Kiơ̆ chih jô̆ đơ̆ng Khŭl jang Ung thư apŭng plĕnh teh, sơnăm 2020 tơ̆ Việt Nam, kơsô̆ bơngai jĭ ‘nao ung thư tŏk 9 kơ nao ( dơ̆ng mă 90/185 teh đak) păng kơsô̆ bơngai lôch yua đơ̆ng ung thư tŏk 6 kơ nao ( dơ̆ng mă 50/185 teh đak) pơtêng hăm chih iŏk sơnăm 2018. Jô̆ pơhlom đei 182.563 ‘nu jĭ ‘nao păng 122.690 ‘nu bơngai lôch yua đơ̆ng jĭ ung thư.

Kư̆ 100.000 ‘nu ‘noh đei 159 ‘nu hơlen lăng jĭ ‘nao ung thư păng 106 ‘nu lôch yua đơ̆ng ung thư. Mă đơ̆ng kơsô̆ bơngai lôch lơ mă lei tơdrong jĭ ung thư tơdăh đei chă ƀôh roi hrôih, kơsô̆ hơmet klăih kơ jĭ roi lơ. Tơdrong kơchăng vei lăng chă ƀôh hrôih tơdrong jĭ ung thư gô tơgŭm ăn tơdrong hơmet đei iŏk yua hloh hăm jên tŏ sĕt hloh. ‘Ngoăih kơ hơlen lăng, tơdrong hlôh păng lăng băt dôm tơdrong jĭ yua đơ̆ng jĭ ung thư pơm ăn gô tơgŭm bơngai jĭ tơtĕnh truh tơ̆ hnam pơgang vă vei lăng hơlen lăng tơtom păng đei trong hơmet lăp. Jĭ ung thư, mơ̆ng kiơ̆ tơdrong mơ̆t sa truh tơ̆ dôm hơnih - trong pham - hoan, dăh mă lanh să tơ̆ jơ̆p lơ̆m hơkâu mă gô pơm ăn dôm tơdrong jĭ nhen jur kĭ ưh kơ băt yua đơ̆ng kiơ, lap rơmơ̆n, yuh, jĭ pơdui đunh, tơdrong ƀơm truh sŏng sa trong klak, pơ ‘ngeh dăh mă lĕch pơplei - lĕch kơ nol, ưh kơ ê tơ̆ hơkar, hiĕn pơdor... kŭm hăm lơ tơdrong nai.

Chĭu jĭ jăn yua kơ jĭ ung thư hlŭng, hloh 1 sơnăm âu ki, bơngai jĭ Lê Thị N. (oei tơ̆ phường Ea Tam, pơlei tơm Buôn Ma Thuột) đĭ athei yak hloh 1 ‘măng răih hơmet păng 7 ‘măng ƀet tơmơ̆t pơgang vă hơmet jĭ. Kiơ̆ mŏ Nhị, yua kơ pơm ưh kơ ‘lŏ, ưh chĭu năm khăm vă chă ƀôh păng hơmet jĭ hrôih mă nŏng kơ oei tơ̆ hnam chă răt pơgang huch kơ dih, jên hiong, jĭ roi dêh, tơ hiong lê̆ khei ‘năr kăp gĭt vă hơmet jĭ, truh ƀơ̆t jĭ dêh bơ̆ih pă kĕ chĭu mă năm tơ̆ hnam pơgang ‘noh jĭ sư đĭ dêh hloi bơ̆ih. Bơngai jĭ Lê Thị N. tơroi:

Ĭnh nŏng kơ jĭ, năm khăm, năm lơ hnam pơgang, truh ‘măng mă 4 mă chă ƀôh đei jĭ, khan ĭnh jĭ ung thư khei ‘năr dêh bơih. Brei mơ sơ̆ ĭnh đĭ kăt 1 puăt hlŭng,  8 tŏ pơplei lơ̆m noh đei 1 pơplei sa jơ̆p lơ̆m hơkâu. Đe ƀak si đei tơroi kon pơlei bơ̆n nŏng kơ jang ding truh hơkâu jĭ ưh pă gơh jang dơ̆ng ‘noh mă năm khăm ƀơ̆t ‘noh đĭ dêh bơih. Dang ei, kon hơ ‘lơ̆p lơ̆m hnam bu jĭ kiơ ‘noh năm tơ̆ hnam pơgang nội soi pơm sinh thiết vă băt đei jĭ jăn. Ĭnh kŭm athei rim bơngai mưh đei ƀôh jĭ kiơ athei năm tơ̆ hnam pơgang. Kơdih kâu ĭnh kŭm năm khăm tơ̆ ‘ngoăih, iŏk pơgang tơ̆ ‘ngoăih, răt kơmưt, huch tôm kơ loăi mă lei ưh kơ dă ƀiơ̆, tuch luch chă ƀôh đei jĭ ung thư dêh bơih. Ĭnh yua kơ hơmet tơ̆ hnam mă jing thoi âu, kŭm đĭ băt dôm yơ jên, jên răt pŭk kơmưt, đak kơdrot bri kơ triê̆u hlak jên 1 kơlich kŭm ưh kơ klăih.

Ƀơ̆t tơroi truh jĭ ung thư vă đĭ đăng rim bơngai gô tơchĕng ‘noh jĭ tơdrong tơƀôh lôch ăn bơngai jĭ. Tơdrong ‘nâu đei ƀôh đơ̆ng yan âu kơsô̆ bơngai lôch yua đơ̆ng tơdrong jĭ ‘nâu pơm ăn tôch kơ lơ. Kŭm kơlih yua thoi noh mă ung thư đei lăng ‘noh jĭ tơdrong jĭ krê hơmơt, kăl kơ pơ ‘lơ̆ng vă chă ƀôh roi hrôih roi ‘lơ̆ng. Mă lei, mưh ƀôh pha găh jơhngơ̆m jăn, lơ bơngai pơm pơhơi ưh kơ năm khăm, ding truh dôm tơdrong jĭ rơđăh ‘noh jĭ đĭ dêh bơih. Nguyễn Thị L. oei tơ̆ phường Thống Nhất, Thị xã Buôn Hồ, dêh char Dak Lak, tơ roi:

Đơ̆ng sơ̆ truh dang ei klo ĭnh đa et hơ̆t păng đa hiĕn, ĭnh kŭm tơchĕng ‘noh hiĕn yua kơ et hơ̆t mă lei đơ̆ng rŏng năm phĭn lơ ‘măng tơ̆ hnam pơgang đa akhan tơ soh rơgoh, ưh kơ đei kiơ. Đơ̆ng rŏng ‘noh, sư hien lơ, ưh kơ đei jơhngơ̆m, lap, ŭnh hnam ba năm kâp kư̆u ‘noh tơ soh kok, đak lơ kơna athei răih nội soi vă hrip đak. Đơ̆ng rŏng ‘noh phĭn CT ‘noh đei ƀôh pơplei. Jơhngơ̆m pran sơ tơjur hrĕnh dêh, ƀlă kơ ‘noh sư sŏng sa tŏ sĕt, chă nơ năm vih vơ̆t mơ mat, jĭ kơ tơh, ưh kơ đei jơhngơ̆m tôch kơ hrĕnh, ĭnh tơchĕng yua đơ̆ng et hơ̆t lơ đang kơ ‘noh hiĕn, mă ưh kơ tơchĕng ‘noh jĭ ung thư tơ soh. Ĭnh tơtă bu tŏk bŏk et hơ̆t ‘noh athei hŭt, đei hiĕn lơ ‘noh athei năm phĭn CT hrôih vă hơmet, oei lê̆ nhen klo ĭnh ‘noh klui dêh bơih, ƀơ̆t chă ƀôh đei ‘noh đĭ jĭ dêh ưh pă gơh hơmet bơih.

Tơ̆ Dak Lak, bơngai jĭ ung thư tŏk bŏk đei ƀôh roi ‘năr roi tŏk. Chih jô̆ đơ̆ng Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên ăn ƀôh, sơnăm 2020, hnam pơgang hơmet ăn kơ hloh 5.700 ‘nu bơngai jĭ ung thư. Sơnăm 2021, kơsô̆ bơngai jĭ ung thư hlôi tŏk 6.795 ‘nu. Lơ̆m noh dôm tơdrong jĭ ung thư đa tơƀơ̆p hloh ‘noh jĭ ung thư klơm, ung thư tơ soh, ung thư toh, ung thư hlŭng păng ung thư tiền liệt tuyến. Tơdrong kăl kơ tơroi ‘noh jĭ kơ sô̆ bơngai jĭ ung thư ưh khan roi tŏk mă tŏk bŏk roi ‘năr roi đei ƀôh lơ tơ̆ bơngai mơ lôh, mă loi ‘noh jĭ ung thư klơm, ung thư toh păng ung thư trong klak. Ƀak si CKI Nguyễn Viết Luân, Khoa Ung bướu, Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên tơbăt:

Ung thư ‘noh jĭ tơdrong jĭ kơtang đơ̆ng tế bào, pơm ăn kơ tế bào lanh ưh kơ đei vei lăng pơm hơmơt kơ lanh să tơ̆ dôm hơnih nai lơ̆m hơ kâu jăn hăm trong pham. Tơ̆ hơnih pơplei ‘noh, tế bào gô lanh 1 trong ưh kơ đei vei lăng, pơm ăn hơnih ‘noh ưh pă kĕ yua. Mưh pơplei ‘noh roi ‘năr roi tih gô pơ răm truh dôm pơplei ‘lơ̆ng jum dăr, dôm hơnih jum dăr. Mưh dôm tế bào ung thư lanh đĭ gô pơm ăn dôm hơnih lanh nai. Tế bào ung thư pơm kơ chĭl dôm hoan pham tih, kơ chĭl trong dui jơhngơ̆m, kơchĭl trong sa đơ̆ng bơngai jĭ, pơm krăl pham, dôm hơnih rơka iĕ kŭm gô pơm jing tơdrong lĕch pham lơ, pơm ăn bơngai ưh kơ pran vă tơ jră plơ̆ dôm tơdrong jĭ nai.

Ung thư jing tơdrong hli krê jĭ jăn đơ̆ng kon pơlei jơ̆p plei teh, tơdrong jĭ pơm ăn kơ triê̆u ‘nu bơngai lôch rim sơnăm. Mă lei, ung thư ‘noh jĭ gơh hơmet klăih tơdăh chă ƀôh hrôih păng hơmet tơtom. Khăm hơlen ung thư tơgŭm bơ̆n chă ƀôh đei jĭ hrôih hloh, kơ tă hloi ƀơ̆t tam mă đei ƀôh tơdrong jĭ. Tơdrong chă ƀôh hrôih păng hơmet kŭm tơgŭm ăn bơngai jĭ ưh kơ athei phŭ dôm tơdrong ưh kơ hiôk găh hơkâu jăn dăh mă đon tơchĕng. ‘Ngoăih kơ hơmet tơ̆ jĭ ‘nao ƀôh gô ưh kơ pơm ăn hoach lơ jên ăn bơngai jĭ. Yua thoi noh tơdrong khăm hơlen lăng ung thư hrôih ‘noh jĭ tơdrong kăl kơ pơm hăm dôm bơngai đei hơmơt kơ jĭ lơ.

Hrei au măt bơngai tơpŏh jĭ ung thư tŏk bŏk roi lơ, lơ̆m au đĭ đăng bơngai jĭ mư̆h ƀô̆h hlôi đĭ klui pơm ăn tơdrong ming hơmet tơhoach lơ păng tôch mơmat tat. Vă tơgŭm ăn kon pơlei bơ̆n băt găh tơdrong jĭ ung thư, bơngai chĭh tơdrong tơroi hlôi đei pơma dơnŭh hăm ƀak si Chuyên khoa I Nguyễn Viết Luân, hơnĭh jang ming hơmet jĭ Ung bướu Hnam pơgang tơm tơring Tây Nguyên.

- Ƀak si ăi, ih tơroi lăng tơdrong yă kiơ pơm ăn jĭ ung thư ‘nŏh ?

Ƀak si Nguyễn Viết Luân: Tơdrong tơm pơm ăn jĭ ŭnh thư đei 2 kơloăi. Kơloăi găh ‘ngoăih păng kơloăi găh lăm hơkau hơkar. Kơloăi jĭ ung thư găh ‘ngoăih hơkau hơkar ‘nŏh đei cham char, tơmam drăm sa mă bơ̆n chă sa, rim kơchĕh UV jei pơm ăn trŭh jĭ ung thư hơkar, đei ƀơm kơchơ̆t phong xă, sar bar ƀôm hạt nhân đô̆h, đei ƀơm kơchĕh X jei pơm hơmơt đei trŭh jĭ ung thư. Dôm ‘nhui đơ̆ng rim hnam kmăi păng mă kăl ‘nŏh ‘nhui hơ̆t jĭ mĭnh lơ̆m dôm tơdrong pơm ăn đei jĭ ung thư. Lơ̆m ‘nhui hơ̆t đei hlŏh 70 kơ loăi kơchơ̆t pơm ăn jĭ ung thư păng jing 1 lơ̆m dôm tơdrong pơm ăn 15 kơloăi jĭ ung thư phara dĭh băl, ‘ngoăih jĭ ung thư tơsŏh oei đei hloi jĭ ung thư dăng hơlŏng, jĭ ung thư ƀơ̆r, ung thư tơpu đak ‘nôm, hơlŏng, ung thư hoan bŏng, ung thư tŏh. ‘Ngoăih dôm tơdrong kơpal, sŏng sa ư̆h kơ trŏ lăp, bek plên păng hui chă tơplŏng kơdau jei mĭnh lơ̆m dôm tơdrong tơm pơm ăn jĭ ung thư. Sŏng sa rơmă lơ, tŏ sĕt kơchơ̆t prai jei jing mĭnh lơ̆m dôm tơdrong pơm ăn jĭ ung thư klak. Rim ‘nhot sa pơ iŭ, ‘nhot tăng ƀŏh hăm đei rim kơchơ̆t Nitrosamin pơm ăn đei jĭ ung thư dăng hơlŏng, hlŭng. Rim mơ̆h, tơmam sa đơ̆ng phe phơ̆k đei kơchơ̆t Amatoxin ‘nŏh jing kơchơ̆t pơm ăn ung thư klơm. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh đei dang 20% dôm tơdrong jĭ pơchŭng jei pơm ăn trŭh ung thư mơ̆n. Pơtĭh gia nhen ung thư klơm đei ƀơm trŭh jĭ klơm siêu vi B, C, sơmach jĭ kơnol tơ̆ bơngai nhen HPV pơm ăn đei jĭ ung thư tơpu kon tơ̆ đe drŏ kăn, rim sơmach jĭ HP ... ‘ngoăih kơ ‘nŏh oei đei kơ yuơ sơnăm ‘lŏ kră, gen, đei dang 5-10% ung thư đei tơpŏh đơ̆ng mĕ ƀă.

- Mư̆h ming hơmet jĭ ung thư, rim bơngai jĭ kăl kơchăng dôm tơdrong yă kiơ hŏ ƀak si?

Ƀak si Nguyễn Viết Luân: Mư̆h băt bơ̆n đei jĭ ung thư, bơngai jĭ păng ŭnh hnam tôch tơtăm. Mă lei, hrei au tơdrong ming hơmet jĭ ung thư hlôi đei lơ trong păng kih thuơ̆t gơ̆h hơgei, kĕ hơmet klăih ƀiơ̆ kơna mư̆h băt chă jĭ ‘nŏh bơngai jĭ păng ŭnh hnam jei ‘nĕ gan tăr văr, vă sơđơ̆ng jơhngơ̆m. ‘Nau jing tơdrong kăl hlŏh păng pơm kiơ̆ rim trong ming hơmet đơ̆ng ƀak si tơlĕch ăn. Kăl kơchăng, hơdrol ming hơmet kăl đei jơhngơ̆m đon chơ̆n, ư̆h kơ tăr văr vă jơhngơ̆m bơ̆n pran jăng hơnơ̆ng, sŏng ma mă trŏ lăp, ư̆h kơ et bơ̆n hơ̆t, ư̆h kơ et, huch tơdrô hơlăk. Lơ̆m khei ‘năr ming hơmet, hoă trĭ, bơngai jĭ đei ƀô̆h mĭnh ƀar tơdrong jĭ nhen chĕp pơlŏ, hăk, bơngai jĭ kăl nhă đak lơ, sŏng sa đak, sŏng sa ‘nhĕm ‘nhot pai sĭn, hơdrol sŏng sa ‘nŏh ôp ti mă rơgŏh vă hoei sơmach jĭ jăn mơ̆t lơ̆m hơkau. Lăp đơ̆ng rŏng ming hơmet, bơngai jĭ dă ƀiơ̆, bơngai jĭ kăl chă sŏng sa mă trŏ lăp păng pơm kiơ̆ nơ̆r athei đơ̆ng ƀok thây pơgang găh năm khăm vă băt hơdăh jơhngơ̆m jăn bơ̆n lơ liơ kơna đei trong ming hơmet trŏ ƀlep hlŏh.

- Ƀak si hăm đei nơ̆r pơkă yă kiơ vă bơngai jĭ chă ming hơmet ‘lơ̆ng hơ iă mư̆h đei jĭ ung thư?

Ƀak si Nguyễn Viết Luân: Ĭnh hlôi tơƀơ̆p lơ bơnghai jĭ mư̆h băt bơ̆n đei jĭ ung thư ‘nŏh jĭ tôch tơtăm, tôch kơ hli, chă plôih lăng lơ̆m internet chă lăng dôm kơtơ̆ng ang ư̆h kơ trŏ lăp găh tơdrong jĭ, iŏk yua rim kơ loăi pơgang kư̆ kă tim mă đei Dơnŏ anĭh tơm vei lăng jang pơgang, tim mă đei rim Khŭl jang pơgang apŭng plĕnh tĕh tơchơ̆t gơ̆h iŏk yua. Mư̆h bơngai jĭ chơ năm tơ̆ hnam pơgang ‘nŏh bơngai jĭ hlôi jĭ ăl, pă kĕ vă ming hơmet klăih bơih. Hrei au jĭ ung thư đĭ gơ̆h ming hơmet klăih, tơdăh bơngai jĭ ư̆h kơ pun ai tă jĭ ung thư ‘nŏh dăh năm tơ̆ hnam pơgang hloi vă đei trong ming hơmet trŏ lăp, pơm kiơ̆ trong ming hơmet lei kơna mă kĕ klăih, vă bơngai jĭ hoei mơhoal jĭ jăn.

- ƀak si ăi ih tơroi lăng, pơm lơ liơ vă kĕ tang găn hơlau tơpŏh jĭ ung thư?

Ƀak si Nguyễn Viết Luân:  Kiơ̆ đơ̆ng Khŭl jang tang găn jĭ ung thư châu Âu tơbăt, 40% dôm bơngai tơpŏh jĭ ung thư gơ̆h tang găn hơlau. Tang găn hơlau kiơ̆ trong sŏng sa mă ‘lơ̆ng, pai sa ‘nhĕm ‘nhot rơgŏh, sa lơ plei ‘long, ‘nĕ lê̆ đei bek plên kơ yuơ bek plên ‘nŏh mĭnh lơ̆m dôm tơdrong pơm ăn jĭ ung thư. ‘Ngoăih kơ ‘nŏh ‘nĕ et hơ̆t, veh hơtăih ‘nhui hơ̆t. Mư̆h tơchă băt tơdrong tơm pơm ăn, rim tơdrong jĭ pơchŭng kĕ pơm ăn trŭh jĭ ung thư ‘nŏh kăl tang găn hơlau hloi. Dôm bơngai jĭ, kon pơlei jei kăl băt hơdăh, jĭ ung thư kĕ ming hơmet klăih tơdăh ƀô̆h hrôih kơna rim bơngai jĭ lơm sơnăm hơmơt tơpŏh kơtang dăh mă hlŏh 40 sơnăm ‘nŏh kăl chă năm khăm hơlen tôm tong hloi vă băt hơdăh đei jĭ jăn dăh mă ưh, vă băt hrôih đei jĭ ung thư ‘nao đei ‘nŏh ming hơmet hloi. Mĭnh ƀar tơdrong jĭ ung thư hlôi đei pơgang vaccine ƀet bơ̆ng nhen jĭ klơm siêu vi B, C, vaccine HPV tang găn jĭ ung thư tơpu kon ... kăl ƀet bơ̆ng vaccin au vă hoei hơmơt tơpŏh jĭ ung thư.