Then Tò Mạy của Lạng Sơn là một điệu Then độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa của người Tày – Nùng vùng Đông Bắc. Đây không chỉ là một hình thức ca hát dân gian mà còn là một nghi lễ tâm linh đặc biệt, thể hiện niềm tin của con người vào sự giao hòa giữa trời đất, thần linh và con người. Then Tò Mạy, theo nghĩa Tày – Nùng là “Then cầu mạy” (mạy nghĩa là cây cối, mùa màng), thường được tổ chức vào dịp đầu năm hoặc mùa nông vụ, với mong ước mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, dân bản no ấm.

Âm nhạc của Then Tò Mạy có tiết tấu chậm rãi, ngân vang và giàu chất trữ tình, mang lại cảm giác linh thiêng và sâu lắng. Đàn tính tẩu ba dây là nhạc cụ chủ đạo, đi cùng tiếng phách, chuông nhỏ và chũm chọe, tạo nên không gian huyền ảo của buổi diễn xướng. Lời ca được thể hiện bằng tiếng Tày – Nùng, theo thể thơ lục bát biến thể, chứa đựng nhiều hình ảnh biểu tượng và triết lý dân gian về mối quan hệ hài hòa giữa con người – thiên nhiên – thần linh. Nội dung các bài Then thường kể lại hành trình của thầy Then lên mường trời để cầu xin phúc lộc cho bản làng, vừa hát vừa múa, kết hợp kể chuyện và diễn xuất sinh động.

Hình thức biểu diễn của Then Tò Mạy cũng mang nhiều nét riêng. Người hát Then (thầy Then) thường mặc áo chàm thêu chỉ đỏ, đầu đội khăn đen, đeo vòng bạc và múa các động tác nhẹ nhàng, khoan thai – tay lượn theo nhịp đàn, bước đi nhịp nhàng như đang dẫn dắt linh hồn vượt qua các tầng trời. Bên cạnh thầy Then chính thường có các phụ nữ phụ họa (gọi là Pụt hoặc Tào) tham gia gõ phách, hát đệm, tạo nên không khí cộng hưởng thiêng liêng mà gần gũi.

Với giá trị nghệ thuật, âm nhạc và nghi lễ hòa quyện, Then Tò Mạy được xem là một di sản văn hóa phi vật thể quý giá của Lạng Sơn. Nó vừa là hình thức diễn xướng dân gian, vừa là minh chứng cho sức sống bền bỉ của tín ngưỡng dân gian Tày – Nùng. Nhiều nghệ nhân như Hoàng Thị Cơi, Triệu Thị Hinh, Hoàng Văn Cường… đã và đang miệt mài lưu giữ, truyền dạy điệu Then này, góp phần bảo tồn và lan tỏa giá trị của Then Tò Mạy trong đời sống đương đại, để tiếng đàn tính, lời Then ngân vang tiếp tục là hơi thở của núi rừng xứ Lạng.