Jĭ hơyô đak sĭk ‘noh tơdrong jĭ krê hơ mơt hăm kơsô̆ bơngai lôch dơ̆ng mă 3 lơ̆m apŭng plĕnh teh, lăp đơ̆ng rŏng kơ jĭ ung thư păng plei nuih. Tơdăh ưh kơ đei hơmet tơ tom, jĭ gô pơm ăn lơtơdrong jĭ ƀơm truh plei nuih, kơl ‘ngok, plei lĕn, măt,... pơm ăn bơngai jĭ athei tơjră hăm dôm tơdrong răm ưh kơ ê găh jơhngơ̆m pran păng hơkâu jăn. Lơ̆m hloh 10 sơnăm âu ki, kơsô̆ bơngai jĭ hơyô đak sĭk lơ̆m apŭng plĕnh teh tŏk hrĕnh. Việt Nam găh grŭp teh đak đei kơsô̆ bơngai jĭ tŏk hrĕnh hloh, mă loi ‘noh tơ̆ bơngai mơ lôh. Tơ̆ Việt Nam, dang ei đei dang 3,5 triệu ‘nu bơngai đei jĭ hơyô đak sĭk, tŏk hloh 10 ‘măng pơtêng hăm 10 sơnăm hơdrol sơ̆ păng tơdra hơdrol kơsô̆ âu gô tŏk 6,1 triệu ‘nu lơ̆m sơnăm 2040. Lơ̆m 10 sơnăm, kơsô̆ tơroi lê̆ hơdrol jĭ hơyô đak sĭk kŭm tŏk đơ̆ng 7,7% tŏk 14%. Kiơ̆ kơ ƀak si, lơ bơngai đei jĭ hơyô đak sĭk tă kơ hli tŏk huêt ap. Mă lei, đei 1 tơdrong tơpă ‘noh jĭ hui bơngai jĭ hơyô đak sĭk lôch yua kơ jĭ mă yua kơ dôm tơdrong jĭ nai mă sư pơm ăn tơ̆ dôm hơ nih nai. Tơdrong pơm ăn jĭ nai đơ̆ng jĭ hơyô sĭk ‘noh tơ̆ măt, plei lĕn, kơ̆l ‘ngok, tơ pang jơ̆ng... ‘noh mă tơdrong tơm pơm ăn arih ưh kơ sot, pơm hơtŏk kơsô̆ jo jăn păng pŭ trăp găh jên hơmet.

Hrei ‘nâu, tôch kơ lơ bơ ngai jĭ hơyô đak sĭk đunh sơnăm hlôi rơih iŏk y học cổ truyền vă hơmet dôm tơdrong đei ƀôh jĭ nai yua đơ̆ng jĭ hơyô đak sĭk pơm ăn đơ̆ng rŏng kơ hơmet hăm Tây y. Tơ̆ Hnam pơ gang Y học cổ truyền, rim sơnăm hnam pơgang hlôi khăm păng hơmet jĭ hơyô đak sĭk ăn kơ 1.450 ‘nu bơngai jĭ. Bơngai jĭ năm khăm păng hơmet tơ̆ hnam pơgang găh lơ đei jĭ hơyô đak sĭk đei hloi dôm tơdrong jĭ nai nhen: tŏk huêt ap, pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok, dôm tơ drong jĭ tơ̆ kơ ting. Bơngai jĭ mưh truh tơ̆ âu đa hlôi đei lơ tơdrong jĭ nai, pơm ưh kơ ‘lơ̆ng kơtang truh tơdrong arih sa. Gơnang đơ̆ng đei tơdrong tơgŭm ‘lơ̆ng đơ̆ng đe y, ƀak si, đơ̆ng rŏng kơ hơmet, jơhngơ̆m jăn kơ dôm bơngai jĭ hlôi tơ plih ‘lơ̆ng.

Ƀok Hoàng Đức Sảng (oei tơ̆ thôn 5, xăh Krông Á, apŭng M’Đrắk) đei jĭ hơyô đak sĭk tŏk bŏk hơmet hơkâu jăn yua đơ̆ng jĭ pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok tơ̆ Hnam pơgang Y học cổ truyền dêh char. Ƀok Sảng arih hơdai hăm jĭ hơyô đak sĭk đơ̆ng sơ năm 2015, hlôi tơ ƀơ̆p tơdrong jĭ hơmren jơ̆ng ti. Blŭng sơnăm 2022, ƀok đei jĭ pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok pơm jo 1 păh hơ kâu. Rim tơdrong oei sa kơ dih đơ̆ng chă pơ yơ̆ng, sŏng sa tă kơ athei gơnang lơ̆m bơngai ŭnh hnam ngăl. Đơ̆ng rŏng hơmet sơđơ̆ng hăm Tây y, ƀok hơmet jĭ hơyô đak sĭk păng hơmet hơ kâu jăn đơ̆ng rŏng kơ pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok hơ dai hăm y học cổ truyền dơ̆ng, dang ei jơhngơ̆m jăn ƀok hlôi sơđơ̆ng hiôk. Ƀok Sảng tơ roi:

Khei blŭng, khei mă 2 kon vei lăng athei kơ ‘mĭn hyŏng năm ‘nglăh hơkâu, kơ ‘mĭn năm chă pơ yơ̆ng đĕch. Jĭ ‘nâu đunh dêh, jĭ jăn kơna rim tơdrong oei sa kơdih tă kơ athei pơmơ̆ng lơ̆m kon hơ’lơ̆p ngăl. Đơ̆ng rŏng khei ‘năr hơmet tơ̆ Hnam pơgang Y học cổ truyền, truh dang ei, 6 khei ĭnh mă tơjră ‘long jra gơh năm păng chă pơ yơ̆ng, sŏng sa kơdih hoei bơih.

Lei lăi thoi noh, ƀok Hồ Mười (oei tơ̆ thị trấn Phước An, apŭng Krông Pắc) ưh kơ băt kơdih đei jĭ hơyô đak sĭk, ding truh đei tơdrong jĭ măt bơ bul, ƀơ̆r cheng năm khăm mă băt đei jĭ hơyô đak sĭk. Hơdai hăm hơmet y học cổ truyền ‘noh châm cư̆u, uh pĕt muh măt, hŭl ngải cứu, chô̆ pơgang truh dang ei jơhngơ̆m jăn ƀok đĭ đei tơplih ‘lơ̆ng ƀiơ̆. Ƀok Mười tơ roi:

Ĭnh hlôi hơmet 1 khei ‘năr đunh tơ̆ apŭng đơ̆ng rŏng ‘noh mă chơ năm tơ̆ Hnam pơgang Y học cổ truyển. Đơ̆ng rŏng khei ‘năr hơmet tơ̆ âu, dang ei, jơhngơ̆m jăn ĭnh đĭ sơđơ̆ng biơ̆, pơma dơnuh, sŏng sa kŭm dă ƀiơ̆ tôch lơ pơtêng hăm hơdrol ki.

Kiơ̆ hơlen lăng đơ̆ng dôm bơngai joăt jang pơgang, tây y hăm lơ kơmăy kơmŏk ‘nao gơh hơlen lăng ƀlep tơdrong jĭ păng hơmet dei dei dôm bơngai kâp kư̆u. Lơ̆m kơplăh ‘noh, y học cổ truyền kĕ tơgŭm hơmet hơkâu jăn ăn dôm bơngai đei tơdrong jĭ nhen pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok, jĭ kơting, jĭ hơyô đak sĭk, dăh mă dôm bơngai đei dôm tơdrong jĭ hơmet đunh nai. Kơlih thoi noh mă lơ̆m chăl mă y học gơh hơgei nhen hrei ‘nâu ‘noh y học cổ truyền oei hơnhăk ăn lơ tơdrong đei yua ăn bơngai jĭ.

Ƀak si chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu, Kơdră chĕp kơ̆l hơnih pơprŏ jang - Bơ̆ jang, Hnam pơgang Y học cổ truyền dêh char DakLak tơbăt:

Sĭk lơ̆m pham jĭ tơmam tơm rong hơkâu jăn, jĭ tơmam tôch gĭt kăl ăn tế bào hoan păng ‘ngok. Yua thoi noh, tơdrong tŏk dăh mă jur sĭk pham tă pơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh lơ hơnih gĭt kăl lơ̆m hơkâu. Jĭ hơyô đak sĭk ‘noh tơdrong jĭ pơm ưh kơ ‘lơ̆ng, đei hơ tŏk sĭk lơ̆m pham yua ưh kơ ‘lơ̆ng găh tơlĕch insulin, găh đei ƀơm đơ̆ng insulin dăh mă pơ đĭ 2 tơdrong. Tŏk sĭk lơ̆m khei ‘năr đunh pơm jing dôm tơdrong ưh kơ ‘lơ̆ng lơ̆m tơplih sĭk, đạm, rơmă pơm ưh kơ ‘lơ̆ng tơ̆ lơ hơnih pha ra băl, mă loi ‘noh jĭ tơ̆ plei nuih păng hoan, plei lĕn, măt, kơ̆l ‘ngok. Bơngai jĭ năm khăm păng hơmet tơ̆ hnam pơ gang găh lơ đei jĭ hơyô đak sĭk đei hloi dôm tơdrong jĭ nai nhen: huêt ap tŏk, pham bluh tŏk tơ̆ ‘ngok, dôm tơdrong jĭ găh kơting.

Vă iŏk đei jơnei hơmet jĭ, mưh hơmet hăm đông y, bơngai jĭ athei yua hơnơ̆ng, hơdrin. Hmă hmă, đei yua đơ̆ng pơgang đông y gô hiơ̆ ƀiơ̆ pơgang tây y, bơngai jĭ kăl kơ yua lơ̆m khei ‘năr đunh mă đei iŏk yua. Khei ‘năr jô̆ păh lăp ăn 1 trong hơmet ‘noh đơ̆ng 3-6 khei. Hơdai hăm ‘noh jĭ athei pơjing 1 trong arih ‘lơ̆ng, tơplih trong arih sa oei jing tơdrong kăl ưh kơ gơh tơplih. Hơdai hăm ‘noh, bơngai jĭ ưh kơ gơh pơdơh kơ dih yua pơgang tây y. Pơgang đông y ưh kơ gơh tơ plih pơgang tây y lơ̆m hơmet jĭ hơyô đak sĭk, mă loi ‘noh jĭ tơ̆ bơngai đunh sơnăm. Tơdrong hơmet hơdai đông - tây y ‘noh jĭ trong hơmet tôm ‘lơ̆ng hloh.

Vei lăng sik lơ̆m pham păng tang găn hiă đei tơdrong jĭ nai yua đơ̆ng jĭ hơyô đak sĭk hăm y học cổ truyền hơdai hăm tây y hlôi hơnhăk ăn đei yua ‘lơ̆ng lơ̆m kơplăh hơmet dôm tơdrong jĭ lơ̆m hơkâu, tơgop hơnhăk ăn tơdrong arih sa ‘lơ̆ng hloh ăn bơngai jĭ.

Lơ̆m dôm sơnăm tơjê̆ au, măt bơngai jĭ hơyô đak sĭk (Yuăn akhan jĭ tiểu đường) tŏk bŏk roi lơ hăm đei lơ trong jĭ kơtang nhen pơm ăn trŭh jĭ plei nuih, plĕh lĕn, măt, trong hoan ... jing tơdrong tơtăm hlŏh kơ tơpôl. Tơdrong băt hlôh tơdrong tơm pơm ăn tơdrong jĭ gô tơgŭm ăn bơngai jĭ ƀô̆h hrôih tơdrong hli hlơt kơ yuơ đơ̆ng jĭ hơyô đak sĭk pơm ăn. ‘Măng pơma dơnŭh hăm Ƀak si chuyên khoa I Phạm Ngọc Liễu, Kơdră chĕp pơgơ̆r Hơnĭh pơprŏ Trong jang-Bơ̆ jang kơ Hnam pơgang Y học cổ truyền dêh char Đắk Lắk, adoi nhen trong tang găn hơlau păng ming hơmet jĭ hơyô đak sĭk hăm trong hơmet y học cổ truyền.  

- Kiơ̆ đông y, tơdrong yă kiơ pơm ăn jĭ hơyô đak sĭk hŏ ƀak si?

- Ƀác si Phạm Ngọc Liễu: Kiơ̆ đông y, đei lơ tơdrong pơm ăn jĭ.

Mă blŭng, kơ yuơ sŏng sa ‘nhĕm ‘nhot ư̆h kơ trŏ lăp: sa lơ rơmă, ‘ngam, huch hơlăk, et tơdrô lơ, sa hơ̆ lơ ‘măng, pơm ăn ol kơđak.

Mă ƀar, kơ yuơ hoan pham, jơhngơ̆m đon tơchĕng lơ pơm tơplih sĕch akar đơ̆ng nŏh pơm ăn trŭh tơdrong ol kơ đak.

Mă pêng, tang găn jĭ hiĕn hiang kơtang pơm ăn plĕh lĕn ư̆h kơ ‘lơ̆ng, đơ̆ng nŏh pơm ăn trŭh ol kơ đak.

Dôm tơdrong kơpal pơm kơnê̆ trŭh klơm klak kon bơngai. Dôm tơdrong au gô pơm ăn nhă đak lơ, pơm ăn sŏng sa lơ, pơm ăn chă hơyô lơ.

- Ƀok si ăi, tơdrong kơnăl lơ liơ vă băt đei jĭ păng dôm tơdrong jĭ hli hlơt kơ jĭ hơyô đak sĭk tơdăh ư̆h kơ đei ming hơmet jĭ ƀlep?

-Ƀác si Phạm Ngọc Liễu: Jĭ hơyô đak sĭk đei rim kơ loăi tơ̆ hơla au: Jĭ hơyô đak sĭk tuýp 1 ‘nŏh kơ loăi jĭ hơyô đak sĭk gômơ̆ng kiơ̆ insulin; Jĭ hơyô đak sĭk tuýp 2 ‘nŏh kơ loăi jĭ hơyô đak sĭk ư̆h kơmơ̆ng kiơ̆ insulin păng jĭ hơyô đak sĭk hơnăp: mư̆h drŏ kăn tŏk bŏk hơnăp đak sĭk lơ̆m pham tŏk lơ, mư̆h hơnhơl đang đak sĭk lơ̆m pham vĭh hơlơ̆k sơđơ̆ng. Mă lei ‘nau jei jing tơdrong tơm pơm ăn trŭh đei jĭ hơyô đak sĭk đơ̆ng rŏng au kơnh.

Tơdrong kơnăl băt hơdăh jĭ hơyô đak sĭk đei 4 tơdrong tơm ‘noh: sŏng sa lơ, nhă đak lơ, chă ‘nôm lơ păng pơm ăn roi kơkĕ hơkong. Bơngai jĭ sŏng sa lơ mă lei ƀônh pơngot, lap; bơngai jĭ ol kơđak, sơkŭng kro, đơ đik tơ̆ hơkar; hơkĕ tĕnh koăng; mư̆h chă jĭ rơka ‘nŏh đunh mă klăih; măt chă lăng bơbul; hơmren jơ̆ng ti.

Tơdăh bơngai jĭ ư̆h kơ pơm kiơ̆ trong ming hơmet trŏ lăp lei gô pơm ăn trŭh đei dôm tơdrong jĭ tơ̆ hơla au:

Pơm ăn trŭh jĭ măt: Bơngai jĭ jing măt tol hloi kơ yuơ đei răm hoan pham măt.

Pơm ăn trŭh jĭ trong hoan: jĭ kao huyêt ap, jĭ hoan pham ‘ngok, hơmă hram lơ̆m pham lơ.

Pơm ăn trŭh jĭ plĕh lĕn: pơm kơnê̆ trŭh găh plĕh lĕn, pơm ăn trŭh plĕh lĕn pơ pơ̆ ư̆h kơtang.

Pơm ăn trŭh jĭ pơchŭng: ƀônh pơm ăn trŭh jĭ pơchŭng tơ̆ hơkar.

- Ƀak si tơroi lăng trong ming hơmet jĭ hơyô đak sĭk kiơ̆ trong hơmet y hŏk kô truyên? Tơdrong oei sa, sŏng sa kơ bơngai jĭ ‘nŏh lơ liơ?

-Ƀak si Phạm Ngọc Liễu: Găh tơdrong jang y học cổ truyền lơ̆m ming hơmet jĭ ‘nŏh hơmet tôm tong hloi. Mư̆h bơngai jĭ năm ming hơmet tơ̆ hnam pơgang, rim ƀak si gô khăm hơlen păng sơkơ̆t hơdăh tơdrong jĭ au kơ yuơ kă kiơ pơm ăn kiơ̆ tơdrong pơkăp kơ y học cổ truyền. Gô mơ̆ng kiơ̆ tơdrong jĭ kơna ƀak si mă tơlĕch trong ming hơmet trŏ lăp hăm tơdrong jĭ ‘nŏh. Chă pơtho ăn bơngai jĭ sŏng sa, oei sa, pơhrăm tơplŏng kơdau trŏ lăp păng tơroi tơbăt ăn ŭnh hnam bơngai jĭ băt mĭnh ƀar ‘long pơgang ‘lơ̆ng hơ iă ăn ming hơmet jĭ nhen, hla tơlei hla pơya, hla che tăng, giảo cổ lam, dây thìa canh. Hrei au, ‘long pơgang dây thìa canh hlôi pơm tơlĕch kơ loăi pơgang găr tôch rơvơn chă huch.

Gah tơdrong oei sa, sŏng sa hăm bơngai jĭ hơyô đak sĭk: Kăl lăng kơ jăp 3 tơdrong tơm ‘nŏh găh sŏng sa, găh pơhrăm tơplŏng kơdau păng găh tơdrong iŏk yua pơgang. ‘Nau đei lăng jing 3 tơdrong kăl hlŏh hăm bơngai jĭ hơyô đak sĭk. Găh sŏng sa, bơngai jĭ ư̆h kơ gơ̆h chă sa tơmam drăm ‘ngam đei sĭk, ƀĕng keo, ư̆h kơ gơ̆h nhă đak ‘ngam đei ga. Kăl iŏk yua sĭk đei lơ̆m plei ‘long. Khăm hơlen pham vă lăng năng kơchơ̆t sĭk lơ tŏ sĕt lơ liơ vă hơmet đơ̆ng tơdrong sŏng sa mă lăp; Găh tơdrong pơhrăm tơplŏng kơdau, lơ̆m 1 năr kăl pơhrăm tơplŏng kơdau đunh lơ̆m 30 pơnĭt jơ dăh mă pơhram lơ̆m 150 pơnĭt jơ lơ̆m 1 giĕng. Tơdrong pơhrăm au tơgŭm ăn pơm ‘lơ̆ng kơchơ̆t sik lơ̆m hơkau jăn ăn bơngai jĭ; Găh iŏk yua pơgang, bơngai jĭ kăl pơm kiơ̆ nơ̆r pơtho đơ̆ng ƀok thây pơgang păng ư̆h kơ gơ̆h pơdơ̆h chă ming hơmet.

-  Nơ̆r pơkă đơ̆ng ƀok thây pơgang găh trong tang găn jĭ hơyô đak sĭk?

- Ƀak si Phạm Ngọc Liễu: Vă tang găn hơlau tơdrong jĭ hơyô đak sĭk, hăm bơngai pran jăng grăng akau lơ̆m ŭnh hnam đei bơngai đei tơdrong jĭ hơyô đak sĭk kăl năm khăm hơlen. Hăm bơngai ‘lŏ kră kăl năm khăm hơlen 6 khei 1 ‘măng lăng hơlen kơchơ̆t sĭk vă hơmet ming tơdrong sŏng sa. Tơdăh bơngai jĭ hơyô đak sĭk kăl lăng hơlen mă brĕ hloi vă ƀô̆h hơdăh đei tơdrong jĭ anai.

Hăm dôm bơngai jĭ hơyô đak sĭk, vă tang găn hơlau pơm ăn đei tơdrong jĭ anai kăl hơlen hơdăh găh kơchơ̆k sĭk lơ̆m pham, găh huyêt ap păng rim tơdrong anai hai. Pêng tơdrong bơngai jĭ kăl pơm kiơ̆ mă ‘lơ̆ng ‘nŏh tơdrong sŏng sa, pơhrăm tơplŏng kơdau păng iŏk yua pơgang kiơ̆ nơ̆r athei đơ̆ng ƀok thây pơgang.

- Bơnê kơ ih ƀak si hơ !