T’mooi chô ooy đâu ting pâh pêêh sầu riêng, măng cụt, bhơc… đhị nang chr’noh, chơơc bơơn năl crâng ca coong liêm chr’ngaach lâng c’leh đhr’niêng bh’rợ âng Raglai liêm chr’năp. Choom moon tươc bhlâng năc tran đac Tà Gụ lâng vêêl du lịch Hòn Dung – bơr đhị tươc liêm t’viêng, ch’ngaach coh m’pâng crâng ca coong.

Tran đac Tà Gụ, chr’val Khánh Sơn năc tran đac dal lâh 40 mét, đac hooi prang c’moo chriêt chroot coh m’pâng crâng g’mrâng, t’đang t’pâh t’mooi tươc hoọm, cha ơh bhui har. Đăn đêêc, vêêl Hò Dung, l’lăm a hay năc âng chr’val Sơn Hiệp, chr’hoong Khánh Sơn, nâu câi năc chr’val Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa vêy zr’lụ đhr’niêng bh’rợ liêm pr’hay âng đha nuôr Raglai cơnh lâng đong n’dal ty đanh, chiing goong, n’jưl đhêl, n’jưl chapi, avị hor, atưch hor lâng apêê đhr’niêng bh’rợ Chăp hơnh, cha ha roo t’mêê. Bơơn UBND tỉnh Kahsnh Hòa xay moon năc vêêl du lịch vêêl bhươl vêy pr’đơợ liêm moot c’xêê 6/2025, Hòn Dung xooc tr’xin bhrợ têng liêm xang apêê cr’noọ xa nay đoọng t’pâh t’mooi, bhrợ t’vaih c’lâng bhrợ cha lâng k’đhơợng zư đơc  c’leh liêm chr’năp âng vêêl đong. T’mooi tươc đâu buôn pa zum lâng bh’rợ: Lươt la lêy nang chr’noh, bơơn năl đhrniêng bh;rợ vêêl đong đhị Hòn Dung lâng pr’lưch năc lâng ha bu hoọm đhị tran đac Tà Gụ. Amoó Nguyễn Thị Khánh Trang tươc tơợ tỉnh Lâm Đồng xay moon: “Plêêng k’tiêc coh đâu đh’hi chriêt, p’lêê p’coo năc xooc moot hân noo đọom, cơnh bhơc, măng cụt, sầu riêng… Zên câl năc doó lâh dal mơ c’moo ahay, ha dợ buôn pay câl. Crâng ca coong coh tran đac năc liêm, n’loong n’cuông t’viêng t’vir, bhơi r’veh bâc lâng vêy a xiu toọm, tran đac Tà Gụ cớ. Apêê ađhi amoó bhrợ têng liêm ta nih”.

Tran đac Tà Gụ căh muy năc đhị tươc la lêy cha ơh năc dzợ đhị t’bơơn ma mông âng đha nuôr. K’ha riêng pr’loọng đha nuôr đhị apêê zr’lụ đăn đêêc xooc đươi dua đac tơợ tran ting bh’rợ clang c’lang chô ooy đong đoọng đươi dua, cha ộm lâng hoọm buôch.

Bh’rợ p’têêt ăt liêm lâng tu dac bhrơ ha bh’rợ zư lêy c’bhuh tran đac dưr vaih pr’hân. Đhr’năng nha nhự tu đac tơợ phân bón, z’nươu zư lêy chr’noh coh cr’chăl bhrợ têng ha dang căh bơơn ch’mêêt lêy liêm năc buôn bhrợ căh liêm tươc ha c’rơ đha nuôr lâng bhrợ t’bil râu bâc ơl sinh học. Cr’chăl đăn đâu, muy bơr pr’loọng dha nuôr âi dzang choh bhrợ ting xa nay VietGAP, đươi dua phân hữu cơ, pa xiêr đươi dua hóa chất. Chính quyền vêêl đong công t’bhlâng zooi đoọng kỹ thuật, pa choom đoọng, bhrợ pa dưr zr’lụ bhrợ têng yêm têêm, chroi đoọng pa dưr pr’đhang ha rêê đhuôch nhâm mâng. Pr’căn Mấu Thị Minh Nguyệt, ma nưih Raglai, coh chr’val Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa đoọng năl: “Tran đac Tà Gụ năc đhị lươt la lêy cha ơh liêm pr’hay, bâc t’mooi tơợ ch’ngai đâc. Năc ng’cơnh choom đoọng zr’lụ n’năc liêm t’băh, tu nâu đoo công năc đhị đơơng đoọng đac đươi dua ha đha nuôr. Choom p’ghit k’đhơợng đơc liêm ch’ngaach, tu nâu đoo năc đợ tu đac za zum âng vêêl bhươl”.

Dự thảo Văn kiện Đại hội Đảng bộ chr’val Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa nhiệm kỳ 2025-2030 âi xay moon ghit c’lâng lươt: zư đơc cr’van, zư đơc c’leh đhr’niêng bh’rợ âng ma nưih Raglai, zư đơc tu đac lâng crâng ca coong năc đoo pr’đơợ chr’năp l’lăm đoọng pa dưr du lịch đanh mâng. Muy bơr c’lâng bh’rợ bha lâng bơơn xay moon cơnh: pa xiêr đợ phân bón, z’nươu hóa học; pa dưr đhăm choh bhrợ VietGAP; k’đhơợng đơc đợ mơ gâm ngut âng crâng; ha dưr đợ zr’lụ bhrợ du lịch vêy hạ tầng k’rong pa liêm n’noh x’xriing lâng đac p’rao. Đh’rưah lâng n’năc, chr’val t’bhlâng đơơng âng du lịch liêm lâng crâng ca coong lâng bh’nơơn ha rêê đhuôch dưr vaih bơr râu c’lâng bhrợ cha bha lâng.

Đhị la lua, cr’chăl chuyển đổi số pr’đhang bhrợ cha đhị da ding ca coong Khánh Sơn xooc dưr vaih tr’xin. Apêê tour ting c’bhuh k’tứi p’têêt pa zum đhị tươc: nang chr’noh - vêêl văn hóa Hòn Dung - Thác Tà Gụ - Đong dal Raglai xooc bơơn doanh nghiệp đơơng âng t’mooi bhrợ têng liêm choom. C’bhuh homestay, zr’lụ văn hóa công pa dưr ting cr’noọ xa nay liêm lâng crâng ca coong, căh lâh đươi pr’đươi nhựa. Apêê bh’nơơn cơnh sầu riêng, măng cụt, n’dza, atưch hor p’oo… bơơn bhrợ têng vêy pr’đơc chr’năp, bhrợ têng đhị đêêc lâng đơơng pa câl ooy lơơng.

T’cooh Bùi Hoài Nam, Bí thư Đảng ủy chr’val Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa đoọng năl, k’noọ tươc vêêl đong vêy bhrợ bhr’lâ quy hoạch xang bêl ra pă pa liêm đơn vị hành chính, p’ghit zư đơc lâng bhrợ têng apêê đhị du lịch crâng đac cơnh tran đac Tà Gụ: “Năc choom p’têêt pa dưr du lịch crâng đac vêêl bhươl  cơnh lâng pa dưr c’leh đhr’niêng bh’rợ acoon cọh Raglai. Ting cha năc đha nuôr vêy dưr vaih năc c’la coh c’bhuh chr’năp du lịch. Tơợ đêêc, bhrợ pa dưr apêê pr’đhang bh’rợ liêm pr’hay, t’đang t’pâh t’mooi tươc bơơn năl bh’nơơn âng vêêl đong lâng apêê bhiêc bhan ty đanh âng đha nuôr Raglai”.

Hân noo p’lêê đoọm c’moo đâu, Khánh Sơn căh muy t’pâh t’mooi lâng p’lêê cha đha hum yêm năc dzợ pa căh ghit bhr’dzang tr’xăl liêm ting c’lâng nhâm mâng. Tran đac Tà Gụ, muy c’leh la lay âng râu ma mông zr’lụ da ding ca coong  p’too moon đh’rưah pa dưr năc muy vêy chr’năp bêl choom p’têêt pa zum liêm bhlưa zư đơc, tơợ apêê bh’rợ k’tứi zâp t’ngay./.

KHÁNH SƠN VÀO MÙA QUẢ CHÍN, THÁC TÀ GỤ NÍU CHÂN DU KHÁCH

 Mỗi độ hè về, vùng miền núi Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa lại rộn ràng mùa quả chín. Du khách về đây trải nghiệm hái sầu riêng, măng cụt, chôm chôm… tại vườn, khám phá thiên nhiên trong lành và bản sắc văn hóa Raglai. Nổi bật là thác Tà Gụ và làng du lịch Hòn Dung – hai điểm đến xanh, sạch giữa đại ngàn.

Thác Tà Gụ, xã Khánh Sơn là ngọn thác cao hơn 40 mét, nước chảy quanh năm mát lạnh giữa rừng già, thu hút du khách đến tắm suối, dã ngoại, thư giãn. Gần đó, làng Hòn Dung, trước đây thuộc xã Sơn Hiệp, huyện Khánh Sơn, nay là xã Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa có không gian văn hóa đặc sắc của đồng bào Raglai với nhà dài truyền thống, cồng chiêng, đàn đá, đàn chapi, cơm lam, gà nướng ống lồ ô và các nghi lễ đặc trưng như Tạ ơn, Mừng lúa mới. Được UBND tỉnh Khánh Hòa công nhận là làng du lịch cộng đồng tiềm năng vào tháng 6/2025, Hòn Dung đang từng bước hoàn thiện các tiêu chí để đón khách, tạo sinh kế và giữ gìn bản sắc địa phương. Du khách đến đây thường kết hợp hành trình: tham quan vườn trái cây, trải nghiệm văn hóa bản địa tại Hòn Dung và kết thúc bằng buổi chiều tắm mát tại thác Tà Gụ. Chị Nguyễn Thị Khánh Trang đến từ tỉnh Lâm Đồng cảm nhận: "Thời tiết ở đây mát mẻ, trái cây thì đang vào mùa, nào là chôm chôm, măng cụt, sầu riêng... Giá cả rẻ hơn năm ngoái, lại dễ mua. Cảnh quan trên thác thì đẹp, cây cối xanh tươi, rau cỏ nhiều và có cả suối, thác Tà Gụ nữa. Mấy chị em phục vụ rất chu đáo."

Thác Tà Gụ không chỉ là điểm đến du lịch mà còn là nguồn sống của người dân. Hàng trăm hộ dân tại các khu vực lân cận đang sử dụng nước từ thác theo hình thức dẫn tự chảy về nhà để sinh hoạt, ăn uống và sản xuất. 

Việc gắn bó mật thiết với nguồn nước khiến bài toán bảo vệ hệ sinh thái quanh thác trở nên cấp thiết. Nguy cơ ô nhiễm nguồn nước từ phân bón, thuốc bảo vệ thực vật trong canh tác nếu không được kiểm soát tốt có thể gây hại cho sức khỏe cộng đồng và làm suy giảm đa dạng sinh học. Thời gian gần đây, một số hộ dân đã chuyển sang canh tác theo tiêu chuẩn VietGAP, dùng phân hữu cơ, hạn chế hóa chất. Chính quyền địa phương cũng tích cực hỗ trợ kỹ thuật, tập huấn, xây dựng vùng sản xuất an toàn, góp phần phát triển mô hình nông nghiệp sinh thái bền vững. Bà Mấu Thị Minh Nguyệt, dân tộc Raglay, ở xã Khánh Sơn, tính Khánh Hòa cho biết: "Thác Tà Gụ là điểm du lịch,  vừa đẹp, nhiều khách nơi xa tới đó. Phải làm sao cho môi trường sạch, vì đây cũng là nơi cung cấp nước sinh hoạt cho bà con. Cần chú trọng giữ gìn vệ sinh, bảo đảm môi trường sạch sẽ, vì đây là nguồn nước chung của cả làng."

Dự thảo Văn kiện Đại hội Đảng bộ xã Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa nhiệm kỳ 2025 – 2030 đã xác định rõ hướng đi: bảo tồn tài nguyên, giữ gìn bản sắc người Raglai, gìn giữ nguồn nước và cảnh quan là điều kiện tiên quyết để phát triển du lịch lâu dài. Một số giải pháp trọng tâm được đưa ra như: giảm lượng phân, thuốc hóa học; tăng diện tích sản xuất VietGAP; giữ độ che phủ rừng; nâng tỷ lệ cơ sở du lịch có hạ tầng xử lý rác và nước thải. Đồng thời, xã phấn đấu đưa du lịch xanh và nông sản sạch trở thành hai trụ cột kinh tế chính.

Trên thực tế, quá trình chuyển đổi mô hình sinh kế tại miền núi Khánh Sơn đang diễn ra từng bước. Các tour theo nhóm nhỏ kết nối điểm đến: vườn trái cây – làng văn hóa Hòn Dung – Thác Tà Gụ – Nhà dài Raglai đang được doanh nghiệp lữ hành khai thác hiệu quả. Hệ thống homestay, không gian văn hóa cũng phát triển theo tiêu chí xanh, sử dụng vật liệu thân thiện, hạn chế nhựa dùng một lần. Các đặc sản như sầu riêng, măng cụt, rượu cần, gà nướng ống lồ ô… được đóng gói có thương hiệu, phục vụ tại chỗ và đưa ra thị trường.

Ông Bùi Hoài Nam, Bí thư Đảng ủy xã Khánh Sơn, tỉnh Khánh Hòa cho biết, sắp tới địa phương sẽ điều chỉnh quy hoạch sau khi sắp xếp đơn vị hành chính, chú trọng bảo tồn và khai thác các điểm du lịch sinh thái như thác Tà Gụ: "Cần gắn phát triển du lịch sinh thái cộng đồng với phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Raglay. Từng người dân sẽ trở thành chủ thể trong chuỗi giá trị du lịch. Từ đó, hình thành các mô hình hấp dẫn, thu hút khách trải nghiệm sản vật địa phương và các lễ hội truyền thống của đồng bào Raglay."

Mùa quả chín năm nay, Khánh Sơn không chỉ níu chân du khách bằng trái cây tươi mà còn thể hiện rõ bước chuyển mình theo hướng bền vững. Thác Tà Gụ, một biểu tượng của sự sống vùng cao nhắc nhở rằng phát triển chỉ có ý nghĩa khi hài hòa với bảo tồn, từ những hành động nhỏ mỗi ngày./.