“Ng’nợ apêê lang ahay năc ng’bhuôih. Hân đhơ pa câl đong xang công ng’bhuôih, hân đhơ căh vêy đong công ng’bhuôih, râu đêêc năc Plêệng k’dua ađay bhrợ cơnh đêêc.”

“K’điêl cu crêê bol chr’na đha  năh, doọ u chêệt bil năc công ng’bhuôih. Căh loon bhuôih năc k’điêl cu căh dzợ.”

“Xa nay âng manuyh Cơ Tu đoo bêl vêy manuyh k’ăy ngân nắc công ng’bhuôih đoọng pa chô r’vai, p’xó lơi abhuy alụ.”

“Bhuôih đoọng chroót nợ lâng manuyh lâh chêệt bil” năc pazêng j’niêng cr’bưn căh liêm crêê k’r’bhâu c’moo n’nâu âng đhanuôr Giẻ Triêng chr’hoong da ding k’coong Phước Sơn, tỉnh Quảng Nam. Z’lâh năl mơ zệt c’moo, j’niêng căh liêm crêê n’nâu ngoọ u bil ặ. Hân đhơ cơnh đêêc, xang g’luh bol axiu pa chuá t’mêê dưr vaih coh c’xêê 3 bêl đêêc ahay bhrợ 1 cha năc manuyh chêệt lâng k’zệt cha năc tước pa dưah ooy bệnh viện coh đhr’năng “k’nặ chêệt bil” bh’rợ “bhuôih chroót nợ đoọng ha manuyh lâh chêệt bil” năc dưr vaih k’rơ, bhrợ t’vaih râu căh liêm crêê ooy pr’ắt tr’mông âng k’zệt pr’loọng đong đhanuôr coh aral Đăk Sa. P’căn Hồ Thị Nhương ắt coh cr’noon 2, chr’val Phước Đức, manuyh t’mêê bhrợ bh’rợ bhuôih t’rí đoọng ha k’coon pân juyh crêê bol độc axiu chép pa chúa xay moon, acoon đay năc crêê abhuy coóp tu crêê nợ apêê adếch abhướp, đợ manuyh lâh chêệt coh k’ha riêng c’moo ahay:“Tu acu nợ pa bhlâng bấc, acu nợ apêê abhuục a vúa, adếch abhướp. Ha dum zêệ buah đoọng tước ha dum năc đơơng bhuôih đhị đong bhươl cr’noon.”

Xang bêl pa câl pazêng n’hau râu choom ng’đơơng pa câl coh đong lâng chêêc nhăn vặ tơợ lơơng, p’căn Nhương bhrợ bh’rợ bhuôih lâng bh’rợ c’chêệt t’rí ga măc pa bhlâng, bhrợ đanh coh 2 t’ngay 2 r’dum đhị đpng truyền thống cr’noon 2, chr’val Phước Đức lâng ting pâh bấc ơl apêê đhanuôr coh bhươl cr’noon.

T’cooh Hồ Văn Khánh, Trưởng cr’noon 2 chr’val Phước Đức, chr’hoong Phước Sơn xay moon, muy bhiệc bhuôih vêy c’chêệt t’rí cơnh đêêc năc bil tơợ muy zệt tước k’ha riêng ức đồng. Ha dzợ, lâh muy pâng đợ pr’loọng đong n’nắc năc đợ pr’loọng đong đharựt. T’cooh Khánh moon, j’niêng cr’bưn căh liêm crêê n’nâu dưr vaih râu zr’năh k’đhap pa bhlâng, bhrợ bấc pr’loọng đong đhanuôr dưr vaih ma nợ, ha ul đharựt đhơ dưr vaih k’rơ:“Pazêng j’niêng cr’bưn căh liêm crêê cơnh bêl đêêc ahay năc c’chêệt t’rí bhuôih đoọnh ha prang bhươl cr’noon. Acu công ta luôn xay moon, p’too pa choom đhanuôr. Bấc apêê t’cooh ta ha moon azi dzợ bhuổih.  Râu căh liêm crêê, zr’năh k’đhap năc đhị đâu.”

Bhuôih bêl jeh k’ăy năc muy coh bấc j’niêng cr’bưn căh liêm crêê dzợ ắt váih coh pr’ắt tr’mông âng pazêng acoon coh cơnh Giẻ Triêng, Cơ Tu, Ca Dong, Xê Đăng, Tà Ôi… ắt mamông truih da ding k’coong Trường Sơn. Coh đêêc, bh’rợ tooh p’nooi, nhăn p’nooi  công xoọc bhrợ bấc râu mốp loom coh đhanuôr acoon coh. Chô ooy chr’hoong c’noong k’tiếc Tây Giang, xơợng ng’xay truih bh’rợ toà xét xử bh’rợ diic điêl tr’lơi, zập ngai công c’jệ lêy bêl n’năl ađoo pân juyh Cơ Tu A Lăng Blong nhăn pa chô jướp đhị toà:“Đợ p’nooi pr’loọng đong cu đoọng năc: t’rí, a ọc, ché, chiếu… Acu moon năc nhăn pa chô pazêng jập âng pr’loọng đong cu ơy đoọng coh l’lăm ahay, chr’năp âng jập n’năc pa chô ooy zên tước 200 ức đồng.”

Cơnh đêếc nắc, bh’rợ nhăn p’nooi, nhăn pa chô p’nooi, ha ul đharựt đhơ vaih, bhrợ râu zr’năh k’đhap ooy pr’ắt tr’mông âng đhanuôr coh zr’lụ c’noong k’tiếc coh đâu. P’căn Bhriu Thị Nem, Chủ tịch Hội Liên hiệp pân đil chr’hoong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam xay moon, j’niêng nhăn p’nooi coh đhanuôr Cơ Tu u vaih tơợ lang ahay, xang muy cr’chăl vêy u xiêr năc nâu cơy dưr vaih cớ. Nắc tu căh vêy bh’năn 4 dzung lâng pazêng cr’van chr’năp n’lơơng cơnh: chiing, ché, n’đooh a dooh… bhrợ p’nooi pooi ađoo pân đil bấc apêê pân juyh manuyh Cơ Tu căh vêy ma k’điêl. K’er lâh mơ, bấc apêê pân juyh pân đil tr’kiêng pa bhlâng năc tu nhăn p’nooi lâng zên năc dưr tr’lơi, bấc apêê pr’zớc ta đhâm c’mor ma c’chêệt ađay lâng axậ mr’nghêê. P’căn Bhriu Thị Nem xay moon vêy bấc pa bhlâng xa nay bh’rợ đhơ uôl pa bhlâng tơợ bh’rợ n’nâu:“Ooy pr’loọng đong bhrợ têng bhiệc bhan tr’pay diíc điêl năc apêê đoo kiêng p’căh ađay. Ba bi cơnh ađoo n’tôh 3 p’nong a ọc năc acu công lướt vặ đoọng câl 5 p’nong a ọc. Vêy bh’rợ năc tơợ pr’loọng đong ađoo pân đil nhăn m’bứi bhlâng bhiệc bhan n’nâu năc vêy 3 p’nong. Tu cơnh đêêc, pr’loọng đong ađoo pân juyh năc t’bhlâng chêêc vặ mơ vêy zập. Xang bhiệc bhan năc nợ nần, xang n’năc năc tr’vey tr’lin, năc dưr đharựt a năm.”

T’cooh Phạm Văn Hân, Chánh án Toà án Nhân dân chr’hoong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam c’jệ pa bhlâng bêl lêy đợ xa nay p’niên đơơh pay k’diic điêl bêl dzợ p’niên nhuum, nhăn p’nooi tước mơ pr’zước tước ooy Toà. Vêy đợ xa nay bh’rợ t’vaih “cr’chăng mặ hooi đác mắt” năc manuyh pa bhrợ đanh cơnh t’cooh Hân công căh n’năl cơnh chêếc bhrợ h’cơnh choom crêê cơnh xa nay, crêê cơnh cr’noọ:“Pháp luật ơy xay moon, Luật tr’pay diíc điêl pr’loọng đong công ơy xay moon, Nghị định âng Chính phủ pa choom xay bhrợ Luật tr’pay diic điêl pr’loọng đong công ơy xay moon căh choom nhăn pa chô p’nooi bêl tr’lơi. Xay moon zập liêm cơnh đêêc, azi xiêr xay moon xa nay pháp luật cơnh đêêc năc apêê đoo căh tộ n’năl, apêê đoo đhơ moon nâu đoo năc j’niêng cr’bưn âng apêê đoo tơợ bêl ahay tước nâu cơy. Tr’lơi năc apêê đoo tộ tr’lơi, năc pa chô zên âng pr’loong đong pân juyh, ha dang căh pa chô năc apêê đoo căh tộ ký.”

Pazêng c’moo đăn đâu, bấc chính sách, xa nay bh’rợ t’đui đoọng chr’năp đớc đoọng ha da ding k’coong đhanuôr acoon coh. Ting n’năc, pr’dưr pr’dzoong zr’lụ da ding k’coong dal lâng pr’ắt tr’mông âng đhanuôr pazêng acoon coh Cơ Tu, Giẻ Triêng, H’re, Ca Ding, Xê Đăng, Tà Ôi… truih da ding k’coong Trường Sơn ting t’ngay liêm pr’hay lâh mơ. Đhanuôr công k’rang bhrợ pa dưr cớ, zư lêy pazêng râu chr’năp pr’hay văn hoá ty đanh âng acoon coh đay.

Hân đhơ cơnh đêếc, muy bơr j’niêng cr’bưn căh liêm crêê dzợ ắt vaih coh bhươl cr’noon da ding k’coong.

 “Đợ manuyh muy năc u đhuung, bơr năc chêệt tu n’tộ tơợ tu n’loong ng’đớc năc chêệt mốp. Tu cơnh đêếc, j’niêng cr’bưn coh đâu ha dang chêệt mốp đhanuôr năc tơơi ắt ooy lơơng, k’pân coh ha y chroo dzợ vêy manuyh chêệt, bhrợ râu căh liêm crêê ooy k’coon ch’chau, pr’loọng đong. Đong xang, cr’van cr’bhộ lơi lứch, cơnh acu n’nâu bhrợ đong 200 ức đồng, năc acu công lơi lướt tơơi ắt ooy lơơng.”

“K’diic cu u đhung c’chêệt coh đong. Azi k’pân năc tước ắt ooy đâu. Coh cr’chăl đêếc zr’năh xr’dô, k’coon dzợ k’tứi, đong xang, k’tiếc, bhươn zêng pa câl lứch. Ađoo lêệng c’chêệt ađay lâng bh’rợ u đhung, tu cơnh đêếc azi k’pân, nâu đoo năc chêệt mốp.”

“Tu c’năl, bh’rợ ơy looih pa tơơi tơợ lang n’nâu tước ooy lang n’tôh tu cơnh đêếc apêê đoo dzợ đươi năc vêy muy cha năc manuyh bhrợ bha nuah đoọng z’năh apêê n’lơơng. Tu k’pân năc apêê đoo vêy cr’noọ lâng bh’rợ căh liêm crêê, bấc bhlâng năc ta bơơn z’năh đợ manuyh apêê đoo moon vêy ma zơ nươu. Lâng coh râu la lua cậ công ơy vaih bấc bh’rợ cơnh đêếc, bhrợ bấc manuyh lâh chêệt bil, bhrợ râu căh liêm crêê coh pr’ắt tr’mông, tr’dzơơng lêy, pr’ắt bh’rợ liêm crêê âng bhươl cr’noon, cr’noọ xa nay đoàn kết coh bhươl cr’noon công bil.”

P’rá xa nay ooy râu chêệt mốp lâng vêy bha nuah âng đhanuôr Cơ Tu, Giẻ Triêng, Ca Dong, H’Rê… dưr vaih đanh đươnh, bhrợ bấc râu chêệt bil lâng đợ vụ án k’ăy loom, pr’loọng đong tr’lơi tr’jậ, k’coon bil k’conh, k’điêl bil k’diíc, đhanuôr coh bhươl cr’noon năc tr’dzơơng lêy…

Loạt phóng sự: VƯỢT QUA HỦ TỤC

Những năm gần đây, nhiều chính sách, chương trình hỗ trợ, ưu đãi đặc biệt cho miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số với nguồn kinh phí hàng ngàn tỷ đồng đã được triển khai. Từ đó, diện mạo vùng cao và đời sống của bà con các dân tộc Cơ Tu, Giẻ Triêng, H’re, Ca Dong, Xê Đăng, Tà Ôi… dọc dãy Trường Sơn ngày càng khởi sắc. Đời sống vật chất ngày càng được nâng cao, bà con quan tâm hơn đến việc phục dựng, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Tuy nhiên, ẩn sau các phong tục, tập quán tốt đẹp vẫn còn không ít những hủ tục lạc hậu đã ăn sâu, bám rễ trong tiềm thức của bà con, cản trở quá trình phát triển kinh tế- xã hội. Đây cũng là một trong những nguyên nhân sâu xa dẫn đến đói nghèo cùng nhiều hệ lụy nhức nhối.

Hành trình “Vượt qua hủ tục” không thể thực hiện một sớm một chiều mà cần có sự vào cuộc quyết liệt của cả hệ thống chính trị, sự đồng thuận của người dân và vai trò tiên phong, gương mẫu của đội ngũ cán bộ, đảng viên tại cơ sở. Nhóm phóng viên VOV Miền Trung đã đi sâu tìm hiểu một số hủ tục cùng những hệ lụy ở vùng cao các tỉnh miền Trung và thực hiện loạt phóng sự “Vượt qua hủ tục”. Trong chương trình hôm nay, mời quý vị và các bạn nghe bài đầu tiên với nhan đề Quả đắng “lệ làng”

Bài 1- QUẢ ĐẮNG ‘LỆ LÀNG”

          - “Nợ ông bà xưa rồi thì phải cúng thôi. Dù có nợ bao nhiêu, có nợ 50 triệu, 60 triệu đồng cũng cúng, phải bán nhà, không có nhà cũng cúng vì cái đó là do ông Trời bắt mình thôi”

          - “Vợ em lấy cá ăn nên mới bị ngộ độc. Sau đó là vợ mất chứ nếu không mất thì gia đình cũng phải cúng. Chưa kịp cúng vợ đã mất rồi.”

        -“Quan niệm của người Cơ Tu là khi có người đau ốm nặng thì vừa phải đi bệnh viện nhưng ở nhà cũng phải xem Zàng, sau đó sắm lễ để cúng. Phải cúng để gọi hồn người đau về, đuổi con ma đó đi.”

“Cúng trả nợ người đã khuất” là hủ tục ngàn đời của đồng bào Giẻ Triêng huyện vùng cao Phước Sơn, tỉnh Quảng Nam. Trải qua thời gian, hủ tục này tưởng như lùi xa. Thế nhưng, sau vụ ngộ độc cá chép ủ chua vừa xảy ra hồi tháng 3 vừa qua làm 1 người chết và hơn chục người khác nhập viện trong tình trạng “thập tử, nhất sinh” việc “cúng trả nợ người đã khuất” lại rộ lên, làm xáo trộn cuộc sống của hàng chục hộ dân dưới chân núi Đăk Sa. Bà Hồ Thị Nhương ở thôn 2, xã Phước Đức, người vừa tổ chức lễ cúng trâu cho con trai bị ngộ độc cá chép ủ chua quả quyết, con mình bị ma bắt do mắc nợ ông bà, những người đã chết cách đây cả trăm năm:“Con nhập viện mới xem thầy, thầy bảo có 2 bệnh, 1 bệnh viện và 1 bệnh nữa là bệnh thủ tục của mình. Bởi vì chị nợ quá nhiều, nợ ông bà, ông cố bà cố, nợ 2 ba đời do đời xưa không có tiền. Chị phải đi vay đi mượn 35 triệu đồng, làm cây nêu xong tối mới nấu rượu để đêm đi cúng chỗ nhà làng.”

Sau khi bán hết những gì có thể bán được trong nhà và chạy vạy vay mượn khắp nơi, bà Nhương làm lễ cúng trâu “rình rang” kéo dài 1 ngày đêm tại nhà truyền thống thôn 2, xã Phước Đức với sự góp mặt của tất cả dân làng: “Con trâu cột chỗ cây nêu rồi mình nhảy quanh cả ngày. Dân làng hai ngày đó là không đi làm. Mình đã cúng là dân làng phải cữ, phải ở nhà xem mình nhảy. Con nằm trong viện phải bật điện thoại cho thấy, mình làm gì nó phải làm theo hết. Bác sĩ nói không ra bệnh, đến khi chị cúng ở đây là ra bệnh ở dưới kia rồi.”

Ông Hồ Văn Khánh, Trưởng thôn 2 xã Phước Đức, huyện Phước Sơn nhẩm tính, mỗi lễ cúng trâu như thế phải tốn từ vài chục triệu đồng đến cả trăm triệu đồng. Trong khi đó, hơn một nửa số hộ dân trong thôn thuộc diện hộ nghèo. Ông Khánh than thở, hủ tục này trở thành gánh nặng, đẩy nhiều gia đình lâm cảnh nợ nần, nghèo đói triền miên:“Những tập tục ấu trĩ như vừa rồi đâm trâu rồi cúng hết cho cả làng. Tôi cũng tuyên truyền cho bà con, cũng nói tập tục như thế nên bỏ. Thì đa số người lớn tuổi họ nói chúng tôi vẫn cúng, mấy anh đâu có biết gì về cúng, bói của người lớn tuổi đâu. Cái bất cập, khó khăn là ở chỗ đấy!”

Cúng khi ốm đau chỉ là một trong nhiều hủ tục tồn tại trong đời sống đồng bào các dân tộc Giẻ Triêng, Cơ Tu, Ca Dong, Xê Đăng, Tà Ôi... dọc dãy Trường Sơn. Trong đó, nạn “thách cưới”, “đòi của” cũng đang gây nhiều bức xúc trong đồng bào dân tộc thiểu số. Về huyện vùng cao biên giới Tây Giang những ngày này, nghe kể lại phiên tòa xét xử vụ ly hôn, đòi của của một chàng trai trẻ Cơ Tu, ai nghe cũng ngạc nhiên:“Lễ vật gia đình tôi đưa cho nhà gái gồm: trâu, heo, choé, chiếu… Tôi bảo tôi phải lấy lại những lễ vật mà gia đình tôi đã cho trước đây, tất cả lễ vật đó quy ra giá trị bằng tiền là 200 triệu đồng.”

Vậy là, cái vòng luẩn quẩn thách cưới, đòi của, nghèo đói cứ thế bám riết, đè nặng lên vai bà con vùng cao biên giới này. Bà B’riu Thị Nem, Chủ tịch Hội LHPN huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam thừa nhận, tục thách cưới, đòi của trong đồng bào dân tộc Cơ Tu có từ xa xưa, sau một thời gian lắng xuống nay quay trở lại. Chỉ vì không có đủ con vật 4 chân và các lễ vật quý giá như chiêng, ché, thổ cẩm… làm quà cưới tặng nhà gái mà nhiều chàng trai Cơ Tu không thể lấy được vợ. Xót xa hơn, nhiều trai gái yêu nhau thắm thiết nhưng vì tiền thách cưới đành chia tay nhau, không ít bạn trẻ đã tìm đến lá ngón tự vẫn hoặc chấp nhận tảo hôn, hôn nhân cận huyết thống. Bà B’riu Thị Nem bảo rằng có rất nhiều câu chuyện buồn từ những việc này:“Trong tuyên truyền thì các chị rất đồng tình, nhưng về phía gia đình khi cưới là họ muốn thể hiện. Ví dụ như gia đình ông kia 5 con heo thì tôi cũng phải vay mượn để mua 5 con heo. Có những trường hợp là nhà gái họ đòi, nhà trai chỉ có 1 con heo nhưng họ đòi tới 3 con, cho nên là phải vay mượn cho bằng được. Cho nên, sau đám cưới là nợ nần, rồi lục đục, thì là nghèo thôi.”

Ông Phạm Văn Hân, Chánh án Tòa án Nhân dân huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam không khỏi ngạc nhiên khi thấy những câu chuyện tảo hôn, thách cưới, đòi của phải dẫn nhau ra Tòa. Có những chuyện “cười ra nước mắt” mà những người lâu năm trong nghề như ông Hân cũng không biết phải “xử” sao cho thấu tình, đạt lý: “Pháp luật quy định, Luật Hôn nhân gia đình cũng đã quy định, Nghị định của Chính phủ hướng dẫn thi hành Luật Hôn nhân gia đình cũng đã quy định cấm đòi của khi ly hôn rồi. Quy định đầy đủ, mình xuống mình phân tích pháp luật như thế nhưng họ không hiểu, họ cứ bảo cái này là luật tục của họ từ xưa đến nay. Ly hôn thì họ chấp nhận ly hôn nhưng phải trả lại tiền của cho nhà trai, nếu không trả thì họ không ký đâu. Nhiều trường hợp lắm, có vụ phải đi 6, 7 tháng.”

Những năm gần đây, nhiều chính sách, chương trình ưu đãi đặc biệt dành cho miền núi, vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Theo đó, diện mạo vùng cao và đời sống của bà con các dân tộc Cơ Tu, Giẻ Triêng, H’re, Ca Dong, Xê Đăng, Tà Ôi… dọc dãy Trường Sơn ngày càng tươi vui. Bà con quan tâm hơn đến việc phục dựng, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc mình.

Tuy nhiên, một số hủ tục lạc hậu vẫn còn ẩn sâu trong những bản làng vùng cao. Quan niệm về cái chết xấu và cầm đồ thuốc độc của đồng bào Cơ Tu, Giẻ Triêng, Ca Dong, H’Rê... tồn tại dai dẳng, gây ra không ít cái chết oan uổng và những vụ án thương tâm, gia đình ly tán, con mất cha, vợ mất chồng, dân làng nghi kỵ lẫn nhau…

“Những người một là thắt cổ 2 là chết do rớt từ ngọn cây gọi là chết xấu. Cho nên phong tục tập quán ở đây nếu mà chết xấu thì bà con di dời liền, sợ sau này còn chết nữa, ảnh hưởng đến con cháu, gia đình. Nhà cửa, gia tài họ bỏ hết, như tôi xây nhà 200 triệu đồng, tôi cũng bỏ nhà đi nơi khác.”

 “Chồng tôi thắt cổ tự tử trong nhà. Chúng tôi sợ quá nên dời đến đây ở. Thời điểm đó khổ lắm, con cái còn nhỏ, nhà cửa, đất đai, vườn tược đều bán hết. Nếu ốm đau bình thường thì không sao, nhưng đây ông ấy thắt cổ tự tử, nên chúng tôi rất sợ, đây là cái chết xấu.”

 “Hủ tục mà chúng tôi đang đau đáu nỗi lo đó là nghi kị cầm đồ. Vì nhận thức, vì thói quen truyền kiếp nên người ta vẫn còn tin là có một người nào đó làm bùa, làm thuốc để làm hại người khác. Chính vì sợ hãi nên họ có suy nghĩ và hành động rất tiêu cực, chủ yếu là phải triệt hạ những người mà họ nghi là có đồ độc. Thực tế đã làm nhiều người bị mất tính mạng rất oan uổng, gây xáo trộn tâm lý trong cộng đồng, nghi kỵ lẫn nhau.”