Đhị apêê chr’val Khánh Sơn, Tây Khánh Sơn, Đông Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa, đhị ặt ma mông âng đhanuôr Raglai, pazêng bhươn sầu riêng, pih bhung k’đoh t’viêng, pa neh, prí a riết đh’rưah lâng zập bhiệc bhan cơnh bhuôih ch’nang đác, cha ha roo t’mêê, nghệ thuật chiing goong lâng buôh âng đhanuôr xoọc dưr vaih pazêng rau liêm pr’hay t’pâh t’mooi. Đhanuôr vel đong pa ghit pa dưr zập cr’noọ bh’rợ du lịch crâng đác, bh’rợ ha rêê đhuôch cơnh: chấc lêy bhươn p’lêê, ting pêêh pay bh’nơơn, homestay đong đh’rơơng, lêy biểu diễn chiing goong lâng âm cha ch’na đh’năh a yêm.

X’rịa c’xêê 7, hân noo sầu riêng đoọm, Khánh Sơn t’pâh bấc t’mooi zập tơợ chô. Amoó Nguyễn Thị Luyến, t’mooi tơợ Hưng Yên kiêng bhlầng bêl cha ơh coh bhươn đhị Khánh Sơn:

“Pleng k’tiếc mát đh’hư, doọ pưih paih cơnh đăh Bắc. Bêl ra diu p’răng lâh coh Bắc ha dợ tướcha bu năc mát bhlầng. Acu kiêng bhlầng bêl tước lêy bhươn sầu riêng nâu, cha sầu trực tiếp coh bhươn lâng cha sầu câl tơợ lơơng năc u lalay cơnh ooy, năc cha coh bhươn xơợng yêm lâh mơ”.

Lalăm a hay, chr’hoong Khánh Sơn (ty), tỉnh Khánh Hòa ơy pa căh đề án pa dưr du lịch vel bhươl pa têệt lâng pr’đươi OCOP lâng văn hóa vel đong; đh’rưah tập huấn đoọng ha đhanuôr, k’dua doanh nghiệp lữ hành cha mêệt ghit tour tơợ Nha Trang đấc ooy da ding ca coong. Tơợ t’ngay 01/7/2025, bêl bhrợ chính quyền 2 cấp, zập c’nặt bh’rợ coh đề án nâu năc bơơn apêê chr’val t’mêê pa têệt pa dưr bh’nơơn.

Zập c’moo, bhiệc bhan p’lêê p’coo Khánh Sơn ta bhrợ moọt hân noo pêêh pay p’lêê, căh muy pa căh bh’nơơn ha rêê đhuôch năc dzợ pa zưm pa căh ch’na đh’năh lâng văn hóa đhanuôr acoon coh đhị đâu, t’vaih zr’lụ du lịch đơơng chr’năp âng da ding ca coong. Bấc pr’loọng đhanuôr ơy k’rong bhrợ homestay, pa zưm bhrợ hợp tác xã, c’bhuh pa bhrợ đoọng pa dưr pr’đơợ liêm choom nâu. Cr’noọ bh’rợ “zập đong bhươn – muy zr’lụ du lịch k’tứi” xoọc r’dợ bhrợ têng, t’vaih pa xoọng zên lâng k’đhơợng dzung pr’chấc p’niên ặt coh vel đong bhrợ cha.

T’cooh Bùi Hoài Nam, Bí thư Đảng ủy chr’val Khánh Sơn đoọng năl, chr’val Khánh Sơn năc pa chăp lêy cớ zập rau tơơm chr’noh vêy chr’năp kinh tế dal lâng t’hước tước zr’lụ choh đươi dua phân hữu cơ đanh mâng, pa dưr du lịch crâng đác:

“Đảng bộ chr’val pa ghit tước bh’rợ xăl cơ cấu pa têệt lâng pa dưr crâng đác đanh mâng. Rau đâu năc pa căh jưah pa dưr zập cr’noọ bh’rợ bhrợ cha tơợ zập m’ma ch’noh cung cơnh pa têệt lâng du lịch crâng đác. T’tun đâu năc dưr vaih apêê đong bhươn đoọng t’vaih môi trường đoọng ha t’mooi pâh l’lêy bơơn chấc năl apêê bhươn p’lêê, cung cơnh t’vaih zập pr’đươi bơơn liêm cơnh quy định”.

Căh muy đhị Khánh Sơn, apêê chr’val da ding ca coong lơơng cơnh Khánh Vĩnh, Bác Ái, pa bhlầng năc zr’lụ đhanuôr acoon coh cung xoọc đươi zập pr’đơợ tự nhiên, văn hóa ty chr’năp lâng kinh tế bhươn đoọng pa dưr du lịch. Đhị Khánh Vĩnh, đhị vêy pleng k’tiếc mát prang c’moo, đhanuôr choh pih bhung, pa neh Thái, bhơc, prí a riết đơơng chô thu nhập tệêm ngăn. Bấc pr’loọng ơy pa dưr kinh tế bhươn pa zưm bhrợ homestay, bhrợ têng t’mooi du lịch chấc năl, ting pêêh p’lêê p’coo, ting pâh bhiệc bhan ty chr’năp âng manuyh Ê Đê, Raglai, pa choom ih a din lâng lâng bhrợ tr’cọo x’nưl acoon coh. Bơr pêê pr’loọng ơy vêy cơnh bhrợ t’mêê lâng bhiệc choh bấc rau tơơm cha p’lêê, tệêm ngăn “hân noo n’đoo ch’na rau đêêc” t’pâh t’mooi du lịch tươc lâng da ding ca coong. Pr’căn Lê Thị Kim Thanh, Giám đốc Hợp tác xã Nông nghiệp t’viêng Khánh Trung, chr’val Tây Khánh Vĩnh xay moon:

“Choh bấc rau tơơm nâu năc cơnh a cu k’noọ hân noo n’đoo ch’na rau đêêc. Tu vêy pazêng rau tơơm muy c’moo năc vêy boong muy chu. Tu cơnh đêêc rơơm đhị đâu năc bhrợ mưy zr’lụ du lịch k’tứi đoọng t’mooi tước lưm lêy. Kiêng cơnh đêêc năc hân noo n’đoo ch’na rau đêêc, choh bấc rau tơơm chr’noh. Hân noo nâu t’mooi đấc căh vêy p’lêê nâu năc vêy p’lêê rau lơơng đoọng apêê pêêh. Acu muy choh zập rau muy đhăm k’tứi”.

Đoọng t’bhlầng pa dưr du lịch crâng đác ha rêê đhuôch da ding ca coong, UBND tỉnh Khánh Hòa ơy k’đươi moon apêê sở, ngành bhrợ kế hoạch zooi hạ tầng, pa têệt tour tuyến, t’bhlầng xa nay bh’rợ OCOP pa têệt lâng pa dưr du lịch vel bhươl. Tỉnh k’đươi apêê vel đong zư lêy chr’năp văn hóa acoon coh đay, t’vaih pr’đươi du lịch đơơng chr’năp lalay. Đhơ cơnh đêêc, đhr’năng pa dưr du lịch da ding ca coong dzợ zâng lâng bấc k’đhap k’ra: hạ tầng c’lâng p’rang căh ơy liêm mâng, kỹ năng bhrợ du lịch âng đhanuôr căh ơy liêm ma mơ, pr’đươi du lịch la leh, căh vêy pa têệt bhlưa apêê zr’lụ lâng ting pâh âng doanh nghiệp căh ơy lâh.

T’cooh Nghiêm Xuân Thành, Bí thư Tỉnh ủy Khánh Hòa đoọng năl, apêê vel đong da ding ca coong năc lêy pa dưr chr’năp văn hóa acoon coh, coh đêêc đề án pa dưr du lịch cr’chăl 2025 – 2030 âng apêê chr’val năc cha mêệt pa xoọng .

“K’rang bhiệc bhan năc coh bhiệc k’rong zên prặ đoọng bhrợ têng, ha dang ta nih năc pay zên tỉnh đoọng bhrợ pa dưr bơr pêê rau ta nih pr’hân. Bhrợ cơnh ooy đoọng zư chr’năp ty liêm ha đhanuôr. Chr’năp liêm âng đhanuôr vêy bấc rau. Bêl t’mooi tước vel năc lêy xập xa nập crêê ma nuyh acoon coh n’nặc, rau đâu năc ahêê pa ghit k’rang”./.

PHÁT TRIỂN DU LỊCH MIỀN NÚI KHÁNH HÒA DỰA VÀO THẾ MẠNH VĂN HÓA BẢN ĐỊA VÀ KINH TẾ VƯỜN

Tận dụng lợi thế về khí hậu, thổ nhưỡng, văn hóa truyền thống và nhiều loại cây ăn quả đặc sản, các địa phương miền núi tỉnh Khánh Hòa đẩy mạnh phát triển du lịch sinh thái nông nghiệp gắn với bản sắc văn hóa. Huyện Khánh Sơn (cũ ) được mệnh danh là “thủ phủ sầu riêng” đang có nhiều mô hình hiệu quả

Tại các xã Khánh Sơn, Tây Khánh Sơn, Đông Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa, nơi sinh sống chủ yếu của đồng bào Raglai, những vườn sầu riêng, bưởi da xanh, mít, chuối rừng cùng các lễ hội như cúng bến nước, mừng lúa mới, nghệ thuật cồng chiêng và rượu cần truyền thống đang trở thành những điểm nhấn thu hút du khách. Người dân địa phương chủ động phát triển các mô hình du lịch sinh thái nông nghiệp như: tham quan vườn trái cây, trải nghiệm thu hái, homestay nhà sàn, xem biểu diễn chiêng trống và thưởng thức ẩm thực truyền thống. 

Cuối tháng 7, mùa sầu riêng chín rộ, Khánh Sơn đón rất nhiều du khách từ khắp nơi tìm về. Chị Nguyễn Thị Luyến, du khách đến từ Hưng Yên thích thú khi có chuyến trải nghiệm nhà vườn tại Khánh Sơn: 

“Thời tiết mát mẻ ôn hòa, mình cảm giác không nóng bức như ngoài Bắc. Buổi sáng cảm giác như nóng rát hơn ngoài Bắc nhưng về chiều thời tiết lại mát mẻ. Tôi rất hào hứng khi đi tham quan vườn sầu riêng, khám thử xem vườn sầu riêng mình ăn trực tiếp ở trên cây so với ăn qua vận chuyển khác nhau như thế nào để cảm giác, cảm nhận được hương vị của sầu riêng hái tận vườn còn tươi. Sầu riêng hái tận vườn ngọt đúng theo vị hoa quả chín cây”.

Trước đây, huyện Khánh Sơn (cũ), tỉnh Khánh Hòa đã ban hành đề án phát triển du lịch cộng đồng gắn với sản phẩm OCOP và văn hóa bản địa; đồng thời tổ chức tập huấn cho người dân, mời doanh nghiệp lữ hành khảo sát tour tuyến từ Nha Trang lên vùng cao. Từ ngày 01/7/2025, khi thực hiện chính quyền 2 cấp, các phần việc trong đề án này tiếp tục được các xã mới kế thừa và phát huy hiệu quả. 

Hằng năm, lễ hội trái cây Khánh Sơn diễn ra vào mùa thu hoạch, không chỉ quảng bá sản phẩm nông nghiệp mà còn lồng ghép trình diễn ẩm thực và văn hóa dân tộc, tạo nên không gian du lịch đậm đà bản sắc miền núi. Nhiều hộ dân đầu tư homestay, liên kết hợp tác xã, tổ nhóm để cùng khai thác lợi thế này. Mô hình “mỗi nhà vườn - một điểm du lịch nhỏ” đang từng bước hình thành, tạo thêm nguồn thu nhập và giữ chân người trẻ ở lại quê nhà khởi nghiệp.

Ông Bùi Hoài Nam, Bí thư Đảng ủy xã Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa cho biết, xã Khánh Sơn tiếp tục nghiên cứu các loại cây trồng có giá trị kinh tế cao và hướng đến vùng trồng sử dụng phân hữu cơ bền vững, phát triển du lịch sinh thái:

“Đảng bộ xã chú trọng vấn đề chuyển dịch cơ cấu gắn với phát triển sinh thái bền vững. Cái này thể hiện được vừa phát triển các mô hình sinh kế trong các giống cây trồng cũng như gắn với du lịch sinh thái. Sau này sẽ hình thành các nhà vườn để tạo ra môi trường cho khách tham quan được trải nghiệm các vườn cây ăn quả, cũng như tạo ra các sản phẩm đạt chuẩn theo quy định.”

Không chỉ riêng Khánh Sơn, các xã miền núi khác như Khánh Vĩnh, Bác Ái, nhất là vùng đồng bào dân tộc thiểu số cũng đang tận dụng điều kiện tự nhiên, văn hóa truyền thống và kinh tế vườn để phát triển du lịch. Tại Khánh Vĩnh, nơi có khí hậu mát mẻ quanh năm, người dân trồng bưởi da xanh, mít Thái, chôm chôm, chuối rừng mang lại thu nhập ổn định. Nhiều hộ đã phát triển kinh tế vườn kết hợp homestay, phục vụ khách du lịch trải nghiệm thu hái trái cây, tham gia lễ hội truyền thống của người Ê Đê, Raglai, học làm thổ cẩm và chế tác nhạc cụ dân tộc. Một số hộ đã có cách làm mới bằng việc trồng nhiều loại cây ăn quả, đảm bảo "mùa nào thức đó" hút khách du lịch đến với miền núi. Bà Lê Thị Kim Thanh, Giám đốc Hợp tác xã Nông nghiệp xanh Khánh Trung, xã Tây Khánh Vĩnh, tỉnh Khánh Hòa chia sẻ:

“Trồng nhiều loại cây này định hướng ban đầu của tôi là mùa nào thức đó. Bởi vì có những loại cây một năm mới ra một lứa quả. Cho nên mong muốn ở đây làm một điểm du lịch nhỏ để khách lên thăm. Muốn vậy thì mùa nào thức đấy, phải nhiều loại cây. Mùa này khách lên không có quả này thì có quả kia để cho khách hái. Tôi chỉ trồng mỗi loại cây một phân khúc để đa dạng thực vật ở đây.”

Để thúc đẩy phát triển du lịch sinh thái nông nghiệp miền núi, UBND tỉnh Khánh Hòa đã chỉ đạo các sở, ngành xây dựng kế hoạch hỗ trợ hạ tầng, kết nối tour tuyến, đẩy mạnh chương trình OCOP gắn với phát triển du lịch cộng đồng. Tỉnh khuyến khích các địa phương giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc, tạo sản phẩm du lịch mang dấu ấn riêng. Tuy nhiên, quá trình phát triển du lịch miền núi vẫn đối mặt nhiều khó khăn: hạ tầng giao thông còn yếu, kỹ năng làm du lịch của người dân chưa đồng đều, sản phẩm du lịch đơn lẻ, thiếu tính liên kết vùng và còn hạn chế sự tham gia của doanh nghiệp.

Ông Nghiêm Xuân Thành, Bí thư Tỉnh ủy Khánh Hòa cho biết, các địa phương miền núi cần khôi phục và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, trong đó đề án phát triển du lịch giai đoạn 2025 - 2030 của các xã cần thiết rà soát, cập nhật lại. 

“Quan tâm lễ hội thì trong vấn đề đầu tư ngân sách, cần thiết thì ngân sách tỉnh các đồng chí tranh thủ phục dựng lại một số cái. Làm sao trang phục truyền thống, giữ cho bà con. Bản sắc dân tộc cũng rất đậm đà. Khi du khách vào bản đúng trang phục đúng truyền thống như thế, nhưng cái này các đồng chí phải rất quan tâm”./.