Ping xal liệt sĩ k’tiếc k’ruung Đường 9, phường Đông Hà, tỉnh Quảng Trị pazêng t’ngay âng c’xêê 7 t’pâh bấc đhanuôr, cán bộ, chiến sĩ lâng t’mooi tơợ ch’ngai đăn tước bắt hương. Mơ chu đhí phơn Tây Nam k’bhrung năc xơợng coh zr’lụ ping xal nâu ting la ngúa lâh mơ. Ting c’bhuh ma nuyh tước zập bêệ ping đơc pô, bắt hương đoọng ha pêê anh hùng liệt sĩ.

Bấc c’moo đâu, mơ chu z’lâh đhăm k’tiếc Quảng Trị, amoó Nguyễn Thị Liên ặt đhị thành phố Hà Nội đh’rưah lâng ma nuyh đong năc moọt bắt hương đhị ping xal liệt sĩ k’tiếc k’ruung Đường 9, hay tước bha bhướp lâng apêê đồng đội âng ađoo. Bha bhướp âng amoó Liên năc liệt sĩ Phùng Minh Chung, ơy zêl a rọp a bhuy lâng lâh chêệt bil coh chiến trường Quảng Trị c’moo 1972. Tơợ bấc c’moo ặt coh ping xal liệt sĩ k’tiếc k’ruung Đường 9, liệt sĩ Phùng Minh Chung bơơn manuyh đong đơơng chô tập ooy ping xal liệt sĩ chr’val Thạch Đà, nâu kêi nắc chr’val Yên Lãng, thành phố Hà Nội.

Mơ chu tước đâu, amoó Nguyễn Thị Liên zêng tước bắt hương coh ping âng bha bhươp âng đay lalăm ahay, ặt pa đanh đhị zập bêệ ping căh năl đh’nơc, vel đong đhị ooy. “Acu năl ơn bha bhướp, năl ơn pazêng đồng đội âng bhướp ơy lâh chêệt bil đoọng a hêê vêy pr’ặt tr’mông cơnh t’ngay đâu. Pr’loọng đong zi pr’đoọng bhlầng nắc ơy bơơn lêy ping abhướp lâng chô đơơng tập ooy vel đong. Acu rơơm pazêng bêệ ping căh ơy  năl đh’nơc nắc đâh bơơn năl, đoọng ha pêê đâh chô lâng pr’loọng đong, k’bhuh xoọng”.

Pazêng c’bhuh ma nuyh tước bắt hương đhị ping xal liệt sĩ k’tiếc k’ruung Đường 9 vêy pazêng cựu chiến binh, pazêng ma nuyh ca căn, k’điêl, đha đhâm c’mor, học sinh… Bêl lướt z’lâh pazêng n’juông ping “căh năl đh’nơc” zập ngai zêng xơợng ha lêệng loom, căh mặ lướt.

Tơợ tơợp ra diu tước ha bu k’năm, coh pazêng bệê ping năc đoo dzợ vêy manuyh lo bắt hương, đơc t’crô pô pa ngăn r’vai apêê ơy lâh chêệt bil. Tơợ ơy bắt hương zập bêệ ping anh hùng liệt sĩ mr’đoo vel đong, pr’căn Nguyễn Thị Hà, 67 c’moo ặt đhị phường Thục Phán, tỉnh Cao Bằng tước zập bêệ ping căh vêy đh’nơc, dzoọng pr’ngọop a’cọ hay tước apêê anh hùng liệt sĩ. “Bêl bắt hương đoọng ha pêê anh hùng liệt sĩ, a zi xơợng đui cơnh lưm k’bhuh xoọng đay, zêng lâng apêê vel đong ch’ngai bha dăh tơợ Cao Bằng năc azi cung lêy đui cơnh ma nuyh đong đay. Azi năl ơn lưch loom apêê anh hùng liệt sĩ ơy lâh chêệt bil đọong k’tiếc k’ruung Việt Nam hêê bơơn ặt ma mông bhui har, tệêm ngăn. K’coon cha chau âng hêê bơơn đớp đươi pazêng bh’nơơn liêm choom bhlầng âng k’tiếc k’ruung Việt Nam hêê”.

Bấc c’moo đâu, cựu chiến binh Nguyễn Hà ặt đhị tỉnh Hải Dương ty cung căh dzợ hay nâu năc g’luh ha mơ c’la đay văl chô lưm chiến trường Quảng Trị a hay. T’cooh năc 76 c’moo, k’đhơợng tr’lơơng lướt căh dzợ mâng ha dợ t’cooh dzợ hay zr’lụ tập đơc đồng đội đhị Sư đoàn 308 đhị ping xal pậ bhưah nâu. Rêên bhrôông mắt, t’cooh Hà jưah pa liêm t’crô pô, tọ bắt hương âng zập bêệ ping căh năl đh’nơc crêê đhí bhrợ c’lâm.

T’cooh Nguyễn Hà moon, pazêng chiến sĩ nắc đoo căh dzợ ma mông tước bêl k’tiếc k’ruung hòa bình tệêm ngăn ha dợ apêê dzợ ting t’mêêng lêy rau ha dưr âng k’tiếc k’ruung t’ngay đâu… “Azi văl chô lưm chiến trường a hay, pa bhlầng nắc đhị pazêng chiến sĩ, pr’zơc, đồng đội âng cu ặt bệch đhị zập ping cal k’tiếc k’ruung Đường 9, ping xal k’tiếc k’ruung Trường Sơn, Thành cổ Quảng Trị… Azi rơơm, pazêng lang t’tun năc hay tước pazêng ma nuyh căh dzợ đoọng bhrợ pa dưr k’tiếc k’ruung”.

Ping xal liệt sĩ k’tiếc k’ruung Đường 9, đhị k’nặ 11 r’bhầu anh hùng liệt sĩ zập tơợ prang k’tiếc k’ruung, lâh muy pâng ping xal đhị đâu căh năl đh’nơc. T’cooh Nguyễn Thế Lâm, cán bộ Ban k’đhơợng lêy ping xal liệt sĩ k’tiếc k’ruung Đường 9 xay moon, zập cán bộ, nhân viên đơn vị tệêm ngăn k’rang mơ 1.000 bêệ ping, coh đêêc bấc ping căh vêy đh’nơc. Ban k’đhơợng lêy ta luôn pa zưm lâng apêê đơn vị, vel đong, ma nuyh đng đoọng chấc năl đh’nơc, vel đong liệt sĩ đoọng k’rang lêy, bắt hương đoọng ha pêê anh hùng liệt sĩ. “T’hước tước 78 c’moo t’ngay Thương binh Liệt sĩ, ađhi noo coh Ban k’đhơợng lêy bhrợ têng, t’pâh pazêng c’bhuh tơợ tỉnh lâng tỉnh lơơng tước bắt hương. Azi bhrợ tơợ 5 giờ ra diu tước m’pâng ha dưm. Ha dang apêê tước zi lưa năc a zi đương ha pêê, k’rang zập bh’rợ tơợ pa sạch zr’lụ ping, ra văng zập rau đọong hapêê bắt hương. Tu bh’rợ za zưm, năc azi ra pặ liêm bh’rợ đong xang đay đoọng pa zay bhrợ têng liêm choom bhlầng bh’rợ ơy pa đớp đoọng”.

Tỉnh Quảng Trị vêy 157 ping xal liệt sĩ, đhị tập âg lâh 79 r’bhầu anh hùng liệt sĩ. Coh đêêc, k’bhan bêệ ping tước nâu kêi năc căh ơy năl đh’nơc, vel đong đhị ooy. Chiến tranh ơy lâh, bh’rợ pa chô dưm, chấc lêy, k’rong n’hang liệt sĩ ta luôn bơơn Đảng, Nhà nước lâng pazêng đhanuôr k’rang ghit liêm. Cung dzợ vêy đhị, n’hang âng bấc anh hùng liệt sĩ căh ơy bơơn lêy đơc rau hay chơợ căh choom ha vil cơnh lâng manuyh đong, k’bhuh xoọng lâng đồng đội./.

KHOẢNG LẶNG BÊN NHỮNG PHẦN MỘ “CHƯA RÕ TÊN”

50 năm sau ngày đất nước thống nhất vẫn còn nhiều anh hùng liệt sĩ chưa tìm thấy hài cốt, chưa xác định được thông tin. Nhiều gia đình liệt sỹ vẫn âm thầm đi tìm hài cốt người thân.

 Nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Đường 9, phường Đông Hà, tỉnh Quảng Trị những ngày tháng 7 đón rất nhiều đồng bào, cán bộ, chiến sĩ và du khách gần xa đến dâng hương. Từng cơn gió phơn Tây Nam xào xạc lướt qua không gian tĩnh lặng nơi nghĩa trang. Từng đoàn người chầm chậm bước chân giữa những hàng bia mộ, nhẹ nhàng đặt nhành hoa, thắp nén hương thơm lên từng phần mộ các anh hùng liệt sĩ.

Nhiều năm rồi, mỗi dịp ngang qua đất Quảng Trị, chị Nguyễn Thị Liên ở thành phố Hà Nội cùng người thân luôn dành thời gian viếng Nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Đường 9 để thắp nén nhang tưởng nhớ ông ngoại và các đồng đội của ông. Ông của chị Liên là liệt sĩ Phùng Minh Chung, từng chiến đấu và anh dũng hy sinh trên chiến trường Quảng Trị năm 1972. Sau thời gian dài yên nghỉ tại Nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Đường 9, liệt sĩ Phùng Minh Chung được gia đình đón về quê nhà an táng tại nghĩa trang liệt sĩ xã Thạch Đà, nay là xã Yên Lãng, thành phố Hà Nội.

Mỗi lần đến đây, chị Nguyễn Thị Liên đều đến thắp nhang lên ngôi mộ ông ngoại mình đã từng nằm, nán lại thật lâu bên phần mộ của các liệt sĩ chưa xác định được thông tin. “Thật sự em rất xúc động, cảm thấy biết ơn ông, biết ơn tất cả đồng đội của ông đã hy sinh để cho chúng ta có cuộc sống như ngày hôm nay. Gia đình em rất may mắn đã tìm được ông, đã đưa ông về với quê nhà. Em rất mong muốn những ngôi mộ chưa xác định được thông tin sẽ sớm được các gia đình tìm được thông tin, sớm đưa các liệt sĩ về với gia đình”.

Những đoàn người đến viếng hương ở Nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Đường 9 có những cựu chiến binh, những người mẹ, người vợ, thanh niên, học sinh… Khi ngang qua những hàng mộ “không rõ tên” ai cũng cảm thấy lòng nặng trĩu, đôi chân chậm bước hơn. 

Từ sớm mai đến mỗi chiều hoàng hôn, đêm tối, trên những phần mộ ấy vẫn có những bàn tay lặng lẽ đặt nén hương thơm, nhành hoa tươi sưởi ấm linh hồn người nằm lại. Sau khi dâng hương các phần mộ anh hùng liệt sĩ đồng hương, bà Nguyễn Thị Hà, 67 tuổi ở phường Thục Phán, tỉnh Cao Bằng lặng lẽ đến bên các phần mộ chưa xác định danh tính, dành phút mặc niệm tưởng nhớ các anh hùng liệt sĩ. “Khi thắp hương các anh hùng liệt sĩ đã hy sinh, chúng tôi có cảm giác như là đã gặp những người thân quen trong gia đình nhà mình, kể cả những người quê hương ở những nơi khác xa xôi so với đất Cao Bằng nhưng chúng tôi cũng cảm thấy như là những người thân thiết trong gia đình mình, quê hương mình. Chúng tôi vô cùng biết ơn các anh hùng liệt sĩ đã hy sinh cho đất nước Việt Nam mình được sống trong hòa bình, độc lập, tự do, hạnh phúc. Con cháu được thừa hưởng những thành tựu tươi đẹp nhất của đất nước Việt Nam ta”.

Nhiều năm rồi, cựu chiến binh Nguyễn Hà ở tỉnh Hải Dương cũ không nhớ đây là lần thứ mấy ông trở lại thăm chiến trường xưa Quảng Trị. Ông nay đã hơn 76 tuổi, tay chống nạng, chân khập khiễng nhưng nhớ rất rõ vị trí của từng đồng đội ở Sư đoàn 308 đang yên nghỉ ở nghĩa trang rộng lớn này. Trong khói hương nghi ngút, đôi mắt đỏ hoe, ông Hà đưa tay sửa lại những chân nhang, dựng lại chiếc bình hoa bị gió thổi ngã trên mộ phần liệt sĩ chưa xác định thông tin.

Ông Nguyễn Hà bảo rằng, những chiến sĩ ấy không còn được sống đến ngày đất nước hòa bình nhưng ở đâu đó, các anh, các chị vẫn dõi theo sự chuyển mình của quê hương, đất nước hôm nay… “Chúng tôi trở lại thăm chiến trường xưa, nhất là nơi những chiến sĩ, những bạn bè, đồng đội của tôi nằm lại ở các Nghĩa trang quốc gia Đường 9, Nghĩa trang quốc gia Trường Sơn, Thành cổ Quảng Trị, rất cảm động… Chúng tôi chỉ mong rằng, những thế hệ sau nhớ lại những người đã hy sinh để làm tốt hơn nữa trong công cuộc xây dưng và sự nghiệp đổi mới đất nước”.

Nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Đường 9, nơi yên nghỉ của gần 11 ngàn anh hùng liệt sĩ khắp mọi miền Tổ quốc, hơn một nửa số mộ ở đây chưa xác định được thông tin. Ông Nguyễn Thế Lâm, cán bộ Ban Quản lý nghĩa trang liệt sĩ quốc gia Đường 9 chia sẻ, mỗi cán bộ, nhân viên đơn vị đảm nhận chăm sóc khoảng 1.000 ngôi mộ, trong đó có nhiều phần mộ chưa rõ thông tin. Ban Quản lý thường xuyên phối hợp với các đơn vị, địa phương, thân nhân để xác định thông tin, đảm bảo tốt công tác chăm sóc, hương khói các anh hùng liệt sĩ. “Hướng đến kỷ niệm 78 năm ngày Thương binh Liệt sĩ, anh em Ban Quản lý phục vụ tất cả các đoàn ngoài tỉnh và trong tỉnh. Chúng tôi phục vụ từ 5 giờ sáng đến đêm khuya. Nếu các đoàn đến muộn thì anh em phải ở lại để trực phục vụ các đoàn và thân nhân gia đình các liệt sĩ từ công tác vệ sinh đến việc tổ chức lễ dâng hương của các đoàn. Vì mục đích chung, nhiệm vụ chung, anh em thu xếp công việc gia đình cố gắng hoàn thành tốt nhiệm vụ”.

Tỉnh Quảng Trị có 157 nghĩa trang liệt sĩ, nơi an nghỉ của hơn 79 ngàn anh hùng liệt sĩ. Trong đó, hàng vạn ngôi mộ đến nay chưa xác định rõ thông tin. Chiến tranh đã đi qua, công tác đền ơn đáp nghĩa, tìm kiếm, quy tập hài cốt liệt sĩ luôn được Đảng, Nhà nước và toàn dân chăm lo chu đáo. Nhưng đâu đó trên đất nước này, hài cốt của nhiều anh hùng liệt sĩ vẫn chưa được tìm thấy để lại những khoảng lặng trong nỗi đau của gia đình, người thân và đồng đội./.