giếng nước ngọt và tầng cuối cùng là 23 mét”

Đến với Địa đạo Vịnh Mốc, du khách sẽ có 3 lộ trình để lựa chọn tham quan. Nếu chọn tuyến đường 200 đến 300 mét, du khách sẽ thăm tầng 2; nếu chọn chặng 300 mét sẽ ra cửa biển; còn nếu chọn lộ trình 600 mét thì du khách sẽ được thăm tầng 2, hội trường, thăm tầng 3 và ra cửa biển. Theo chị Khánh Chi, tầng 2 là nơi du khách thăm nhiều nhất. Nơi đây có 86 căn hộ, cao điểm có tới 600 người sống; trong khi mỗi căn chỉ rộng trên dưới 2 m2 nhưng bình quân 3 đến 4 người sống. Vậy mà, họ vẫn sống vui vẻ, lạc quan. Ban ngày bà con sống hoàn toàn dưới hầm; đêm đến khi ngừng tiếng bom, họ lại lên trên chăn nuôi, trồng trọt, đánh bắt cá..Cứ như vậy, họ đã sống suốt 6 năm dài liên tục kiên quyết giữ đất, bám làng. Là người con của vùng đất Vĩnh Linh, đã từng nghe ông bà, cha mẹ kể nhiều về Địa đạo Vịnh Mốc nhưng đây là lần đầu tiên chị Trương Thị Quỳnh Trang, 23 tuổi cùng nhóm bạn của mình mới ghé thăm Di tích lịch sử này. Thăm quan nơi ông bà, cha mẹ mình từng sinh sống trong suốt 6 năm dài chiến tranh khốc liệt, Quỳnh Trang vừa cảm thấy ngỡ ngàng vừa khâm phục, tự hào: “Ông bà mình làm được địa đạo như thế là em thấy khâm phục đó. Tuy ở dưới đất nhưng thời đó như thế là khang trang, sạch sẽ, có đầy đủ bếp núc, có cả chỗ ngủ, chỗ sinh đẻ cũng có cả. Nói chung lạ lẫm lắm, khó diễn tả. Em là người Vĩnh Linh nghe nói nhiều nhưng đây là lần đầu tiên em tới đây. Theo em đã là người Việt Nam thì nên đến đây 1 lần để biết cuộc sống của người dân mình ngày xưa như thế nào”

Nếu như khách trong nước thường chỉ chọn tầng 2 để tham quan, thì du khách nước ngoài lại thích được trải nghiệm, khám phá toàn bộ địa đạo. Chị Nguyễn Thị Khánh Chi cho biết, có rất nhiều đoàn khách nước ngoài đến tham quan, khám phá Địa đạo Vịnh Mốc và đều cảm thấy hết sức ngạc nhiên trước  một công trình kiến trúc hết sức độc đáo kỳ vĩ bên trong lòng đất. Khâm phục hơn khi hệ thống hầm hào ấy được làm bằng những công cụ hết sức thô sơ từ những con người hết sức bình dị. Nhiều vị khách đã không tin được rằng, trong những năm chiến tranh khốc liệt vẫn tồn tại một ngôi làng sống biệt lập ngay trong lòng đất như thế. Anh Juma, một du khách đến từ Mỹ chia sẻ: “Thật là ngạc nhiên! Được tận mắt chứng kiến địa đạo này tôi cảm thấy vô cùng ngưỡng mộ con người nơi đây. Họ thật thông minh!”

Đã hơn nửa thế kỷ trôi qua, Địa đạo Vịnh Mốc vẫn vững chãi với thời gian như chính tấm lòng kiên trung của quân và dân Vĩnh Linh với quê hương, đất nước.

Những ngày tháng 4 lịch sử này, rất nhiều đoàn du khách trong và ngoài nước tìm về đất lửa Quảng Trị như tìm về ký ức của một thời đạn bom khói lửa. Và địa đạo Vịnh Mốc là một trong những điểm dừng chân thú vị đối với những ai muốn tìm hiểu, nghiên cứu và khám phá những giá  giá trị lịch sử và văn hóa sâu sắc của một phần Khu phi quân sự nổi tiếng này. Được biết, năm ngoái, Đại đạo Vịnh Mốc đón hơn 30.000 lượt khách đến tham quan, trải nghiệm. Chị Nguyễn Thị Khánh Chi cho biết, từ đầu năm đến nay, đặc biệt dịp lễ này có rất đông đoàn đăng ký đến với Đại đạo Vịnh Mốc: “Từ giờ đến tháng 8 ở đây chủ yếu đón khách Việt. Khách Việt đến rất đông đi theo tour, tuyến. Các đoàn học sinh, sinh viên rất đông. Nhưng từ tháng 9 đến Tết thì lại chủ yếu đón khách nước ngoài. Bắt vào mùa là chúng tôi đã nhận các đoàn đặt trước rồi. Đoàn học sinh, sinh viên bây giờ đều đã đặt trước hết rồi. Số lượng đông nên đoàn muốn mình chuẩn bị kỹ hơn, nhất là hướng dẫn. Vì thế khi xuống hầm thì mình phải chia ra làm nhiều nhóm. Ví dụ đoàn 300, 400 khách thì mình phải chia ra, hướng dẫn đi xuống hầm phải có khoảng cách để cho thoải mái, khỏi mắc nhau, khỏi chờ đợi nhau và xử lý cho dễ. Dịp tháng 4, tháng 7 mỗi ngày có khi đón 600 đến 700 khách là chuyện bình thường. Nhưng mà ở đây chỉ có 5 hướng dẫn thôi vì thế cao điểm có ngày 1 hướng dẫn phải đi 7 đến 8 tour”

Tháng 4, về miền đất lửa Quảng Trị, ngoài thăm Địa đạo Vịnh Mốc, du khách còn có thể tham quan Thành cổ, viếng Nghĩa trang liệt sĩ Quốc gia Trường Sơn, lên đường 9 Khe Sanh, thăm cụm Di tích đôi bờ Hiền Lương- Bến Hải…Mỗi nơi qua, đều nhắc nhớ chúng ta về một thời đạn bom khói lửa, về lịch sử hào hùng của dân tộc, từ đó thêm biết ơn và trân quý cuộc sống hòa bình của ngày hôm nay./.