Ắt đăn c’lâng k’noong k’tiếc Việt - Lào, vel Mò O Ồ Ồ, chr’val Thượng Hoá, chr’hoong Minh Hoá, vêy 75 pr’loọng đhanuôr Chứt ắt ma mung. Tu vel đông ắt ch’ngai lalay, nắc pr’ắt tr’mung âng đhanuôr pa zưm lâng bhrợ têng ha rêê đhuốch, tự bhrợ bơơn cha, pa zưm lâng bấc j’niêng bh’rợ cắh liêm crêê dzợ ặt váih. Bấc apêê tr’pay cắh tước c’moo lâng crêê đhi noo bhúh xoọng; lơi học, ha ul đha rứt... Hân đhơ cơnh đêếc, nắc đoo xa nay t’ruíh bêl ahay cóh vel Mò O Ồ Ồ. Nâu cơy, Mò O Ồ Ồ tr’xăl lalay. Xa nay t’ruíh nâu nắc tơợp váih tơợ hương ước vêy bơơn Chi bộ cóh vel k’đhơợng bhrợ lâng đhanuôr đh’rứah lêy cha mêết đươi bhrợ bêl c’moo 2022. Hương ước, pa zêng 3 cr’liêng xa nay bhlâng: Mưy nặc cắh đoọng ôộm búah bia; Bơr nặc cắh đoọng tr’pay diịc điêl bêl cắh tước c’moo lâng pêê nặc k’rang lêy bhiệc học âng k’coon. Zâp cr’liêng xa nay zêng pazưm lâng zâp chế tài, bh’rợ toom bhrợ liêm ghít. Pa đhang moon cơnh boọl pơ g’lúh tr’nơợp nắc p’too moon, pa chô kinh nghiệm. G’lúh bơr nắc toom zên t’moót ooy quỹ âng vel... Lâng bhiệc tr’pay diịc điêl bêl cắh tước c’moo, cán bộ cắh choom p’lơớp, bêl xơợng nắc xay moon đấh ooy cán bộ Tư pháp chr’val đoọng lêy bhrợ ting cơnh quy định âng Luật Hôn nhân lâng Gia đình. T’coóh Cao Xuân Long, Bí thư Chi bộ vel Mò O Ồ Ồ, chr’val Thượng Hoá moon: “Tơợ t’ngay cóh vel váih hương ước lâng bơơn xay moon k’rơ, bhiệc boọl búah bia cóh vel ơy xiêr bấc. Đh’rứah lâng nâu, tơợ c’moo 2022 tước đâu, cóh vel Mò O Ồ Ồ dọo dzợ vêy ngai tr’pay bêl cắh tước c’moo. Bhiệc tr’pay crêê đhi noo bhúh xoọng cung doọ dzợ váih”.

Hương ước đắh zư lêy crâng cung vêy zooi đoọng vel Ông Tú, chr’val Trọng Hoá, chr’hoong Minh Hoá bơơn ch’ner vel bhươl chr’nắp liêm đắh bh’rợ zư lêy, zêl cha groong roóh cát crâng. Tơợ c’moo 1994, t’coóh vel, trưởng vel, Bí thư Chi bộ lâng đhanuôr cóh vel Ông Tú tớt prá đh’rứah bhrợ pa dưr hương ước zư lêy crâng. Cr’liêng xa nay hương ước quy định, bêl moót ooy crâng óch a’mát nắc lêy t’pắt óih pắt liêm ghít, pay óih oó col tơơm n’loong doọ răng, lêy pay óih răng, đhanuôr cắh choom óch crâng bhrợ ha rêê, oó lêy óch ha rêê đăn đhị crâng. Vel đông dzợ k’đươi cán bộ chr’val, cán bộ Kiểm lâm lêy xay moon đắh Luật zư lêy lâng pa dưr pa xớc crâng, moon pa choom đhanuôr bhiệc zư lêy tơơm chr’nóh lâng zêl cha groong roóh cát crâng. Anoo Hồ Thay cóh vel Ông Tú, chr’val Trọng Hoá đoọng năl: “Bh’rợ zư lêy, zêl cha groong roóh cát crâng bơơn zư bhrợ tơợ ahay, cóh hương ước zư lêy crâng âng vel đông. Đhanuôr cóh vel Ông Thú năl ghít bh’rợ, đhị ắt âng crâng chr’nắp ooy pr’ắt tr’mung âng đhanuôr, zư lêy crâng nắc đoo zư lêy pr’ắt tr’mung đhanuôr. Tu cơnh đêếc, đhanuôr oó lêy col óch crâng bhrợ ha rêê, oó pa hư crâng; tu cơnh đêếc ha dợ k’ha riêng hécta crâng pr’đươi vêy bơơn đhanuôr zư lêy, pa dưr liêm choom, doọ vêy bhrợ roóh cát đhị zr’lụ crâng n’đoo cóh vel Ông Tú zư lêy”.

Chr’val K’noong k’tiếc Trọng Hoá vêy lấh 100% đhanuôr nắc manứih acoon cóh ắt ma mung. Cr’chăl râu hương ước zư lêy crâng, Đảng uỷ chr’val Trọng Hoá dzợ k’đươi bhrợ bh’rợ “Pa dưr vel t’viêng, áih, liêm”. Đoọng bh’rợ nâu lalua liêm choom, bhrợ tr’xăl pr’ắt tr’mung âng đhanuôr, bêl thứ 7 lâng Chủ nhật zâp tuần, p’căn Hồ Thị Thoi, Bí thư Đảng uỷ chr’val Trọng Hoá zêng xiêr cóh vel đông đh’rứah príh doóh c’lâng lâng đhanuôr. Amoó Thoi dzợ moót tước zâp pr’loọng đông moon pa choom zư lêy đhị ắt ma mung, pa liêm pa áih c’roọl bh’năn. Zâp đoàn thể âng chr’val cơnh: Đoàn đha đhâm c’moor, Hội pân đil... cung k’đươi đh’rứah chô ooy vel đông đoọng đh’rứah lâng đhanuôr lêy bhrợ pa liêm, pa áih đhị ặt ma mung. P’căn Hồ Thị Thoi, Bí thư Đảng uỷ chr’val Trọng Hoá đoọng năl: “Váih cơnh bh’rợ ta luôn, thứ 7 zâp tuần azi zêng lướt bhrợ pa liêm, pa áih đông xang, c’lâng c’tốch, vel bhươl. Cr’chăl nâu, zâp vel đông zêng chóh tơơm n’loong bhrợ pa liêm truíh c’lâng vel bhươl. Tu cơnh đêếc, vel đông cóh chr’val Trọng Hoá ting t’ngay ting t’viêng áih lâng liêm lấh”.

Râu tr’xăl k’rơ đắh cơ sở hạ tầng tu vêy râu k’rong bhrợ âng zâp xa nay bh’rợ k’tiếc k’ruung, c’năl bh’rợ lâng tr’mung âng đhanuôr zr’lụ đhanuôr acoon cóh tỉnh Quảng Bình nắc r’dợ bhrợ tr’xăl ting c’lâng liêm buôn. K’rang moon lấh mơ, bấc vel đông zr’lụ đhanuôr acoon cóh ơy bhrợ pa dưr quy ước, hương ước lâng zâp j’niêng bh’rợ rơợng nhâm đắh bhr’lậ bh’rợ, pr’ắt tr’mung zâp t’ngay. Quy ước, hương ước ơy bhrợ liêm crêê tước bhiệc lơi jợ đợ j’niêng bh’rợ cắh liêm crêê, bhrợ pa dưr pr’ắt tr’mung văn hoá t’mêê cóh zr’lụ đhanuôr acoon cóh./.

Hương ước với sự phát triển vùng DTTS Quảng Bình

Những năm gần đây, phong trào xây dựng hương ước ở các bản làng vùng DTTS ở tỉnh Quảng Bình ngày càng phát triển và lan tỏa, tác động tích cực đến đời sống đồng bào. Từ các hương ước, nhiều hủ tục ở vùng DTTS được bài trừ, người dân cùng nhau đoàn kết, xây dựng cuộc sống mới.

Nằm gần đường biên giới Việt - Lào, bản Mò O Ô Ồ, xã Thượng Hóa, huyện Minh Hóa, có 75 hộ đồng bào Chứt sinh sống. Do địa hình biệt lập, nên cuộc sống của đồng bào gắn liền với nền sản xuất tự cung, tự cấp cộng với nhiều hủ tục lạc hậu tồn tại qua nhiều thế hệ. Hệ lụy kéo theo là tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống; thất học; đói nghèo …. Tuy nhiên, đó đã là câu chuyện ở quá khứ của bản Mò O Ồ Ồ. Giờ đây, Mò O Ồ Ồ đã khác xưa. Chuyện bắt đầu từ bản hương ước được Chi bộ bản chủ trì sơ thảo và Nhân dân đồng tình thông qua vào năm 2022. Hương ước, gồm 3 nội dung chính: Một là cấm rượu bia; Hai là cấm tảo hôn và ba là chăm lo việc học của con em. Mỗi nội dung đều gắn với các chế tài, hình phạt cụ thể. Ví dụ: Say sỉn lần 1 nhắc nhở, tuyên truyền để rút kinh nghiệm. Lần sau tái phạm thì phạt tiền đưa vào quỹ bản… Đối với tảo hôn, cán bộ bản không được bao che, khi hay tin phải báo ngay cho cán bộ Tư pháp xã để xử lý theo quy định của Luật Hôn nhân và Gia đình. Ông Cao Xuân Long, Bí thư Chi Bộ bản Mò O Ồ Ồ, xã Thượng Hóa chia sẻ: “Từ ngày bản có hương ước và được tuyên truyền mạnh mẽ, chuyện say rượu, bia ở bản đã giảm hẳn. Cùng với đó, từ năm 2022 đến nay, ở bản Mò O Ồ Ồ không còn trường hợp nào tảo hôn. Chuyện hôn nhân cận huyết thống cũng được xóa triệt để".

Hương ước về bảo vệ rừng cũng đã giúp bản Ông Tú, xã Trọng Hóa, huyện Minh Hóa đạt danh hiệu bản tiêu biểu trong công tác bảo vệ, phòng chống cháy rừng. Từ năm 1994, già làng,  trưởng bản, Bí thư Chi bộ và bà con ở bản Ông Tú ngồi lại với nhau xây dựng hương ước giữ rừng. Nội dung hương ước quy định, khi vào rừng đốt ong xong phải dập tắt lửa hoàn toàn, lấy củi không được chặt cây sống, tận thu cành ngọn mà phải lấy củi khô, người dân không được đốt rừng làm nương rẫy, không đốt rẫy, xử lý thực bì gần rừng. Bản còn mời cán bộ xã, cán bộ Kiểm lâm lên tuyên truyền Luật Bảo vệ và phát triển rừng, hướng dẫn bà con cách chăm sóc cây và phòng cháy chữa cháy rừng. Anh Hồ Thay ở bản Ông Tú, xã Trọng Hóa cho biết: “Công tác bảo vệ, phòng chống cháy rừng được kế thừa từ trước, trong hương ước giữ rừng của bản. Người dân bản Ông Tú nhận thức rõ vai trò, vị trí của rừng rất quan trọng trong đời sống của người dân, bảo vệ rừng chính là bảo vệ đời sống của người dân. Vì vậy, người dân không tự ý chặt phá, đốt rừng làm nương rẫy, không phá rừng; nhờ vậy mà hàng trăm héc ta rừng nguyên sinh được dân bản bảo vệ, phát triển tốt, chưa xảy ra vụ cháy nào ở khu vực rừng được dân bản Ông Tú bảo vệ”.

Xã biên giới Trọng Hóa có hơn 90% dân số là đồng bào DTTS sinh sống. Bên cạnh Hương ước về bảo vệ rừng, Đảng ủy xã Trọng Hóa còn phát động phong trào “xây dựng bản xanh, sạch, đẹp”. Để phong trào thực sự hiệu quả, làm thay đổi nếp sống của đồng bào, vào thứ Bảy và Chủ nhật hằng tuần, bà Hồ Thị Thoi, Bí thư Đảng ủy xã Trọng Hóa đều xuống bản cùng quét đường, dọn rác với bà con. Chị Thoi còn vào tận hộ gia đình để hướng dẫn đồng bào vệ sinh khuôn viên nơi ở, vệ sinh chuồng trại chăn nuôi. Các đoàn thể của xã như: Đoàn Thanh niên, Hội Phụ nữ… cũng phân công nhau về bản, khóm bản để cùng bà con vệ sinh, cải tạo cảnh quan thôn, bản. Bà Hồ Thị Thoi, Bí thư Đảng ủy xã Trọng Hóa cho biết: "Thành thông lệ, thứ 7 hằng tuần chúng tôi đều tổ chức ra quân làm sạch nhà, sạch đường và sạch bản. Bên cạnh đó, các bản đều trồng cây xanh tạo cảnh quan trên các tuyến đường nội bản. Nhờ đó, bản làng ở xã Trọng Hóa ngày một xanh, sạch và đẹp”.

Sự thay đổi mạnh mẽ về cơ sở hạ tầng nhờ nguồn lực đầu tư của các Chương trình MTQG, nhận thức và lối sống của đồng bào vùng DTTS ở tỉnh Quảng Bình dần thay đổi theo hướng tích cực. Đáng chú ý, nhiều bản làng vùng DTTS đã xây dựng quy ước, hương ước với các luật tục nghiêm ngặt trong điều chỉnh hành vi, lối sống thường nhật. Quy ước, hương ước đã tác động tích cực trong việc bài trừ hủ tục, xây dựng đời sống văn hóa mới trong cộng đồng đồng bào DTTS./.