Đhị bêl zêl penh lâng a’rập Pháp, lấh mơ nắc chiến dịch Điện Biên Phủ c’moo 1945, da ding Lũng Lô nắc mưy ooy đợ c’nắt c’lâng bhlâng đoọng quân lâng đhanuôr hêê âng đơơng p’nanh cha rắh lâng ch’na đh’nắh đoọng ooy đhị tr’zêl tr’penh. Đoọng c’lâng nâu lướt liêm buôn, bhrợ crêê cơnh cr’noọ bh’rợ, zâp đơn vị công binh, dân công ơy pa zưm c’rơ toong t’ngay hi dưm bhrợ c’lâng, chrooi pa xoọng chr’nắp liêm đoọng bhrợ pa dưr chiến thắng “Ga mắc chr’nắp đh’âr tước bha lang k’tiếc”.

70 c’moo lướt zi lấh, hân đhơ cơnh đêếc, cr’noọ bh’rợ ooy đợ t’ngay hi dưm zr’nắh k’đhạp n’nắc ahay dzợ ặt váih ooy cr’noọ âng đợ apêê vêy bơơn lêy đợ bh’rợ lịch sử n’nắc lâng nắc râu hâng hơnh âng zâp lang xoọc đâu.

Da ding Lũng Lô ắt cóh vel đông chr’val Thượng Bằng La, chr’hoong Văn Chấn, tỉnh Yên Bái. Đoọng lêy bhrợ ha chiến dịch Điện Biên Phủ đhị bêl zêl penh lâng a’rập Pháp, Trung ương Đảng ơy bhrợ c’lâng 13A tơợ Bến Hiên, tỉnh Tuyên Quang, zi lấh Bến Âu Lâu (Yên Bái), zi lấh da ding Lũng Lô tước pa lêếh pêê Cò Nòi, tỉnh Sơn La lâng p’têết c’lâng 41 (xoọc đâu nắc c’lâng bhlâng 6). Pa zêng c’nắt c’lâng nâu n’juốih ch’ngai lấh 120km, truíh c’lâng bấc crâng da ding, ta huung, lướt zi lấh 3 toọm k’ruung ga mắc nắc k’ruung Chảy, k’ruung Hồng lâng k’ruung Đà.

T’coóh Hà Văn Hổ, k’noọ 80 c’moo cóh vel Thắm, chr’val Thượng Bằng La, chr’hoong Văn Chấn đoọng năl, c’nắt c’lâng 13 vêy bhrợ lướt zi lấh cóh chr’val, bấc apêê a’dêy dân công ơy bếch ặt cóh đông đay đoọng bhrợ c’lâng. Hân đhơ đhiệp 10 c’moo ha dợ, nắc t’coóh cung năl ting zooi apêê a’dêy a’ngắh đợ bhiệc k’tứi, tước đâu t’coóh cung dzợ hay ghít đợ râu zr’nắh k’đhạp âng dân công lâng bộ đội hêê bêl đêếc ahay: “Dân công chr’val Thượng Bằng La cung lấh 300 cha nặc ting pấh bhrợ c’lâng, đợ apêê nâu pác bhrợ 3 trạm ta moon nắc T100, zâp trạm vêy mưy bh’rợ lalay. Mưy trạm bhrợ bh’rợ ặt đương goon zư lêy, bêl lêy bhuông păr a’rập chô nắc xay moon ooy dân công p’lơớp g’đêl; mưy trạm nắc bh’rợ buôn zooi xe âng đơơng đợ pr’đươi pr’dua k’đoong truíh c’lâng; mưy đội nắc bhrợ bh’rợ trông dấc bhrêy tắh, ting por âng đơơng p’nanh cha rắh”.

Lâng râu t’bhlâng âng lấh 124 r’bhâu g’lúh công binh lâng dân công, râu chrooi đoọng c’rơ âng đhanuôr vel đông, xang lấh 200 t’ngay hi dưm bhrợ bhiệc cắh đhêy, c’nắt c’lâng lướt zi lấh da ding Lũng Lô ơy bơơn bhrợ liêm xang, p’têết zr’lụ Việt Bắc lâng zâp tỉnh Tây Bắc, zooi đoọng k’bhạn ôtô, xe thồ âng đơơng p’nenh cha rắh liêm zâp, đấh loon ooy chiến trường. K’bhạn tấn quân lương, quân trang p’nanh cha rắh, zanươu tr’hâu, k’zệt r’bhâu tấn ch’na đh’nắh chô k’rong pa zưm đhị zr’lụ Thượng Bằng La (Văn Chấn, Yên Bái) ơy zi lấh da ding chô tước đhị chiến trường lâng bơơn zư lêy têêm ngăn. T’coóh Hà Văn Hổ hay k’noọ cớ: “Đoọng bhrợ c’lâng lướt ooy đâu, c’nắt zi lấh vel Thẳm vêy đhị joọm lụ bhrợ ruộng nắc cắh mặ bhrợ, ta rí cắh choom lướt, hân đhơ cơnh đêếc đhanuôr cóh đâu zooi đoọng n’loong, vêy đông đơơng đợ n’loong ra văng bhrợ đông đoọng ooy dân công poong bhrợ xang nặc n’tóh k’tiếc bhrợ nền. Bhuông păr bấc, tơợ vel Dạ tước da ding Lủng Lô zêng lêy t’ngay n’đoo cung vêy bhuông păr panh pa hư”.

Bơơn chô ặt têêm ngăn, cóh đâu dưr váih nắc mưy đhị địa chỉ bhrông đoọng p’too pa choom truyền thống cách mạng, zêl cha groong pa chô độc lập, tự do, zư lêy k’tiếc k’ruung lâng lang apêê p’niên. Cô giáo Lê Thị Như Quỳnh, Bí thư Chi đoàn trường Mầm non Thượng Bằng La, chr’hoong Văn Chấn moon: “Zâp c’moo tước g’lúh 22/12, nhà trường zêng bhrợ đoọng ha zâp apêê a’châu lướt da ding Lũng Lô lêy cha mêết, cung cơnh xay moon, p’too pa choom apêê k’coon tơợ k’tứi đắh truyền thống cách mạng, ooy acoon c’lâng ma bhưy chr’nắp. Moót bêl t’ngay đhêy nắc đoàn đha đhâm c’moor âng zi lướt príh doóh pa liêm zr’lụ tưởng niệm cóh da ding nâu”.

Chr’val Thượng Bằng La, đhị vêy c’nắt c’lâng da ding Lũng Lô lướt zi lấh nắc mưy ooy đợ vel đông tr’nơợp âng chr’hoong Văn Chấn bơơn vel bhươl t’mêê bêl c’moo 2016. Ooy cr’chăl bhrợ pa dưr vel bhươl t’mêê pa dưr dal, che’val pa zưm k’đươi moon đhanuôr pa dưr k’rơ bh’rợ lêy bhrợ, tr’xăl tơơm chr’nóh, bh’năn băn. Lấh mơ bhrợ pa dưr liêm choom zr’lụ tơơm cha p’lêê ting c’lâng bhrợ hàng hoá pa zưm lấh 500 ha, vel đông cung xoọc bhrợ bấc dự án pa dưr pa xớc nông nghiệp lơơng liêm choom cơnh: chóh tơơm zanươu, băn tr’pai cóh zr’lụ da ding Lũng Lô... T’coóh Hoàng Đình Mưu, Chủ tịch UBND chr’val Thượng Bằng La, chr’hoong Văn Chấn, tỉnh Yên Bái đoọng năl, tước c’moo 2023, chr’val dzợ vêy lấh 2,9% pr’loọng đha rứt: “Ooy c’moo 2024 nâu azi moon ghít nắc vêy bơơn chô vel bhươl t’mêê pa dưr dal. Đọong bhrợ liêm choom bh’rợ nâu, chr’val năl ghít t’bhlâng pa dưr pa xớc pr’ắt tr’mung lâng bhiệc t’bhlâng bhrợ pa dưr pa liêm zr’lụ tơơm cha p’lêê. Ha dợ lâng tơơm a’băng nắc lấh mơ pa câl a’băng dzợ pa câl lâng bha lâng, hi la nắc cr’chăl nâu a’tốh acu moon nâu đoo nắc râu tơơm c’rơ bha lâng âng vel đông”.

Da ding Lũng Lô bêl đâu ơy bơơn pa dưr pa liêm, bấc đhị bhrợ t’mêê, ta cắt đợ đhị vịng văn, pa xiêr đợ mơ j’luônh... Da ding ma bhưy chr’nắp nâu dzợ nặc c’nắt c’lâng chr’nắp zooi đoọng Thượng Bằng La lâng zâp vel đông cóh zr’lụ Tây Bắc tr’câl tr’bhlêy liêm buôn, chrooi pa xoọng pa dưr pa xớc pr’ắt tr’mung ting t’ngay ting pa dưr, liêm crêê cơnh lâng râu bhrợ đoọng ga mắc chr’nắp  ha zâp lang a’conh a’bhướp bêl ahay./.

Đèo Lũng Lô trong chiến dịch Điện Biên Phủ

Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, đặc biệt là chiến dịch Điện Biên Phủ năm 1954, đèo Lũng Lô là một trong những tuyến đường huyết mạch để quân và dân ta tiếp viện vũ khí, đạn dược cùng lương thực thực phẩm phục vụ chiến dịch. Để tuyến đường luôn thông suốt, đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ, các đơn vị công binh, dân công đã tập trung sức lực ngày đêm mở và bảo vệ đường, góp phần quan trọng làm nên chiến thắng "Lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu".

70 năm đã trôi qua, nhưng ký ức về những ngày đêm gian khổ mà hào hùng vẫn in đậm trong tâm trí của những người được chứng kiến sự kiện lịch sử năm ấy và là niềm tự hào của các thế hệ hôm nay.

Đèo Lũng Lô nằm trên địa phận xã Thượng Bằng La, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái.  Để phục vụ cho chiến dịch Điện Biên Phủ trong kháng chiến chống thực dân Pháp, Trung ương Đảng đã quyết định mở con đường 13A bắt đầu từ Bến Hiên, tỉnh Tuyên Quang, vượt qua Bến Âu Lâu (Yên Bái), qua đèo Lũng Lô tới ngã ba Cò Nòi, tỉnh Sơn La và nối với đường 41 (nay là QL6). Tổng tuyến đường phải mở dài hơn 120 km, địa hình chủ yếu là núi cao, vực sâu, đi qua 3 con sông lớn là sông Chảy, sông Hồng và sông Đà.

Ông Hà Văn Hổ, gần 80 tuổi ở thôn Thắm, xã Thượng Bằng La, huyện Văn Chấn cho biết, hồi tuyến đường 13 được mở chạy qua xã nhà, nhiều cô chú dân công đã ngủ tại nhà ông để làm đường. Dù mới gần 10 tuổi, nhưng ông đã biết phụ giúp các cô chú những việc nhỏ và cho đến nay ông vẫn nhớ như in những gian nan, vất vả của dân công và bộ đội ta thuở ấy: “Dân công xã Thượng Bằng La cũng hơn 300 người tham gia mở con đường, số người này được chia làm 3 trạm gọi là T100, mỗi trạm có một nhiệm vụ riêng. Một trạm làm nhiệm vụ chuyên cảnh giới, khi thấy máy bay địch đến là cảnh báo dân công ẩn nấp, tránh; một trạm thì nhiệm vụ chuyên cứu hộ xe chở hàng qua lại bị tắc, bị lún; một đội thì làm nhiệm vụ cứu thương, tham gia vận chuyển vũ khí.”

Với nỗ lực, quyết tâm cao của hơn 124 nghìn lượt công binh và dân công, sự đóng góp công sức của người dân địa phương, sau hơn 200 ngày đêm làm việc không ngừng nghỉ, tuyến đường qua đèo Lũng Lô đã được thông suốt, nối chiến khu Việt Bắc với các tỉnh Tây Bắc, giúp hàng vạn ô tô, xe thồ chở vũ khí tiếp ứng đầy đủ, kịp thời cho chiến trường. Hàng vạn tấn quân lương, quân trang vũ khí đạn dược, hàng chục nghìn tấn lương thực, thực phẩm tập kết ở khu vực Thượng Bằng La (Văn Chấn, Yên Bái) đã vượt đèo vào chiến trường và được bảo vệ an toàn. Ông Hà Văn Hổ nhớ lại: “Để mở con đường qua đây, đoạn qua bản Thẳm có chỗ đầm lầy làm ruộng thì không cấy nổi, trâu không qua được, nhưng bà con ở đây đã ủng hộ cây cối, có nhà mang cả gỗ chuẩn bị làm nhà ra để cho dân công lát ngang, lát dọc rồi đổ đất lên làm nền. Máy bay thì rất là nhiều, từ bản Dạ đến đỉnh đèo Lũng Lô hầu như máy bay ngày nào cũng đến bắn phá.”

Hòa bình lập lại, nơi đây trở thành một địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống cách mạng, đấu tranh giành độc lập, tự do, bảo vệ tổ quốc với thế hệ trẻ. Cô giáo Lê Thị Như Quỳnh, Bí thư Chi đoàn trường Mầm non Thượng Bằng La, huyện Văn Chấn chia sẻ: “Hàng năm đến dịp 22/12, nhà trường đều tổ chức cho các cháu lên đèo Lũng Lô trải nghiệm, cũng như tuyên truyền, giáo dục các con ngay từ nhỏ về truyền thống cách mạng, về con đường huyền thoại. Vào ngày nghỉ thì lâu lâu đoàn thanh niên chúng tôi lại lên dọn dẹp, vệ sinh môi trường, cảnh quan khu tưởng niệm trên đỉnh đèo.”

Xã Thượng Bằng La - nơi có tuyến đường đèo Lũng Lô đi qua là một trong những địa phương đầu tiên của huyện Văn Chấn cán đích nông thôn mới vào năm 2016. Trong quá trình xây dựng nông thôn mới nâng cao, xã tập trung vận động nhân dân đẩy mạnh sản xuất, chuyển đổi cơ cấu cây trồng, vật nuôi. Ngoài xây dựng thành công vùng cây ăn quả có múi theo hướng sản xuất hàng hóa tập trung trên 500 ha, địa phương cũng đang thực hiện nhiều dự án phát triển sản xuất nông nghiệp khác cho hiệu quả kinh tế cao như: trồng dược liệu, nuôi thỏ ở khu vực đèo Lũng Lô... Ông Hoàng Đình Mưu, Chủ tịch UBND xã Thượng Bằng La, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái cho biết, đến năm 2023, xã chỉ còn hơn 2,9% hộ nghèo: “Trong năm 2024 này chúng tôi xác định sẽ về đích xã nông thôn mới nâng cao. Để thực hiện thắng lợi mục tiêu này, xã xác định tiếp tục phát triển kinh tế với việc tiếp tục cải tạo vùng cây ăn quả, trực tiếp là cây cam, cây chè, trồng dâu nuôi tằm, trồng thêm măng bát độ. Riêng với cây tre măng thì ngoài bán măng còn bán được cả cây, cả lá nên thời gian tới chúng tôi xác định đây là cây thế mạnh của địa phương.”

Đèo Lũng Lô hôm nay đã được nâng cấp, nhiều đoạn được mở mới, cắt cua, hạ độ dốc... Con đèo huyền thoại này vẫn là tuyến giao thông quan trọng giúp Thượng Bằng La và các địa phương trong vùng Tây Bắc giao thương thuận lợi, góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội ngày càng phát triển, xứng đáng với những hy sinh to lớn của lớp lớp các thế hệ cha ông năm nào./.