Lalăm hay, tr’mông tr’meh âng đhanuôr Bru-Vân Kiều ặt ma mông coh truih da ding Trường Sơn, tỉnh Quảng Bình ta bhuch cha ta bhuch xập. Pazêng j’niêng căh ta nih liêm ta luôn  k’đhơợng, cha groong rau ha dưr âng đhanuôr coh đâu. Coh đêêc, vêy ma nuyh pân đil pa zay z’lâh lơi rau căh liêm năc đoo, zooi apêê a đhi amoó coh da ding ca coong nâu z’lâh apêê j’niêng cr’bưn căh liêm ta nih. Ađoo năc zâng lâng bấc k’đhap zr’năh, tô k’bhuh lơi. Năc rau c’rơ pa zay âng a đoo nâu, ơy zooi bấc pân đil z’lâh j’niêng cr’bưn căh liêm ta nih, pa dưr pr’ặt tr’mông bhui har. Ma nuyh Bru-Vân Kiều t’ngay đâu ơy ha dưr lâh mơ. Tơợ đâu, pazêng rau căh ta nih liêm coh da ding Trường Sơn doọ dzợ ặt vaih cơnh lalăm a hay.

Coh đhr’nong đong liêm mâng đhị vel Bến Đường, chr’val Trường Sơn, chr’hoong Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình, ma nuyh pân đil Vân Kiều Hồ Thị Con truih cớ bh’rợ lơi rau j’niêng cr’bưn căh ta nih liêm, đoọng pa dưr pr’ặt tr’mông pr’loọng đong, băn acoon a nại liêm choom, đha nui tr’ut. Pơ căn Hồ Thị Con năc ma nuyh zâng lâng j’niêng “tr’pun” âng đhanuôr Vân Kiều ặt ma mông coh truih da ding Trường Sơn. Ha dợ năc a đoo ơy bơơn z’lâh, lơi j’niêng năc đoo đoọng vêy pr’ặt tr’mông bhui har lâh mơ. Cung tơợ đêêc, a đoo t’pâh zập đhanuôr lơơng năc đh’rưah lơi j’niêng xoọc k’đhơơng cha groong c’rơ ha dưr âng đhanuôr.

J’niêng “tr’pun” năc muy j’niêng ơy vaih tơợ lang a hay âng đhanuôr Vân Kiều. “tr’pun” năc cơnh tr’bơơn tr’pay ha dợ bêl ma nuyh k’diic căh cợ k’điêl căh dzợ ma mông, ma nuyh dzợ ma mông kiêng bơơn cớ k’điêl căh cợ k’diic năc lêy bơơn pay muy cha năc coh pr’loọng đong k’diic căh cợ k’điêl, vêy ngai năc pay đhađhi k’điêl, đha đhi k’diic. N’đhơ ma nuyh pay năc t’ha căh cợ p’niên, ha dang căh năc ma nuyh k’diic căh cợ k’điêl năc văl chô ooy đong ca căn lâng tr’pang têy ga gooh, căh đoọng ca coong ting chô.

C’moo 2001, k’diic pa căn Hồ Thị Con tu ca ay ngân năc căh dzợ ma mông. Ađoo ca mai đhị ruh 43 c’moo lâng ặt băn apêê ca coon. Muy c’moo t’tun, ting j’niêng âng đhanuôr Bru-Vân Kiều, pr’loọng đong đăh k’diic năc moon đoọng ađoo chô bhrợ k’điêl tu âng đha đhi k’diic, ha dợ đha đhi nâu p’niên lâh 14 c’moo. Pơ căn Hồ Thị Con căh ting xơợng. Tu căh ting xơợng, năc a đoo crêê zập ngai xay moon zập cơnh, tọom bấc t’rị, k’roóc đoọng bhuôih apêê dang, bhuôih a bhuy.

C’moo 2002, pơ căn Hồ Thị Con xoọc bhrợ Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc chr’val Trường Sơn, chr’hoong Quảng Ninh, bơơn cán bộ chr’val moon đoọng ọo ting xơợng bhrợ cơnh j’niêng cr’bưn ty. A đoo pa chăp xơợng coh bấc ha dưm, a đay năc đảng viên, ha dang ting bhrợ cơnh j’niêng cr’bưn năc bhrợ lết xa nay Luật tr’bơơn tr’pay diic điêl. Ha dang ting bhrợ cơnh đêêc năc coh ha y, xay moon, t’pâh đhanuôr đăh chính sách, pháp luật năc căh ngai xơợng. X’rịa, a đoo zươc xó đoọng z’lâh j’niêng “tr’pun” lâng ặt cơnh đêêc băn ca coon. “Vêy ngai moon năc hau a cu lơi, tu j’niêng nâu năc ơy vêy tơợ lang a hay. Ha dợ cu moon, acu bhrợ cơnh đâu năc ơy cu lêy lang a hay bhrợ lết. C’la cu pa chăp xơợng, j’niêng lang a hay căh crêê năc hêê lêy pa đhêy oọ ting xơợng, đoọng ha lang coon, cha châu oọ zâng lâng ca ay loom. Xọoc đâu, n’đil n’jưih ơy ma mơ mr’cơnh lâng j’niên “tr’pun” choom ng’lơi, nâu kêi ơy ta lơi 90%.”

Tơợ ơy lơi n’niêng “tr’pun”, pa căn Hồ Thị Con năc ting pâh zư lêy, choh crâng, băn t’rị, k’roọc, a’ọc, a tưch, choh tơơm cha p’lêê. Đươi vêy zay bhrợ têng, đươi dua rau liêm choom âng khoa học kỹ thuật đhị choh, băn, pr’ặt tr’mông âng đhanuôr ơy r’dợ bơơn ha dưr. Tơợ c’moo 1999 tước 2004, pa căn Hồ Thị Con bơơn bầu bhrợ đại biểu HĐND tỉnh Quảng Bình. Tơợ c’moo 2005 tước 2011 a đoo năc đại biểu HĐND chr’hoong Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình.

Căh muy vêy c’rơ t’pâh đhanuôr lơi j’niêng “tr’pun”, pơ căn Hồ Thị Con dzợ xay moon đăh quyền ma mơ mr’cơnh bhlưa n’đil lâng n’jưih, zooi pazêng ma nuyh pân đil Vân Kiều ặt ma mông coh da ding Trường Sơn doọ dzợ ting xơợng bhrợ cơnh j’niêng căh ta nih liêm. Apêê bơơn ặt tr’lưm tr’lêy, bhui har hát t’nơơt coh zập bhiệc bhan. Tr’mông tr’meh âng ma nuyh Vân Kiều ting bhui har lâh mơ bêl zập ngai pa zay bhrợ cha, z’lâh đha rựt. T’cooh Hồ Văn Nguyên, Trưởng vel Bến Đường, chr’val Trường Sơn, chr’hoong Quảng Ninh moon ghit, pơ căn Hồ Thị Con liêm choom bhlầng ma nuyh pa căh đoọng ha đhanuôr Vân Kiều chr’val Trường Sơn pâh Hội nghị hơnh deh ma nuyh “bhrợ cha choom, zay  bhrơ bh’rợ xã hội” coh đhanuôr acoon coh cr’chăl 2007-2012 lâng pâh Đại hội Đại biểu zập k’bhuh ma nuyh acoon coh tỉnh Quảng Bình g’luh II c’moo 2014. “J’niêng tr’pun t’ngay đâu ơy xiêr bấc. Pơ căn Hồ Thị Con k’đươi moon đhi noo ch’ngai đăn, lưm đhanuôr xay moon đăh j’niêng cr’bưn a hay năc căh liêm choom, đhanuôr năc lêy lơi.”

Coh c’lâng bh’rợ lơi j’niêng cr’bưn “tr’pun”, pơ căn Hồ Thị Con êêh rau muy ha đay lêy bhrợ. Ađoo ơy pa chăp lêy xa nay pháp luật lâng pa chăp xơợng đhơ cơnh ooy a đoo cung vêy pháp luật zư cha groong. Jưah lâng đêêc, apêê cấp ủy đảng, chính quyền lâng cán bộ Bộ đội Biên phòng Làng Mô ặt bhrợ đhị vel ta luôn zooi bhiệc xay moon đăh lơi j’niêng cr’bưn căh ta nih liêm. Đại úy Trần Thanh Nam, Chính trị viên phó Đồn Biên phòng Làng Mô đoọng năl, coh pazêng c’moo hay, pơ căn Hồ Thị Con năc ma nuyh ta nih liêm tơợp lêy bhrợ, zêl lơi rau căh liêm coh tr’mông âng đhanuôr Vân Kiều, pa bhlầng năc t’pâh đhanuôr Vân Kiều lơi j’niêng căh ta nih cơnh j’niêng “tr’pun”. Bộ đội ặt bhrợ coh đâu năc ơy đh’rưah lâng pơ căn Hồ Thị Con xay moon đhanuôr zư lêy, pa dưr chr’năp văn hóa ma nuyh đay, lơi đợ rau j’niêng căh liêm choom, pa dưr tr’mông tr’meh văn hóa.

Cung tơợ đêêc, bhiệc loih đhị bhrợ têng cha âng đhanuôr Vân Kiều năc ơy tr’xăl, tơợ bhiệc tal crâng bhrợ ha rêê, ặt đhấc tơơi ta luôn, nâu kêi ơy ặt bhrợ tệêm ngăn, đươi dua rau liêm choom đhị bhrợ ha rêê đhuôch. Đhanuôr doọ dzợ ặt tr’pác, năc apêê ặt k’rong muy đhị  vaih apêê vel bhươl, acoon đhi bơơn tước trường học. Ting cơnh Đại úy Trần Thanh Nam, ma nuyh Vân Kiều đhị Trường Sơn ơy choom bhrợ cha, pa dưr pr’ặt tr’mông t’mêê, đh’rưah lâng Bộ đội zư lêy nhâm mâng c’la ca noong k’tiếc âng k’tiếc k’ruung. “Zập c’xêê, a zi zêng vêy xa nay xay moon đăh lơi j’niêng cr’bưn căh ta nih liêm, cha groong tr’bơơn tr’pay tơợ dzợ ruh c’moo k’tứi, tr’pay lâng ma nuyh coh k’bhuh xoọng, pr’lưch đhr’năng tr’pun, xay moon đăh rau liêm ma mơ, mr’cơnh bhlưa n’đil n’jưih. Pơ căn Hồ Thị Con năc manuyh tơợp lơi j’niêng crêê rau căh liêm tước ha pân đil lâng a đoo năc ơy z’lâh bọop p’rá âng apêê lơơng, đoọng ha dưr zư lêy quyền âng ma nuyh pân đil Vân Kiều.”

T’ngay đâu, 90% đhanuôr Vân Kiều đhị chr’val Trường Sơn chr’hoong Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình ơy lơi j’niêng “tr’pun”, tr’bơơn tr’pay tơợ dzợ ruh c’moo k’tứi, tr’pay lâng ma nuyh coh k’bhuh xoọng cung xiêr bấc. Văl chô ooy Trường Sơn, bơơn xơợng x’nưl máy cày âng đhanuôr xoọc bhrợ paliêm k’tiếc ha rêê, lêy pazêng clung ha roo xoọc đoọm rơơc riic, pazêng đhr’nong đong coh vel bhươl năc chăt vaih bấc. Tr’mông tr’meh k’bhộ ngăn, bhui har xoọc tân đôr tước pazêng vel bhươl dzợ ặt vaih rau j’niêng căh liêm ta nih, k’đhap đha rựt cơnh lalăm a hay. Đh’riêng bha dơng ca coon âng apêê ca căn  năc ting bhui har lâh mơ, doọ dzợ bơơn xơợng bh’ươr ngoọp ngáp tu rau căh liêm coh tr’mông tr’meh cơnh lalăm a hay./.

Không còn lời ru buồn giữa đại ngàn Trường Sơn

Trước đây, cuộc sống đồng bào dân tộc Bru - Vân Kiều sống trên dãy Trường Sơn tỉnh Quảng Bình thiếu ăn thiếu mặc. Những hủ tục lạc hậu luôn kìm hãm sự phát triển của người dân nơi đây. Trong khi đó, có người phụ nữ đã dũng cảm đấu tranh “giải phóng” cho người phụ nữ vùng cao phá bỏ hủ tục lạc hậu. Bà phải chịu biết bao khổ cực, thậm chí bị dòng họ ruồng bỏ. Chính sự mạnh mẽ của bà đã giúp nhiều phụ nữ vượt qua hủ tục, tạo dựng hạnh phúc gia đình. Người Bru- Vân Kiều ngày nay tiến bộ hơn, văn minh hơn. Từ đây, những lời ru giữa đại ngàn Trường Sơn không còn buồn bã như trước.

Trong ngôi nhà khang trang ở bản Bến Đường, xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình, người phụ nữ Vân Kiều Hồ Thị Con kể lại câu chuyện phá bỏ hủ tục, vươn lên phát triển kinh tế gia đình, nuôi dạy con ngoan. Bà Hồ Thị Con là nạn nhân của hủ tục “nối dây” của đồng bào Vân Kiều sống dưới dãy Trường Sơn. Nhưng cũng chính bà đã vượt qua, phá bỏ lời nguyền hủ tục để có cuộc sống tươi vui. Cũng từ đó, bà vận động mọi người cùng nhau từ bỏ những hủ tục đang kìm hãm sự phát triển.

Hủ tục “nối dây” là một luật tục tồn tại lâu đời trong cộng đồng người Vân Kiều. “Nối dây” là kiểu hôn nhân mà khi người chồng hoặc vợ qua đời, người còn lại muốn tái hôn buộc phải lấy một người trong gia đình vợ hoặc chồng, có thể là em gái vợ, em trai chồng. Mặc cho người nối dây có thể còn rất nhỏ tuổi hay đã già, nếu không, người chồng hoặc vợ góa đó phải về lại nhà mẹ đẻ với hai bàn tay trắng, không được phép mang theo con cái.

Năm 2001, chồng bà Hồ Thị Con qua đời vì bệnh nặng. Bà thành góa phụ ở tuổi 43 với đàn con nheo nhóc. Một năm sau, theo phong tục của đồng bào Bru - Vân Kiều, gia đình bên chồng đánh tiếng đưa bà về làm vợ hai của em trai ruột chồng bà, kém bà 14 tuổi. Bà Hồ Thị Con không đồng ý. Vì cự tuyệt, bà bị mọi người đe nẹt, họ hàng xa lánh, đưa ra các hình phạt nhiều con trâu, con bò để cúng thần, cúng ma.

Năm 2002, bà Hồ Thị Con đang đảm nhận chức vụ Chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh, được cán bộ xã động viên không nên theo tục lệ cũ. Bà trằn trọc nhiều đêm, nghĩ rằng bản thân là đảng viên, nếu theo hủ tục thì vi phạm Luật Hôn nhân và Gia đình. Nếu thế thì sau này, khi tuyên truyền, vận động bà con bản làng về chính sách, pháp luật thì sẽ không ai nghe. Cuối cùng, bà xin ra khỏi họ để thoát khỏi hủ tục “nối dây” và ở vậy nuôi con, thờ chồng. “Có người nói rằng tại sao mình lại bãi bỏ vì phong tục này đã có từ xưa. Nhưng tôi nói rằng, tôi làm là tôi biết người xưa đã sai. Bản thân tôi nghĩ rằng tục lệ ngày xưa đã lạc hậu nên đừng có để lại cho con cái sau này phải chịu khổ. Hiện tại nam nữ bình quyền và tục nối dây này bãi bỏ được và 90% đồng bào ở đây đã bỏ tục này rồi.”

Sau khi bỏ tục “nối dây”, bà Hồ Thị Con mạnh dạn nhận đất trồng rừng, phát triển chăn nuôi trâu, bò, lợn, gà, lập vườn đồi trồng cây ăn quả. Nhờ chăm chỉ, chịu khó học hỏi, áp dụng khoa học kỹ thuật vào gieo trồng, chăn nuôi, đời sống của gia đình bà từng bước được nâng lên. Từ năm 1999 đến 2004, bà Hồ Thị Con được bầu làm đại biểu HĐND tỉnh Quảng Bình. Từ năm 2005 đến 2011 bà là đại biểu HĐND huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình.

Không chỉ có công vận động bà con xóa bỏ hủ tục “nối dây”, bà Hồ Thị Con còn tuyên truyền về quyền bình đẳng giữa nam giới và phụ nữ, giúp những người phụ nữ Vân Kiều sống trên dãy Trường Sơn không còn bó buộc trong những hủ tục lạc hậu. Họ được “giải phóng” khỏi những khắt khe của tục lệ và được giao lưu với nhau, hội họp ca hát trong những dịp lễ hội. Cuộc sống của bà con Vân Kiều ở xã Trường Sơn trở nên vui tươi hơn, mọi người cùng nhau vươn lên làm kinh tế để thoát nghèo. Ông Hồ Văn Nguyên, Trưởng bản Bến Đường, xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh, khẳng định, bà Hồ Thị Con xứng đáng đại diện cho bà con dân tộc Vân Kiều xã Trường Sơn dự Hội nghị Biểu dương điển hình “Sản xuất giỏi, công tác xã hội tốt” trong đồng bào dân tộc thiểu số giai đoạn 2007-2012 và dự Đại hội Đại biểu các dân tộc thiểu số tỉnh Quảng Bình lần thứ II năm 2014. “Tục nối dây ngày nay đã giảm đi nhiều rồi. Bà Hồ Thị Con động viên anh em gần xa, gặp gỡ bà con tuyên truyền về việc phong tục ngày xưa đã lạc hậu rồi, chúng ta nên xóa bỏ đi.”

Trên hành trình từ bỏ hủ tục “nối dây”, bà Hồ Thị Con không hề đơn độc. Bà đã nghiên cứu pháp luật và nghĩ rằng dù có thế nào bà vẫn được pháp luật bảo vệ. Bên cạnh đó, các cấp ủy đảng, chính quyền và cán bộ Bộ đội Biên phòng Làng Mô đóng quân trên địa bàn luôn động viên, hỗ trợ việc tuyên truyền về xóa bỏ hủ tục. Đại úy Trần Thanh Nam, Chính trị viên phó Đồn Biên phòng Làng Mô cho biết, trong những năm qua, bà Hồ Thị Con là người gương mẫu trong việc đấu tranh và đẩy lùi các hủ tục lạc hậu trong đời sống đồng bào Vân Kiều, đặc biệt vận động bà con Vân Kiều xóa bỏ hủ tục lạc hậu như tục “Nối dây”. Lực lượng đóng quân trên địa bàn đồng hành với bà Hồ Thị Con tuyên truyền cho người dân giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, xóa bỏ hủ tục, gương mẫu xây dựng nếp sống văn hóa, gia đình văn hóa trong cộng đồng dân cư.

Cũng từ đó, thói quen sản xuất của đồng bào dân tộc Vân Kiều đã được thay đổi, từ phát đốt, cốt trỉa sang định canh, cơ giới hóa trong sản xuất nông nghiệp. Người dân không còn sống du canh, du cư, theo dòng họ riêng lẻ mà đã hình thành các cộng đồng làng bản, con em được đến trường đông đủ. Theo Đại úy Trần Thanh Nam, người Vân Kiều ở Trường Sơn đã biết làm kinh tế, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần, tiếp cận các cuộc sống mới và cùng Bộ đội bảo vệ vững chắc chủ quyền biên giới của Quốc gia. “Hàng tháng, chúng tôi đều có những chuyên đề tuyên truyền về xóa bỏ hủ tục, chống tảo hôn, hôn nhân cận huyết, chấm dứt hủ tục nối dây, tuyên truyền về bình đẳng giới. Bà Hồ Thị Con là người đi đầu trong xóa bỏ hủ tục lạc hậu ảnh hưởng đến người phụ nữ và chính bà đã bước qua dư luận, bỏ qua định kiến của người đồng bào Vân Kiều lâu nay để đứng lên bảo vệ quyền phụ nữ.”

Ngày nay, 90% người Vân Kiều ở xã Trường Sơn, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình đã bỏ được tục “nối dây” lạc hậu, nạn tảo hôn cũng giảm đi rất nhiều. Trở lại Trường Sơn, có thể nghe thấy từ xa tiếng máy cày của người dân đang vỡ đất làm nương, thấy những cánh đồng lúa vàng trĩu hạt, những căn nhà mái ngói được mọc lên. Cuộc sống ấm no, hạnh phúc đang lan toả trên những bản làng lạc hậu, nghèo khó năm xưa. Trên nôi võng, tiếng người mẹ hát ru con những lời ngọt ngào, vui tươi, không còn những lời ru buồn của những người phụ nữ u sầu vì bị ràng buộc bởi những hủ tục của người xưa./.