Tước nâu cơy, đhanuôr Hiền Ninh dzợ zư đớc đợ pr’đươi “muy cr’chăl grơơ k’rơ zâl arọp abhuy” ting cơnh bh’rợ la lay âng đay coh bảo tàng chr’năp bhlâng, năc “Bảo tàng cách mạng coh loom đhanuôr”.

“Đhanuôr lâng Bộ đội năc cơnh bhuh xoọng luônh loom lâng nâu đoo năc cruung k’tiếc ooy quân sự chr’năp pa bhlâng, tu cơnh đêếc Chỉ huy Đoàn 559 lêy pay tước ắt”.

Cr’noon Cổ Hiền, chr’val Hiền Ninh năc zr’lụ k’tiếc liêm pa bhlâng coh toor k’ruung Đại Giang ắt coh 4 râu tr’haanh bhlâng âng chr’hoong Quảng Ninh bêl ahay. Coh đâu vêy c’lâng 15A ắt coh c’bhuh pazêng c’lâng Trường Sơn tước ooy chr’val đhị chr’nang phà Long Đại, zr’lụ tr’zập lâng arọp abhuy k’rơ pa bhlâng coh muy cr’chăl. Tơợ c’moo 1971 - 1973, Bộ Tư lệnh Trường Sơn ắt pa bhrợ coh vel đong chr’val. Zập đhị coh cruung k’tiếc n’nâu zêng vêy xa nay bh’rợ chr’năp ga măc âng bộ đội Trường Sơn.

Lâng manuyh cr’noon Cổ Hiền, coh pazêng c’xêê c’moo zâl arọp abhuy, zêng muy loom lâng cr’noọ xa nay “xe căh ơy choom lướt, đong ắt căh chơợ”, k’rong pazêng acoon manuyh, cr’van cr’bhộ, công trình, đong ắt đoọng đươi ooy bh’rợ zâl arọp abhuy, zập râu zêng ha bh’rợ zâl arọp abhuy coh miền Nam. Đoo bêl lướt tước ooy pazêng c’kir lịch sử n’nâu, đhanuôr Hiền Ninh dzợ hay ghít bh’rợ tr’nêng âng ađoo tướng Tư lệnh bộ đội Trường Sơn lâng bấc ơl apêê bộ đội dưr lướt.

Đong p’bhuôih âng tô gộ Lê đhị toor clung ha roo ruộng Hiền Ninh t’viêng liêm căh dzợ cơnh. Bêl ahay, đhị đâu vêy ta lêy pay đoọng bhrợ Sở Chỉ huy Bộ Tư lệnh Binh đoàn 559. Ắt đhị hiên đong p’bhuôih âng tô gộ Lê, cha bá p’nang, ộm đác trà ba bặ, abhướp Lê Mậu Xuyên, coh cr’noon Cổ Hiền hay cớ xa nay âng lâh 50 c’moo l’lăm ahay. Xoọc đêêc, Tổng Bí thư Lê Duẩn chô lum lêy bộ đội, lum lêy đhanuôr, muy g’luh lướt lum lêy căh vêy ta moon đớc tơợ l’lăm bhrợ ha zập ngai zêng c’jệ.

T’ngay n’năc, t’cooh Lê Mậu Xuyên năc Phó Bí thư Thường trực Đảng uỷ chr’val Hiền Ninh. Nâu cơy năc ơy lâh 90 c’moo, hân đhơ cơnh đêêc t’cooh Xuyên dzợ hay ghít bh’rợ Tổng Bí thư Lê Duẩn tước lum lêy, hơnh deh Tết Quý Sửu c’moo 1973 lâng bộ đội Trường Sơn lâng Đảng bộ lâng đhanuôr coh chr’val. Coh râu bhui har, chr’năp pr’hay âng hân noo ha pruốt chiến thắng, Tổng Bí thư hơnh deh bộ đội Trường Sơn, xay p’căh ghít râu chr’năp âng c’lâng Trường Sơn năc c’lâng cr’noọ xa nay t’bhlâng zâl pruuh arọp abhuy, loom grơơ nhool âng đhanuôr… Râu đêêc năc c’lâng xa nay đoàn kết âng pazêng acoon manuyh âng 3 k’tiếc k’ruung Đông Dương…

Ra diu t’ngay 2 Tết c’moo năc ahay, Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên đh’rưah lâng Chính uỷ Đặng Tính đơơng Tổng Bí thư Lê Duẩn tước lêy zung phao Long Đại lâng Binh trạm 12. Vêy bấc apêê cán bộ, chiến sĩ Binh trạm 12, đồng chí Lê Duẩn prá xay ghít, K’tiếc k’ruung hêê, Đhanuôr hêê bhui har pa bhlâng vêy đợ acoon manuyh grơơ nhool cơnh apêê đồng chí.

Lâh 50 c’moo ơy, đong p’bhuôih tô gộ Lê năc dzợ cơnh 1 cr’lặ lịch sử. T’cooh Lê Mậu Xuyên hay cớ: “Xoọc đêêc, bấc ngai căh k’noọ vêy Tổng Bí thư chô ooy Hiền Ninh. Coh tr’nơớp Đại tướng Vỗ Nguyên Giáp l’lăm chô, xang n’năc Tổng Bí thư Lê Duẩn chô, xang n’năc vêy c’bhuh âng Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên lâng Đại tá Đặng Tín chô lum lêy. Muy bh’rợ âng cu hay bhlâng coh xoọc đêêc năc đoọng apêê văn công tước 2 đhị, 1 đhị năc coh hội trường năc coh đâu căh zập đoọng manuyh tước ắt lêy, tu cơnh đêêc năc đoọng 1 c’bhuh văn công gluh biểu diễn đhị toor k’ruung. Ha dum đêêc coh hội trường lâng coh toor k’ruung zêng vêy apêê văn công biểu diễn”.

Râu chr’năp pr’hay ooy Bộ đội Trường Sơn, ooy xa nay bh’rợ cách mạng âng vel đong năc vêy đhanuôr Hiền Ninh ha âu đớc coh muy bảo tàng chr’năp. Râu đêêc năc “Bảo tàng cách mạng coh loom đhanuôr” lâng lâh 200 pr’đươi, tranh ảnh vêy ta ha âu đớc coh mơ 70 c’moo ahay. Coh bảo tàng xoọc đâu vêy bấc pa bhlâng c’kir coh c’xêê c’moo zâl arọp abhuy cơnh súng năc đồng chí Đồng Sỹ Nguyên, Tư lệnh Đoàn 559 - Bộ Đội Trường Sơn pa đớp đoọng ooy t’cooh Nguyễn Đức Thế đươi. Bấc pa bhlâng c’kir n’lơơng cơnh t’clăh bom, cha răh, t’clăh xác bhuông păr âng Mỹ; pazêng râu pr’đươi âng bộ đội, dân quân, đha đhâm c’mor xung phong, đhanuôr đươi coh c’xêê c’moo zâl arọp abhuy pa bhlâng k’rơ đhị zr’lụ phà Long Đại, cơnh: Ăng gô, bi đông, ch’đhung zơ nươu, ruônh ch’neh, cuốc xẻng, phích đác… căh cậ cơnh t’clăh thư âng Đại tướng Võ Nguyên Giáp pa gơi đoọng ooy Đảng bộ lâng Đhanuôr chr’val Hiền Ninh coh cr’chăl Tết Ất Hợi c’moo 1995. T’cooh Nguyễn Viết Lùng, trưởng tô gộ Nguyễn, cr’noon Cổ Hiền, chr’val Hiền Ninh xay truih ooy râu đơ chr’năp âng bảo tàng coh loom đhanuôr n’nâu: “Bấc bhlâng k’coon ta đhi âng 3 tô gộ ting pâh zâl arọp abhuy. Manuyh năc k’đhơợng súng, lựu đạn, manuyh năc k’đhơợng bhướt, chi piah, zập ngai zêng gluh zâl arọp abhuy. Nâu cơy pazêng râu đêêc năc zêng c’kir âng acoon manuyh ting pâh bhrợ bhr’rợ cách mạng. Bêl chr’val Hiền Ninh ra văng đương đớp xa nay chr’val anh hùng coh c’xêê c’moo zâl arọp Mỹ pa chô k’tiếc k’ruung, k’coon ta đhi coh vel đong dzợ zư đớc c’kir hân đoo crêê tước ooy cách mạng năc zêng cher đoọng, đơơng đoọng ha bảo tàng chr’val Hiền Ninh”.

T’cooh Nguyễn Ngọc Hùng, Bí thư Đảng uỷ chr’val Hiền Ninh hay bhlâng đợ t’ngay ađoo đh’rưah lâng apêê lướt pa bhrợ tước ooy Hà Nội lum Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên. Coh g’luh tr’lum n’năc, Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên xay truih cớ đợ xa nay bh’rợ chr’năp pr’hay bêl Binh đoàn 559 ắt pa bhrợ coh chr’val Hiền Ninh. Lâng công tơợ đâu, Tổng Bí thư Lê Duẩn ơy pazao đoọng bh’rợ chr’năp pa bhlâng ha Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên lâng Binh đoàn 559. Râu đêêc năc nhâm mâng bh’rợ đương zooi ha chiến trường miền Nam, ra văng ha g’luh zâl k’rơ bhlâng pazum k’tiếc k’ruung. T’cooh Nguyễn Ngọc Hùng hay ghít bhlâng p’rá p’too pa choom âng Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên: “Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên rơơm kiêng Đảng bộ, chính quyền lâng Đhanuôr chr’val Hiền Ninh t’bhlâng pa dưr truyền thống cách mạng đoọng pa dưr vel đong. Ađoo rơơm kiêng năc zư lêy lâng pa dưr pazêng c’kir lịch sử coh vel đong, zr’lụ năc sở chỉ huy âng Bình đoàn 559 ắt pa bhrợ, zư lêy pazêng pr’đươi âng bộ đội đớc lơi, pr’đươi coh cr’chăl zâl arọp abhuy. Bhr’lậ pa liêm, pa dưr k’rơ lâh mơ đoọng p’too pa choom ha lang t’tun ooy truyền thống cách mạng”.

Coh pazêng pr’đươi c’kir coh bảo tàng n’nâu vêy bấc c’kir lịch sử vêy chr’năp cơnh: bhướt ma têện bhrợ âng t’cooh Nguyễn Văn Phúc manuyh cr’noon Cổ Hiền ta luôn đơơng coh đay bêl bhrợ bh’rợ du kích tơợ t’ngay tr’nơớp Cách mạng C’xêê T’cool; muy lêệ lưỡi lê âng t’cooh Nguyễn Viết Hạ, du kích cr’noon Cổ Hiền; bhướt ga măc âng t’cooh Trương Đình Trung “năc ngoọ cơnh pr’đươi căh choom bil tơợ achăc” vêy ađoo đơơng âng coh pazêng c’moo tơớp zâl arọp Pháp… Muy râu c’kir vêy đợ xa nay la lay âng pazêng đhanuôr chăp hơnh k’tiếc k’ruung, âng manuyh lính grơơ nhool pa bhlâng… t’cooh Phạm Trung Đông, Bí thư Huyện uỷ Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình k’rang bêl pazêng c’kir chiến tranh năc zêng ma hư zớch: “L’lăm ahay bảo tàng n’nâu dzợ loọng p’loọng đoọng đhanuôr lâng apêê ađhi học sinh tước la lêy. Xang 1 cr’chăl năc đong xang đhị đâu ma zir hư bấc, căh lâh nhâm mâng đoọng ha bh’rợ lướt la lêy. Chr’val công ơy bhr’lậ pa liêm năc mơ atôh, hân đhơ cơnh đêêc xang muy cr’chăl năc dưr hư cớ. Bêl đêêc ahay chr’hoong ơy ta đang moon ooy tỉnh zooi zên prặ đoọng bhr’lậ pa liêm, vêy đợ bh’rợ pa dưr cớ, p’xoọng pazêng pr’đươi ha bảo tàng. Chr’hoong rơơm kiêng cấp m’piing k’rang lêy zooi đoọng”.

Bảo tảng cách mạng coh loom đhanuôr tượt lang căh choom bil ắt clọp đhậu coh loom đhanuôr. Tr’nơớp hân noo ha pruốt c’moo t’mêê, đhanuôr cr’noon Cổ Hiền rơơm kiêng zư lêy đợ c’kir chr’năp âng chiến tranh, bơơn đớp râu k’rong pazum đh’rưah âng zập ngành, zập cấp đh’rưah lâng đhanuôr coh vel đong Quảng Bình./.

BẢO TÀNG CÁCH MẠNG TRONG LÒNG DÂN - NƠI LƯU GIỮ MÙA XUÂN CHIẾN THẮNG

Đã hơn 50 năm trôi qua, đến bây giờ, người dân xã Hiền Ninh, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình vẫn nhớ chuyến thăm, chúc Tết Quý Sửu năm 1973 của Tổng Bí thư Lê Duẩn với bộ đội Trường Sơn và Đảng bộ, nhân dân xã này. Cho đến hôm nay, người dân Hiền Ninh vẫn giữ gìn cẩn thận những hiện vật “một thời khói lửa” theo cách riêng của mình tại một bảo tàng “đặc biệt”, đó là “Bảo tàng cách mạng trong lòng dân”. 

“Nhân dân với Bộ đội như người thân ruột thịt và đây là địa bàn có địa hình về quân sự rất là quan trọng, cho nên Chỉ huy Đoàn 559 chọn là nơi đóng quân”.

Làng Cổ Hiền xã Hiền Ninh là vùng đất trù phú nằm bên dòng Đại Giang nằm trong “tứ danh hương” của huyện Quảng Ninh xưa. Nơi đây có đường 15A trong hệ thống đường Trường Sơn cắt qua xã ở bến phà Long Đại, “tọa độ lửa” khốc liệt một thời. Từ năm 1971-1973, Bộ Tư lệnh Trường Sơn về đóng quân trên địa bàn xã. Mỗi tấc đất, mỗi địa danh nơi này gắn liền với dấu ấn của bộ đội Trường Sơn.

Với người làng Cổ Hiền, trong những năm chiến tranh khốc liệt, tất cả một lòng nêu cao khẩu hiệu “xe chưa qua, nhà không tiếc”, sẵn sàng huy động sức người, sức của, công trình, nhà ở để phục vụ chiến đấu, tất cả vì tiền tuyến miền Nam. Mỗi lần đi qua các di tích lịch sử này, người Hiền Ninh vẫn như thấy bóng dáng vị tướng Tư lệnh bộ đội Trường Sơn và trùng trùng, điệp điệp lớp quân đi.

Nhà thờ họ Lê nằm bên cánh đồng lúa Hiền Ninh xanh bát ngát. Năm xưa, nơi đây được chọn làm Sở Chỉ huy Bộ Tư lệnh Binh đoàn 559. Ngồi dưới mái hiên nhà thờ họ Lê, nhai miếng trầu cay, nhấp ngụm trà chát ngọt, cụ Lê Mậu Xuyên, ở thôn Cổ Hiền bồi hồi nhớ lại chuyện của hơn 50 năm về trước. Năm đó, Tổng Bí thư Lê Duẩn về thăm bộ đội, thăm nhân dân, một chuyến thăm “không hẹn trước” làm mọi người không khỏi bất ngờ.

Ngày đó, ông Lê Mậu Xuyên là Phó Bí thư Thường trực Đảng ủy xã Hiền Ninh. Bây giờ đã ngoài tuổi 90 nhưng ông Xuyên nhớ mãi hình ảnh Tổng Bí thư Lê Duẩn trong chuyến về thăm, chúc Tết Quý Sửu năm 1973 với bộ đội Trường Sơn và Đảng bộ và nhân dân trong xã. Trong không khí đầm ấm của mùa xuân chiến thắng, Tổng Bí thư khen ngợi bộ đội Trường Sơn, nêu rõ tầm quan trọng đường Trường Sơn là con đường của ý chí quyết thắng, của lòng dũng cảm, của khí phách anh hùng... Đó cũng là con đường thắm tình đoàn kết của các dân tộc 3 nước Đông Dương...

Sáng mồng 2 Tết năm đó, Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên cùng Chính ủy Đặng Tính đưa Tổng Bí thư Lê Duẩn thăm cầu phao Long Đại và Binh trạm 12. Trước đông đảo cán bộ, chiến sĩ Binh trạm 12, đồng chí Lê Duẩn khẳng định, Tổ quốc ta, Nhân dân ta rất tự hào có những người con kiên cường, dũng cảm như các đồng chí.

Hơn 50 năm đã trôi qua, nhà thờ họ Lê vẫn còn đó như 1 chứng tích lịch sử. Ông Lê Mậu Xuyên nhớ lại: “Lúc đó, nhiều người không ngờ rằng Tổng Bí thư về với Hiền Ninh. Lúc này Đại tướng Võ Nguyên Giáp về trước, tiếp sau đó Tổng Bí thư Lê Duẩn về, theo sau có đoàn của Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên và Đại tá Đặng Tín. Một kỷ niệm tôi nhớ nhất lúc này là tổ chức đoàn văn công tại 2 điểm, 1 điểm tại hội trường nhưng ở đây không đủ sức chứa người xem nên mới tổ chức 1 đoàn văn công ra biểu diễn phía ngoài bờ sông. Đêm đó ngoài bờ sông và cả trong hội trường đều có đoàn văn công biểu diễn”.

Dấu ấn về Bộ đội Trường Sơn, về quá trình đấu tranh cách mạng của quê hương được người dân Hiền Ninh lưu giữ rất “đặc biệt” trong một bảo tàng “đặc biệt”. Đó là “Bảo tàng cách mạng trong lòng dân” với hơn 200 hiện vật, tranh ảnh được sưu tầm, cất giữ suốt hành trình gần 70 năm. Bảo tàng hiện có rất nhiều kỷ vật chiến tranh như khẩu súng chính tay đồng chí Đồng Sỹ Nguyên, Tư lệnh Đoàn 559 - Bộ đội Trường Sơn giao cho ông Nguyễn Đức Thể sử dụng. Rất nhiều hiện vật là mảnh bom, mảnh đạn, mảnh xác máy bay Mỹ; các dụng cụ mà bộ đội, dân quân, thanh niên xung phong, nhân dân sử dụng trong thời chiến gắn bó với những năm tháng ác liệt tại tọa độ lửa phà Long Đại, như: Ăng gô, bi đông, túi cứu thương, ruột tượng, cuốc xẻng, phích nước... Hay như bức thư Đại tướng Võ Nguyên Giáp gửi Đảng bộ và Nhân dân xã Hiền Ninh dịp Tết Ất Hợi năm 1995. Ông Nguyễn Viết Lùng, trưởng họ Nguyễn, làng Cổ Hiền, xã Hiền Ninh giới thiệu về ý nghĩa của bảo tàng lòng dân như thế này: “Có rất nhiều con em của 3 dòng họ tham gia kháng chiến. Người thì cầm súng, lựu đạn, người thì cầm kiếm, dao, tất cả đều ra trận. Bây giờ tất cả đều là kỷ vật của những con người tham gia cách mạng. Khi xã Hiền Ninh chuẩn bị đón xã anh hùng thời kỳ chống Mỹ cứu nước, con em trên quê hương ai lưu giữ được kỷ vật gì liên quan đến cách mạng thì đều cống hiến, đưa đến tặng cho bảo tàng xã Hiền Ninh”.

Ông Nguyễn Ngọc Hùng, Bí thư Đảng ủy xã Hiền Ninh nhớ mãi những ngày ông cùng đoàn công tác ra Hà Nội gặp Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên. Trong lần gặp gỡ ngắn ngủi ấy, Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên kể lại nhiều câu chuyện cảm động khi Binh đoàn 559 đóng quân tại xã Hiền Ninh. Và cũng chính nơi đây, Tổng Bí thư Lê Duẩn đã giao nhiệm vụ rất quan trọng đối với Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên và Binh đoàn 559. Đó là bảo đảm công tác hậu cần chi viện cho chiến trường miền Nam, chuẩn bị cho trận đánh lớn, cuộc tổng tiến công đi đến thống nhất đất nước, toàn vẹn lãnh thổ. Ông Nguyễn Ngọc Hùng luôn ghi nhớ lời dặn của Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên: “Tư lệnh Đồng Sỹ Nguyên rất mong muốn Đảng bộ, chính quyền và Nhân dân xã Hiền Ninh tiếp tục phát huy truyền thống cách mạng để xây dựng quê hương. Ông rất mong muốn giữ gìn và phát huy các di tích lịch sử trên địa bàn, nơi mà sở chỉ huy của Binh đoàn 559 đóng quân, giữ gìn các hiện vật của bộ đội để lại, hiện vật trong chiến đấu, phục vụ chiến đấu rất quý. Tôn tạo, phát huy để sau này giáo dục truyền thông cách mạng cho thế hệ trẻ”.

Trong số các hiện vật trong bảo tàng này có nhiều kỷ vật lịch sử rất giá trị như: cây kiếm tự tạo của ông Nguyễn Văn Phúc người làng Cổ Hiền luôn mang bên người khi hoạt động du kích từ những ngày đầu Cách mạng Tháng Tám; một lưỡi lê của ông Nguyễn Viết Hạ, du kích làng Cổ Hiền; cây đại đao của ông Trương Đình Trung như “vật bất lý thân” đi theo ông trong những năm đầu chống Pháp...  Mỗi kỷ vật là một câu chuyện dài của những người dân yêu nước, của những người lính kiên trung dũng cảm… Ông Phạm Trung Đông, Bí thư Huyện ủy Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình trăn trở khi các di tích chiến tranh đã đang xuống cấp nghiêm trọng: “Trước đây bảo tàng này còn mở cửa cho bà con và các cháu học sinh đến tham quan. Sau 1 thời gian thì nhà cửa ở đây xuống cấp nặng, không đảm bảo an toàn. Xã có tu sửa sơ qua nhưng sau 1 thời gian thì lại hư hỏng. Vừa rồi huyện có đề nghị với tỉnh hỗ trợ nguồn kinh phí để tôn tạo, tu sửa, nâng cấp, có hình thức khôi phục, bổ sung thêm hiện vật của bảo tàng. Huyện rất mong cấp trên quan tâm hỗ trợ”.

“Bảo tàng cách mạng giữa lòng dân” mãi mãi trường tồn trong lòng dân. Đầu xuân năm mới, dân làng Cổ Hiền mong ước việc gìn giữ những “báu vật” của chiến tranh đón nhận được sự chung tay của các ngành, các cấp cùng người dân trên quê hương Quảng Bình./.