BHA AR XRẶ 1: CH’HOOI ĐÁC TUH, K’COONG HR’LANG HR’CÂH LÂNG P’RÁ TA ĐANG MOON TRÔÔNG DZÂC COH HA DUM K’NĂM

Ha bu ha dum t’ngay 19/11/2025, Thuỷ điện K’ruung Ba Hạ ch’hooi đác tuh ga măc pa bhlâng lâng đợ đác vêy ta ch’hooi tước 16.100m3/s (mét khối/giây). Nâu đoo năc đợ đác vêy ta ch’hooi ga măc pa bhlâng căh bool vêy, đh’rưah lâng vaih boo ngân pa bhlâng năc bhrợ t’vaih đác tuh ga măc căh dzợ cơnh, z’lâh đợ ga măc âng tuh ga măc pa bhlâng căh bool vêy coh c’moo 1993.

-“Căh k’noọ boo ngân mơ đêêc năc apêê đoo choom dưr ch’hooi đác tuh ga măc hooi đơơh cơnh đêêc. Đác dưr nong bhluút p’bhung đong xó mút căh loon, đong zêng đác tuh nong tước p’bhung, h’ooy dzợ ng’năl xó”.

-“Bêl đêêc tuh hooi năc ng’xơợng xa nul g’hộ g’hăm. Azi t’bhlâng gluh bh’luah xó ooy lơơng”.

-“Ga măc pa bhlâng đác tuh nong coh cr’loỌng đong n’hau zêng u đơơng p’loong, căh dzợ rau rị vêy coh đong.”

Đhị zr’lụ tuh vaih k’rơ pa bhlâng coh chr’val Hoà Thịnh (coh tỉnh Phú Yên ty ahay, nâu cơy năc n’đăh Đông tỉnh Đắk Lắk) coh g’luh boo tuh ga măc pa bhlâng bêl c’xêê 11/2025 năc crêê rau bil hư ngân pa bhlâng. Tuh chô hooi đơơh pa bhlâng, đác tuh dưr nong dal tơợ 3m tước 5m bhrợ k’r’bhâu đhr’nong đong crêê đác tuh nong bhluut p’bhung đong coh cr’chăl căh mơ đanh. Prang chr’val zêng dưr k’đoong coh bâc t’ngay.

Đác tuh dưr xrêết đơơh, Hoà Thịnh dưr bil hư bâc pa bhlâng, ta bhúch chr’na đha năh, đác ch’ngaách lâng vêy đhr’năng dưr vaih pr’luh cr’ăy tơợ abhị, n’noh n’đoh lâng bh’năn chêệt. T’cooh Lê Trung Hiền, Phó Bí thư Thường trực Đảng uỷ chr’val Hoà Thịnh, tỉnh Đắk Lắk công c’jệ lêy bêl đác tuh chô hooi ga măc pa bhlâng, đơơh bhlâng, chính quyền lâng đhanuôr căh loon zâl, g’đéch:“Đác tuh ga măc pa bhlâng, tu cơnh đêêc đhr’năng đơơh loon g’đéch âng đhanuôr vel đong năc k’đhap pa bhlâng. Bêl đác tuh chô hooi, thông tin liên lạc công căh choom, bhrợ zr’năh k’đhap ha bh’rợ tước trôông dzâc đhanuôr”.

Mơ k’nặ 1 c’xêê, tơợ t’ngay 25/10 tươc t’ngay 22/11, đhị miền Trung ta luôn dưr vaih g’luh boo tuh ga măc pa bhlâng. Tuh coh k’ruung Hương, k’ruung Bồ z’lâh đợ ga măc pa bhlâng coh c’moo 1999, 32/40 chr’val, phường coh thành phố Huế zêng nong coh đác. Tuh ga măc pa bhlâng coh k’ruung Thu Bồn, thành phố Đà Nẵng dal lâh mơ đợ ga măc âng tuh coh c’moo Giáp Thìn (1964). Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính xay moon ghít, g’luh tuh bhlong bêl đêêc ahay bhrợ rau bil hư bâc pa bhlâng ooy manuyh lâng cr’van coh 4 tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk, Khánh Hoà, Lâm Đồng, nâu đoo năc g’luh boo tuh căh bool vêy tơợ bêl ahay tước nâu cơy:“G’luh tuh bhlong ga măc pa bhlâng đhị 4 tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk, Khánh Hoà lâng Lâm Đồng năc g’luh ga măc căh bool vêy, căh bool vaih tơợ bêl ahay. G’luh boo tuh n’nâu công bhrợ rau bil hư ooy manuyh lâng cr’van công bâc pa bhlâng, tơợ bêl ahay căh bool vêy. Đươi tơợ rau t’bhlâng k’rơ pa bhlâng, p’too moon rơợng griing lâng ting xay bhrợ đh’rưah lâng lực lượng vũ trang lâng đhanuôr năc công bơơn pa xiêr đợ rau bil hư”.

Tiến sĩ Lê Hùng, Giảng viên Khoa Xây dựng công trình thuỷ, Trường Đại học Bách khoa Đà Nẵng prá xay, mơ tước t’ngay 31/8/2025 năc bâc clong thuỷ điện dzợ pa nong đớc đác x’rịa hân noo la lâh bấc, vêy cơnh cậ z’lâh đợ mơ ng’đương pa nong đác tuh ting cơnh xa nay xay moon năc công căh bơơn lêy cơ quan k’đhơợng xay hân noo ta đang moon. Ban K’đhơợng xay phòng thủ dân sự ta đang moon pazêng clong thuỷ điện “năc pa xrêết đợ đác coh clong” năc công căh xay moon ghit pa xrêệt ha mơ bấc, tơợ đêêc bhrợ ha apêê c’la clong đác ma ch’hooi đác tuh. Rau la lua đoọng lêy, bh’rợ xay moon ch’hooi đác tuh coh bêl đêêc ahay vêy ta moon đoọng t’vêy crêê cơnh xa nay bh’rợ, ha dợ xa nay ta đang moon năc căh ơy k’rơ lâng căh ghit. Bâc ngai đhanuôr căh n’năl thuỷ điện ch’hooi đác tuh.

Tiến sĩ Lê Hùng prá xay, tu cr’chăl ch’hooi đác tuh căh dzập đoọng mặ pa xrêết đác crêê đợ cơnh ta moon, pazêng clong thuỷ điện năc bhrợ bh’rợ ch’hooi đoọng đơơng pa nong đác tuh lâng đợ đác ch’hooi bâc lâh mơ, bhrợ t’vaih đác tuh nong bâc ooy:“Pazêng clong đác bêl ch’hooi đác đoọng đương pa nong đác tuh chô ha piíc năc căh choom ch’hooi z’lâh cơnh xa nay ta đoọng ch’hooi. Hân đhơ cơnh đêêc, coh tr’nơơp acu lêy đhr’năng ch’hooi đaqcs tuh âng pazêng clong n’nâu năc bâc pa bhlâng. Ba bi cơnh a bóc Sông Tranh 2, coh g’luh bêl đêêc ahay ch’hooi đoọng đương pa nong đác tuh vêy đhr’năng dưr ch’hooi ooy piic lâh 2.000m3/s năc căh crêê cơnh. Coh k’ruung Vu Gia pazêng vêy 3 clong pazêng vêy Đăk Mi 4, k’ruung Bung 4 lâng A Vương năc đoo bêl 3 clong n’nâu ch’hooi năc đợ đác chô k’dâng 2.3m3/s - 2.500m3/s, năc coh 6 tước 10 tiếng đồng hồ năc vaih tuh ga măc pa bhlâng coh Ái Nghĩa tươc mơ pa rơơt g’luh 3 ặ”.

Bêl đhanuôr coh zr’lụ piic k’ruung k’rang k’pân pa bhlâng thuỷ điện ch’hooi đác tuh năc coh da ding k’coong, đhanuôr coh da ding k’coong ta luôn ra văng xó mút lơi bhươl cr’noon, đong xang tươc ooy zr’lụ liêm crêê.

Coh crâng pa bhlâng bâc đác, k’tiêc ma ra bụ, k’tiêc hooi, hr’lang hr’câh da ding k’coong, tuh pr’hậc dưr vaih g’lâp ooy bâc bhươl cr’noon. Crâng k’coong pazêng chr’val da ding k’coong âng thành phố Đà Nẵng (coh zr’lụ da ding k’coong tỉnh Quảng Nam l’lăm ahay) căh dzợ têêm ngăn. Lâh 1 c’xêê n’nâu, đhanuôr coh aral da ding ta luôn ăt lâng đhr’năng ra văng dưr mút. Hr’lang hr’câh da ding k’coong năc dưr vaih rau k’rang k’pân pa bhlâng âng đhanuôr da ding k’coong:

“Azi kiêng tơơi ăt ooy lơơng, căh dzợ kiêng ăt coh đâu, đoo bêl vaih boo năc k’pân, căh choom bếch”.

“Zr’lụ da ding k’coong âng tỉnh Quảng Nam ty ahay n’nâu đoo bêl vaih boo năc hr’câh k’tiêc ga măc pa bhlâng, ting t’ngay căh liêm crêê lâh mơ”.

Chính phủ ta đang moon Bộ Nông nghiệp lâng Môi trường k’đhơợng xay, đh’rưah lâng pazêng bộ, ngành, vel đong crêê tươc ch’mêệt lêy, prá xay cớ pazêng xa nay bh’rợ ch’hooi đác âng clong đác lâng pazêng clong đác; đơơh loon căh cậ xay moon ooy cấp vêy thẩm quyền bhr’lậ, p’xoọng quy định ting c’lâng bh’rợ nhâm mâng, crêê liêm. Coh đêêc, xay moon ghít trách nhiệm âng c’la clong đác lâng bh’rợ bha lâng năc ng’xay moon ooy piic k’ruung bêl đơơh hân ch’hooi đác tuh, pa bhlâng năc coh đhr’năng căh vêy thông tin liên lạc. Ting n’năc xay moon pazêng bh’rợ bhr’lậ pa liêm clong k’tứi, căh dzợ nhâm mâng, choom bhrợ t’vaih rau bil hư ooy acoon manuyh.

Ting cơnh Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà, bh’rợ pa bhrợ đh’rưah âng pazêng clong đác l’lăm ahay căh ơy xay moon ghít trách nhiệm âng c’la clong đác. Pazêng bha ar bha tơ xa nay pháp luật coh xoọc đâu công căh ơy ghít liêm; căh ơy xay moon đhr’năng đác tuh dưr nong, clong thuỷ điện năc ch’hooi đác tuh năc bh’rợ xay moon ooy đhanuôr năc h’cơnh ooy lâng trách nhiệm âng ađoo c’la clong đác năc h’cơnh ooy?

Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà xay moon, rau bil hư ga măc pa bhlâng căh bool vêy năc ng’lêy ghít ooy đhr’năng âng tuh ga măc căh bool vêy lâng tuh âng acoon manuyh bhrợ t’vaih. Ha dang căh dzợ vêy cơnh lơơng đoọng ch’hooi đác năc bhrợ bh’rợ rơợng griing năc căh dzợ đoọng pa bhrợ:“Ha dang căh dzợ vêy bh’rợ đoọng bhr’lậ pa liêm, ch’mêệt lêy đhr’năng ch’hooi đác tuh đoọng nhâm mâng, trách nhiệm. Ha dang căh dzợ vêy năc ahêê vêy đợ bh’rợ bha lâng năc bâc a bọc coh muy k’ruung k’tứi bhlâng. Ha dang cơnh đâu năc vaih rau căh liêm crêê ha dzợ căh dzợ cơnh đoọng ch’hooi đác nắc bhr’lậ, vêy cơnh cậ đui cơnh muy bơr k’tiêc k’ruung năc pa hư muy bơr a bọc ga măc”./.

LOẠT BÀI: THIÊN TAI VƯỢT NGƯỠNG LỊCH SỬ: CẦN THAY ĐỔI KỊCH BẢN ỨNG PHÓ

Làm thế nào để người dân được sống an toàn trước những hình thái thiên tai ngày càng cực đoan?. Nhóm phóng viên Đài TNVN thường trú tại miền Trung sẽ đề cập nội dung này qua loạt bài “THIÊN TAI VƯỢT NGƯỠNG LỊCH SỬ: CẦN THAY ĐỔI KỊCH BẢN ỨNG PHÓ”. 

BÀI 1: XẢ LŨ, NÚI LỞ VÀ TIẾNG CẦU CỨU TRONG ĐÊM

Chiều tối ngày 19/11/2025, Thủy điện Sông Ba Hạ xả lũ lưu lượng cực lớn với mức xả 16.100 m³/s (mét khối/giây). Đây là mức xả kỷ lục, cộng với mưa đặc biệt lớn đã gây lũ lịch sử, vượt qua đỉnh lũ năm 1993.

- “Không nghĩ mưa lớn cỡ đó mà họ xả lũ, nước lớn nhanh như vậy. Nút nóc nhà luôn chạy không kịp, nhà ngập nút nóc, biết chạy đường nào”.

-“Khi nước lên nghe đổ ầm ầm luôn. Chúng tôi lo lật đật bơi ra thoát thân luôn”.

-“Quá khủng khiếp nó ngập trong nhà trôi không còn cái gì hết toàn bộ”.

 Tại "rốn lũ" xã Hòa Thịnh (thuộc tỉnh Phú Yên cũ, nay là phía Đông tỉnh Đắk Lắk) trong đợt mưa lũ lịch sử tháng 11/2025 đã chịu nhiều thiệt hại nặng nề. Lũ về quá nhanh, đỉnh lũ ngập từ 3m đến 5m khiến hàng nghìn ngôi nhà bị ngập lút nóc chỉ trong vài giờ. Cả xã bị cô lập hoàn toàn nhiều ngày.

Lũ rút, Hòa Thịnh rơi vào cảnh hoang tàn, thiếu thốn lương thực, nước sạch và đối mặt với nguy cơ dịch bệnh từ bùn đất, rác thải và gia súc chết. Ông Lê Trung Hiền, Phó Bí thư Thường trực Đảng ủy xã Hòa Thịnh, tỉnh Đắk Lắk cũng bất ngờ khi nước lũ về quá lớn, quá nhanh, chính quyền và người dân không kịp trở tay:“Mực nước lũ quá lớn, cho nên khả năng chủ động của bà con tại địa phương rất khó khăn. Khi nước đã tràn rồi, vỡ trận hết rồi, thông tin liên lạc cắt hết nên ảnh hướng tiếp cận để cứu dân”

Chỉ gần 1 tháng, kể từ ngày 25/10 đến ngày 22/11, tại miền Trung liên tiếp xảy ra các đợt mưa lũ đặc biệt lớn. Lũ trên sông Hương, sông Bồ vượt đỉnh lũ lịch sử năm 1999, 32/40 xã, phường tại thành phố Huế bị ngập trong nước. Đỉnh lũ trên sông Thu Bồn, thành phố Đà Nẵng cao hơn đỉnh lũ lịch sử năm Giáp Thìn (1964). Thủ tướng Chính phủ Phạm Chính nêu rõ, đợt mưa lũ vừa qua đã ảnh hưởng nặng nề về người và của tại 4 tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk, Khánh Hòa, Lâm Đồng, đây là đợt lũ lịch sử chưa từng có từ trước tới nay:“Đợt mưa lũ lịch sử tại 4 tỉnh Gia Lai, Đắk Lắk, Khánh Hòa và Lâm Đông là lịch sử, chưa bao giờ có. Đợt mưa lũ này cũng thiệt hại rất lớn về người và tài sản từ trước tới nay cũng chưa có. Nhờ sự nỗ lực rất cao, quyết tâm lớn, chỉ đạo quyết liệt và sự vào cuộc của lực lượng vũ trang và nhân dân đã hạn chế được thiệt hại”.

Tiến sĩ Lê Hùng, Giảng viên Khoa Xây dựng công trình thủy, Trường Đại học Bách Khoa Đà Nẵng nhận định, mãi đến ngày 31/8/2025 mà nhiều hồ thủy điện còn để mực nước cuối mùa lũ quá cao, thậm chí vượt mực nước đón lũ quy định vẫn không thấy cơ quan quản lý nào nhắc nhở. Ban Chỉ đạo phòng thủ dân sự yêu cầu các hồ thủy điện “phải hạ mực nước hồ xuống” nhưng không đưa ra lưu lượng cụ thể, dẫn đến các chủ hồ tự quyết định lưu lượng xả. Thực tế cho thấy, việc thông báo xả lũ vừa qua chỉ được phát đi cho “đủ quy trình” chứ mức độ cảnh báo chưa đủ mạnh và không cụ thể. Nhiều người dân không hề biết thủy điện xả lũ.

Tiến sĩ Lê Hùng cho rằng, do thời gian xả không đủ để hạ xuống mực nước yêu cầu, các hồ thủy điện buộc phải chuyển sang xả đón lũ với lưu lượng rất lớn, gây ngập lụt nặng:“Các hồ khi xả lũ đón lũ về hạ du là không được xả vượt quá ngưỡng cho phép. Tuy nhiên, vừa đầu tôi thấy biên độ xả đón lũ, của các hồ này để mức khá lớn. Đơn cử như hồ Sông Tranh 2, đợt vừa rồi xả đón lũ có tình trạng xả tổng về hạ du hơn 2.000m3/s là không hợp lý. Trên hệ thống sông Vu Gia có 3 hồ gồm Đăk Mi 4, sông Bung 4 và A Vương thì khi  3 hồ này xả về tổng về  khoảng 2.300m3/s-2.500m3/s thì chỉ 6 đến 10 tiếng đồng hồ là đỉnh lũ tại Ái Nghĩa là lên trên báo động 3 rồi”.

Trong lúc người dân vùng hạ du nơm nớp nỗi lo thủy điện xả lũ thì ở miền núi, đồng bào vùng cao luôn chuẩn bị tâm thế bỏ làng, rời nhà đi đến nơi an toàn.

Rừng “no nước” nhão nhoẹt, đất chảy, sạt lở núi, lũ quét bất ngờ ập xuống vùi lấp nhiều bản làng. Núi rừng các xã vùng cao thành phố Đà Nẵng (thuộc khu vực miền núi tỉnh Quảng Nam trước đây) không còn yên tĩnh. Hơn 1 tháng nay, người dân ở dưới chân núi luôn trong tư thế sẵn sàng chạy. Sạt lở núi trở thành nỗi ám ảnh của người dân miền núi:

- “Mình cũng muốn di dời, không muốn ở đây, cứ thấy mưa là sợ, không ngủ được". 

- "Khu vực miền núi của tỉnh Quảng Nam cũ này cứ mưa lớn là sạt lở càng lớn, càng nguy hiểm". 

Chính phủ vừa yêu cầu Bộ Nông nghiệp và Môi trường chủ trì, phối hợp với các bộ, ngành, địa phương liên quan khẩn trương rà soát đánh giá lại toàn bộ quy trình vận hành đơn hồ và liên hồ chứa; chủ động hoặc tham mưu cấp thẩm quyền sửa đổi, bổ sung quy định theo hướng chặt chẽ, khoa học. Trong đó, quy định rõ trách nhiệm của chủ hồ và phương thức bắt buộc thông báo đến hạ du khi xả lũ khẩn cấp, đặc biệt trong điều kiện mất thông tin liên lạc. Đồng thời đề xuất các giải pháp xử lý hồ chứa nhỏ, không đảm bảo an toàn, gây nguy hiểm tính mạng người dân.

Theo Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà, quy trình vận hành liên hồ trước đây chưa quy định rõ trách nhiệm của chủ hồ. Các văn bản quy định pháp luật hiện hành cũng chưa chặt chẽ; chưa quy định được trong trường hợp lũ đang lên, hồ thủy điện phải xả lũ thì các hình thức thông báo đến dân như thế nào và trách nhiệm của chủ hồ ra sao?.

Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà cho rằng, thảm họa lịch sử phải xem lại trong yếu tố của lũ lịch sử và lũ do con người tạo ra. Trường hợp nếu không có cách nào để điều tiết thì buộc phải có biện pháp mạnh là có thể đóng cửa:“Nếu không có biện pháp để giải quyết, kiểm soát việc điều tiết lũ để đảm bảo, trách nhiệm. Còn nếu không chúng ta cần có một giải pháp căn cơ là nhiều hồ trên một cái hệ thống sông nhỏ quá. Nếu giả sử thế này là nguy hiểm đến tính mạng mà không có cách nào để điều tiết được nữa thì buộc phải điều chỉnh, có thể như một số nước là phải phá bỏ một số hồ lớn”./.