Nâu đoo căh nặc mưy bh’rợ thủ công ty chr’năp năc dzợ râu văn hoá chr’năp pr’hay âng đhanuôr zâp acoon coh coh đâu. 

Bh’rợ taanh n’đooh a’doóh k’đươi moon râu p’zay bhrợ, tr’pang têy zay ta bach cung cơnh râu liêm choom âng zâp nghệ nhân. Zâp apêê pân đil Ba Na tơợ bêl 12 tươc 13 c’moo ơy tơợp bơơn apêê a’dích, a’mế đoọng ting lướt ooy ha rêê pêêh bơơn k’paih, piêl bhrợ k’paih đoọng taanh bhrợ đợ xa nập xập, đhr’nuum, zâp pr’đươi pr’dua lâng n’đooh a’dooh buôn đươi dua ooy pr’ăt tr’mung zâp t’ngay. Taanh n’đooh a’dooh ta lêy năc mưy râu đoọng lêy cha mêêt c’năl bh’riêl, liêm choom âng pân đil, năc bâc pân đil Ba Na bêl ahay zêng liêm choom đăh bhiệc taanh bhrợ. Bêl dzợ p’niên k’tứi, apêê pân đil Ba Na ơy châc lêy năl lâng ta mooh pa choom tơợ apêê a’dich, a’mế coh pr’loọng đông, tô bhúh.

Nghệ nhân Đinh Ply, coh chr’val Tơ Tung, chr’hoong Kbang, tỉnh Gia Lai đoọng năl: “Ting lêy zâp ngai, ngai vêy cr’noọ cr’niêng năc mơ 12 - 13 c’moo ơy pa choom bhrợ lâng k’căn k’conh. Bhrợ tơợ k’tứi cơnh: bhrợ a’ngoọn poọr đhị a’cọ căh cậ lêy pa choom bhrợ đợ pr’chăm đoọng p’têêt pa zưm đh’rưah lêy ha cơnh xang nặc vêy choom vaih mưy bh’nơơn pr’đươi liêm xang”.

Ting cơnh nghệ nhân Đinh Thị Tớp, coh chr’val Tơ Tung, chr’hoong Kbang, tỉnh Gia Lai, lalay lâng pân jưih ặt bhrợ đăh bh’rợ đh’đhêêh, taanh dzặc, năc pân đil pa zưm lâng bhiệc ơ’ih, t’taanh. Tu cơnh đêếc, ooy zâp pr’loọng đông manưih Ba Na zêng vêy r’xâu đoọng buôn t’taanh. Nghệ nhân Đinh Thị Tớp hay k’noọ: “13 c’moo acu ơy choom taanh bhrợ tr’bứi. Tươc 15, 16 c’moo năc ơy choom taanh bhrợ lâng choom taanh m’bhoong ga măc. Acu chăp kiêng bh’rợ t’taanh năc k’đươi moon a’mế pa choom, căh vêy ngai lơơng pa choom ha cu taanh bhrợ. C’la cu tự bhrợ, ơy kiêng nặc bhrợ”.

Đoọng vêy mưy bêệ n’đooh a’dooh liêm, pân đil Ba Na lêy bhrợ bâc c’năt bh’rợ tơợ choh, piêl k’paih, c’bhum bhrợ pr’hoọm liêm xang năc vêy choom taanh bhrợ. Cr’chăl ra văng pr’đươi pr’dua, bông xang bêl bơơn bhrợ vêy puah pa gooh, lơi jợ đợ râu nha nhự, xang nặc lơi cr’liêng lâng lêy bhrợ đoọng k’paih xa xil liêm, liêm buôn đoọng bhrợ vaih k’paih. Xang bêl bhrợ pa liêm k’paih nâu, apêê đươi dua xọc xong p’loh bhrợ đợ k’paih nâu vil liêm, dal mơ 20cm, xang nặc lêy đơơng k’paih nâu lêy glụ bhrợ vaih a’ngoọn.

Nghệ nhân Đinh Thị Tớp đoọng năl cớ: “Tr’nơợp cung pay k’paih, bhrợ pa liêm năc lêy têy k’paih, tây xang năc c’bhum vaih pr’hoọm. Bêl bhrợ xang nặc đợc pa gooh xang nặc lương ooy r’xâu. Bhrợ bâc cơnh”.

Đoọng bhrợ liêm chr’năp ha bh’nơơn pr’đươi nâu, manưih Ba Na lêy bhrợ liêm ghit đăh bhiệc lêy pay, pa zưm lâng zâp pr’hoọm chr’năp. Pr’hoọm nâu vêy bơơn năc tơợ zâp râu tơơm n’loong đăh crâng lâng zâp pr’hoọm zêng vêy chr’năp liêm lalay, cr’liêng xa nay âng manưih Ba Na kiêng pa gơi moon ooy bh’nơơn pr’đươi âng đay. Nghệ nhân Đinh Ply, coh chr’val Tơ Tung, chr’hoong Kbang, tỉnh Gia Lai moon, ting cơnh cr’noọ âng manưih Ba Na, pr’hoọm tăm năc pr’hoọm bha lâng, bhrợ p’căh k’rơ liêm đoọng ha bh’rợ. Pr’hoọm bhrông bhrợ p’căh đoọng ha pr’hoọm âng oih, âng a’ham, bhrợ p’căh đoọng ha c’rơ tr’mung, dưr k’rơ, bơơn bhrợ lâng dzêêt tơơm kxang, kơbai. Pr’hoọm rơợc bhrợ p’căh đoọng ha tr’ang mặt t’ngay, râu pa zưm bhrợ liêm ghit âng acoon manưih lâng tự nhiên, bhrợ pr’hoọm lâng k’lung nghệ căh cậ pr’hoọm âng tơơm kmếch. Pr’hoọm t’viêng bhrợ p’căh đoọng ha pr’hoọm âng plêệng, âng tơơm hi la bơơn bhrợ lâng dzêêt tơơm truông-nhây căh cậ tơơm k’pai: “Nâu đoo bhrợ bâc cơnh căh vêy buôn. Bhrợ nâu đenh lâng bâc cơnh. Đợ pr’hoọm bh’rợ coh Tây nguyên vêy 4 pr’hoọm tăm, bhrông, bhooc lâng rơơc. Nắc đợ pr’hoọm liêm âng manưih Tây Nguyên”.

Xa nập xập zâp t’ngay âng manưih Ba Na m’bứi pr’chăm, vêy mưy pr’hoọm bhrộ tăm cắh cậ tăm ngol. Mưy đợ xa nập lêy xập ooy zâp bhiệc bhan căh cậ xay xơ vêy ta pa chăm bhrợ bâc cơnh la liêm. Lâh mơ dzợ vêy pa xoọng a’ngoọn poọr đhị a’cọ, chi đhung căh cậ cr’têêng.

Xoọc đâu, bh’rợ taanh n’đooh a’dooh âng manưih Ba Na coh Gia Lai ơy vêy bơr pêê râu tr’xăl đoọng liêm glặp lâng râu k’đươi moon âng pr’ăt tr’mung, hân đhơ cơnh đêếc dzợ vêy zư đợc đợ bh’rợ cơnh ahay đợc đoọng. Tu n’jưah zư lêy đợ râu chr’năp đăh văn hoá âng acoon coh, lâng n’jưah bhrợ pa dưr đợ râu liêm chr’năp đoọng ha manưih xập, bêl xập xa nập ty chr’năp âng acoon coh Ba Na./.

NGHỀ DỆT THỔ CẨM CỦA ĐỒNG BÀO BA NA Ở GIA LAI

Nghề dệt thổ cẩm của người Ba Na ở Gia Lai đã có từ lâu, được trao truyền từ đời này sang đời khác và duy trì cho đến ngày nay. Đây không chỉ là nghề thủ công truyền thống mà còn là nét văn hóa độc đáo của đồng bào dân tộc ở nơi đây.

Nghề dệt thổ cẩm đòi hỏi sự kiên trì, đôi bàn tay khéo léo cũng như sự sáng tạo của các nghệ nhân. Các thiếu nữ Ba Na từ lúc 12 - 13 tuổi đã bắt đầu được các bà, các mẹ cho đi rẫy hái bông, se sợi, dệt vải để may quần áo, chăn màn, các vật dụng bằng thổ cẩm dùng phổ biến trong đời sống thường ngày. Dệt thổ cẩm được xem là tiêu chuẩn để đánh giá tài năng, sự khéo léo của người phụ nữ, nên đa phần phụ nữ Ba Na khi xưa đều rất khéo tay trong việc đan dệt, kéo sợi. Ngay từ khi còn nhỏ, các cô gái Bana đã phải làm quen rồi tìm tòi, học hỏi từ những người bà, người mẹ trong gia đình, dòng họ.

Nghệ nhân Đinh Ply, ở xã Tơ Tung, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai, cho biết: "Tùy theo từng người, ai có tâm huyết hay sở thích thì từ 12-13 tuổi họ đã tập làm với bố mẹ. Làm từ cái nhỏ, như: làm dây quàng đầu hay tập đường nét hoa văn để nối với nhau xem như thế nào dần dần mới thành sản phẩm.”

Theo nghệ nhân Đinh Thị Tớp, ở xã Tơ Tung, huyện KBang, tỉnh Gia Lai, khác với đàn ông chuyên tâm với nghề rèn, nghề đan lát, thì phụ nữ tập trung với thêu dệt. Chính vì thế, trong mỗi gia đình người Ba Na hầu như đều có khung cửi để dệt. Nghệ nhân Đinh Thị Tớp nhớ lại: "13 tuổi là tôi biết sơ sơ rồi. Sang 15, 16 tuổi là đã biết dệt thành thục và dệt được cả tấm vải lớn. Mình yêu thích nghề dệt thì nói mẹ dạy, chứ không có thầy, cô dạy dệt vải. Tự bản thân mình, mình thích làm thì mình sẽ làm.”

Để có một tấm thổ cẩm đẹp, phụ nữ Bana phải thực hiện rất nhiều công đoạn từ trồng bông, xe sợi, nhuộm màu, lên khung rồi mới ngồi dệt. Ở giai đoạn chuẩn bị nguyên liệu, bông sau khi thu hoạch được phơi khô, loại bỏ hết tạp chất, tiếp tục lấy kén bông để tách bông ra khỏi hạt và dùng dụng cụ bật bông để làm cho bông tơi xốp, mịn màng hơn, thuận lợi khi xe thành sợi. Sau khi bông đã bật tơi xốp, họ sử dụng dụng lông nhím vón bông thành từng cục hình trụ tròn với chiều dài khoảng 20cm, rồi tiếp tục đưa bông vào dụng cụ xa kéo sợi.

Nghệ nhân Đinh Thị Tớp cho biết thêm: "Đầu tiên cũng lấy bông, làm bông xong thì mình kéo chỉ, kéo chỉ xong thì mình nhuộm. Khi xong thì cho khô hết rồi cuốn tiếp rồi lên khung để dệt. Nhiều khâu lắm."

Để làm nên sự độc đáo cho sản phẩm, người Ba Naa luôn tỉ mẩn, khéo léo trong cách chọn và phối hợp các màu sắc với nhau. Màu sắc có được là nhờ các loại cây rừng và mỗi màu đều mang một ý nghĩa riêng, thông điệp riêng mà người Ba Na muốn gửi gắm vào sản phẩm của mình. Nghệ nhân Đinh Ply, ở xã Tơ Tung, huyện Kbang, tỉnh Gia Lai chia sẻ, theo quan niệm của người Ba Na, màu đen là màu chủ đạo, gây ấn tượng mạnh mẽ về phong cách. Màu đỏ biểu hiện cho màu của lửa, của máu, tượng trưng cho sức sống, sự vươn lên, được nhuộm bằng nhựa cây kxang, kơbai. Màu vàng biểu hiện cho ánh sáng mặt trời, sự kết hợp hài hòa giữa con người và tự nhiên, nhuộm bằng củ nghệ hay màu của cây kmếch. Màu xanh biểu hiện cho màu da trời, của cây lá được nhuộm bằng nhựa cây truông-nhây hay cây kpai: "Cái này rất cầu kỳ chứ không hề đơn giản. Công đoạn này rất lâu và công phu. Màu sắc của Tây Nguyên là 4 màu: đen, đỏ, trắng và màu màng. Đó là màu sắc rực rỡ của người Tây Nguyên."

Trang phục thường ngày của người Ba Na ít có hoa văn trang trí mà thường là một màu chàm đen hoặc đen. Chỉ những trang phục sử dụng trong các lễ hội hay cưới hỏi thì mới được trang trí nhiều họa tiết hoa văn rực rỡ. Thêm vào đó là những phụ kiện kèm theo như dây buộc đầu, túi đeo chéo hay xà tích.

Ngày nay, nghề dệt thổ cẩm của người Ba Na ở Gia Lai đã có một số thay đổi để phù hợp với yêu cầu của cuộc sống nhưng vẫn còn duy trì những công đoạn thủ công mà ông cha truyền lại. Bởi nó vừa mang ý nghĩa bảo tồn những giá trị văn hoá của dân tộc, lại vừa tôn lên vẻ đẹp cho người mặc, khi khoác lên mình bộ trang phục truyền thống dân tộc Ba Na./.