Bấc ngai năc cha Tết coh crâng đhị bấc c’moo. Cha tết coh crâng căh vêy ma nuyh đong ha dợ pazêng ma nuyh bhrợ bh’rợ zư lêy crâng cung vêy bơơn lêy rau bhui har lalay âng đay.

“Tết nâu năc Tết ch’ngai đong cơnh lâng apêê đhi noo, rơơm đoọng apêê t’pâh ha pruốt, cha Tết coh crâng bhui har. Nâu ahêê dưr lướt…”

Anoo Hứa Nguyễn Minh Tuấn, ma nuyh coh “K’bhuh zư lêy crâng lâng bhlêh lơi biêng đươi tơợ đhanuôr” đhị chr’hoong da ding ca coong ca noong k’tiếc Tây Giang, tỉnh Quảng Nam k’đươi moon apêê lalăm moọt ooy crâng pa bhrợ đhị đanh t’ngay.

Đăn Tết, đhr’năng pleng k’tiếc coh da ding ca coong chr’hoong Tây Giang cha kêệt, k’bhuh cha mêệt lêy crâng lâng bhlêh lơi biêng prăh năc tôm pa liêm pr’đươi pr’dua, ra văng ha g’luh lướt cha mêệt lêy “lưch t’ngay Tết” k’nặ 10 t’ngay. Đoọng cha groong lâng đhr’năng cha kêêt ra ngooh, boo priu coh cr’chăl ặt bếch coh crâng, zập cha năc năc guy đơơng coh hoọng k’nặ 20kg pr’đươi pr’dua, pazêng: máy định vị GPS, ống nhòm, tăng, võng, màn, đèn pin, gọ gooi, cha neh, mì tôm, mắm bhooh, a xiu t’priêng, za nươu tr’hau…

Bơr c’moo ting pâh zư lêy crâng đhị chr’hoong Tây Giang cung năc mơ c’moo Tết anoo Hứa Nguyễn Minh Tuấn cha Tết coh crâng. 25 cha năc coh k’bhuh zư lêy crâng bơơn ra pă goon zư tơợ t’ngay 30 Tết tước t’ngay 9 Tết Giáp Thìn 2024. Minh Tuấn muy ađoo năc ma nuyh a đhuôc coh k’bhuh zư lêy crâng nâu.

Cha Tết coh crâng, căh bơơn tớt ặt lâng ma nuyh đong, anoo Hứa Nguyễn Minh Tuấn xay moon: “Cha Tết âng anoo căh chr’năp zêng, căh bơơn ặt lâng ma nuyh đong coh t’ngay Tết, năc tu bh’rợ tr’nêng ơy ra pặ năc cung pa zay bhrợ đoọng liêm xang”.

Hứa Nguyễn Minh Tuấn đoọng năl: “Acu cung ơy moon lâng k’điêl coon năc bh’rợ cu ơy cơnh đêêc, apêê cung ting xơợng đoọng. Tết nâu cu pa bhrợ, xang Tết nắc bơơn đhêy, cr’chăl năc đoo năc ặt lâng ma nuyh đong, ặt lâng k’điêl ca coon. Lalăm nắc bhrợ đoọng liêm xang bh’rợ ơy pa đớp đoọng coh cr’chăl Tết nâu”.

Pazêng đhăm crâng đhị chr’hoong da ding ca coong ca noong k’tiếc Tây Giang, tỉnh Quảng Nam vêy bấc a đhăh dzăm, bhơi k’tang chr’năp pr’hăt vêy xrặ coh bha ar bhrôông Việt Nam lâng bha lang k’tiếc. Tây Giang vêy bấc n’loong chr’năp lâng lâh  250 héc ta tơơm crệê, 430 héc ta tơơm na nuuc, 300 héc ta tơơm h’rông. Cơnh zr’lụ crâng pơ mu vêy lâh 2.000 t’nơơm, coh đêêc 1.146 tơơm h’nghêê ơy ta moon năc tơơm c’kir Việt Nam, bơơn zư lêy liêm choom. “Zr’lụ bấc h’nghêê” chăt vaih coh tu da ding Zi’liêng dal 1.400 m. Lâh 2.000 t’nơơm h’nghêê chặt vaih truih ca noong k’tiếc Việt - Lào đhị Tây Giang.

Anoo Zơrâm Ngoàn, ma nuyh Cơ Tu năc k’bhuh cha mêêt lêy crâng đhị chr’hoong Tây  Giang đoọng năl,  tơợ lang ahay coh tô k’bhuh anoo ơy zư lêy crâng h’nghêê nâu. Tơợ p’niên, Zơrâm Ngoàn bơơn xơợng ca conh truih bấc xa nay t’ruih ooy ma nuyh Cơ Tu zư lêy crâng. Zơrâm Ngoàn pa chăp xơợng, crâng băn a đay dưr pậ banh năc a đay pa zay zư lêy crâng. Cha Tết coh m’pâng crâng lâng apêê, Zơrâm Ngoàn lêy năc đoo bh’rợ âng ma nuyh Cơ Tu cơnh lâng crâng ca coong.

“Zập đoo c’moo Tết tước ha pruốt chô cung ra pặ ma nuyh zư lêy toong t’ngay ha dưm. Đong zi ặt đăn lâh apêê năc a cu xăl apêê đoọng pâh goon zư lêy, tước t’ngay 2 Tết năc apêê đấc xăl đoọng ha cu cha Tết lâng pr’loọng đong. Azi năc tr’xăl goon zư căh choom lơi crâng”.

Coh pazêng t’ngay Tết, ặt ma mông coh m’pâng crâng, apêê zư lêy crâng đhị chr’hoong Tây Giang lêy zập rau liêm pr’hay, xơợng zập rau acoon nạ xưl. Apêê coh k’bhuh zư lêy crâng ơy dzọol lêy zập tơơm n’loong ga măc, dưp pazêng ha la gooh đoọng chêêc lêy biêng prăh. Bêl t’ngay, a đhi noo chang k’ruung z’lâh crâng, ha dưm năc k’bắc võng bêch dưp gâm âng crâng. Pazêng ch’na t’ngay Tết cơnh bánh chưng, cuốt, lêệ booh, a vị hor… âng apêê coh k’bhuh zư lêy crâng đơơng tơợ đong đoọng cha ch’na t’ngay Tết coh m’pâng crâng.

Anoo A Lăng Tèo, đhị vel A Rân, chr’val A Xan, chr’hoong da ding ca coong ca noong k’tiếc Tây Giang, ma nuyh t’mêê âng k’bhuh zư lêy crâng truih, vêy đoo ha dưm ađhi noo z’lâh k’zệt cây số c’lâng crâng ha dợ căh bơơn lêy tọom đác, zập ngai pay nilon k’đang đác đh’luuc nhưr đoọng âm.  Plơơm, ga gơu, k’xenh, n’loong gooh, a’uuh c’lâm plăc đhơ bêl căh năl,… năc pazêng rau bhrợ cr’pân cơnh lâng ma nuyh tơợp bhrợ bh’rợ zư lêy crâng: “Bh’rợ âng a zi căh dap t’ngay căh cợ ha dưm, zêng lâng boo đhí, vêy rau xa nay bơơn xơợng năc đâh dưr lướt cha mêệt lêy crâng, t’ngay Tết, t’ngay đhêy cung dưr lướt đoọng zư lêy pazêng đhăm crâng n’loong pr’hăt chr’năp, zư lêy pr’họom t’viêng đoọng ha k’tiếc k’ruung”.

Tước pazêng vel âng ma nuyh Cơ Tu đhị chr’hoong da ding ca coong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam, đhơ đhơ ooy cung bơơn lêy pr’họom t’viêng âng crâng. Vêy pazêng tơơm n’loong ga măc tơợ k’ha riêng r’bhầu c’moo  đăn đong ặt âng đhanuôr. Coh đâu, zập cha năc đhanuôr Cơ Tu nắc muy cha nắc “kiểm lâm viên” bhrợ liêm bh’rợ zư lêy crâng. T’cooh Hồ Quang Bửu, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam moon, đhị apêê chr’hoong da ding ca coong cơnh Tây Giang, Nam Giang, Nam Trà My tước nâu kêi năc ơy t’vaih k’bhuh zư lêy crâng coh vel bhươl, apêê năc đhanuôr acoon coh đhị vel đong. Nâu bơơn lêy nắc “k’bhuh kiểm lâng âng vel” ặt bhrợ coh m’pâng crâng a bhuy.

“Coh pazêng t’ngat Tết Giáp Thìn 2024, tỉnh Quảng Nam ơy k’đươi moon bhrơợng k’rơ, apêê zư lêy crâng căh vêy ca trực năc bơơn đhêy Tết ha dơ ngai trực năc pa bhrợ cơnh t’ngay c’xu. C’rơ bhrợ têng ta nih đha nâng. Rau đâu ơy vaih năc chr’năp bh’rợ ơy loih tơợ đanh đươnh âng k’bhuh zư lêy crâng đhị tỉnh Quảng Nam. Azi vêy bấc cơ chế, chính sách zooi pa xoong thu nhập đoọng ha pêê zư lêy crâng, bhrợ cơnh ooy đoọng pa têệt lâng cơ sở, pa têệt lâng crâng đui cơnh đong âng đay”.

Ha dưm giao thừa coh crâng ca coong, apêê zư lêy crâng đh’rưah tơt cha bánh chưng, a vị hor, cuốt, lệệ booh… Âm tr’đin coh m’pâng crâng, pay n’coo cr’đe bhrợ ly âm, zập ngai rơơm đoọng ma mông c’rơ, bơơn  bấc zên zác bác vàng, c’moo t’mêê bhui har, pr’đoọng pr’đhooi. Tr’đin bơơn ma nuyh Cơ Tu moọt crâng bơơn bhrợ lêy nâu đoo năc cơnh “a lăc pleng đoọng”. Đhanuôr Cơ Tu coh ca noong k’tiếc Tây Giang lêy tr’đin năc cơnh r’vai âng crâng ca coong. Tơợ t’cooh tước p’niên k’tứi zêng kiêng âm.

Cr’chăl pleng c’moo n’ty lâng c’moo t’mêê, ađhi noo coh k’bhuh zư lêy crâng dzoọng coh tơơm h’nghêê k’rơ bhầu c’moo, k’cọoh nhăn đoong đhanuôr Cơ Tu zập ooy zêng bơơn bhui har, k’bhộ ngăn…

- “Zập ngai cung kiêng cha Tết lâng ma nuyh đong đay. Ađhi  noo zi ta luôn đoàn kết, đh’rưah cha Tết coh crâng tệêm ngăn”.

- “Năl ơn dang crâng tất lang, tơợ lang a cu tước lang cha châu, jưah đoọng zư lêy crâng, jưah zư lêy n’loong”.

- “Crâng dzợ Tây Giang ha dưr, crâng bil Tây Giang căh dzợ”.

Ăn Tết trong rừng

Ngày Tết cổ truyền, khi mọi nhà sum họp, quây quần bên nhau thì cũng là lúc các thành viên của các Đội Bảo vệ rừng trong cộng đồng tại huyện miền núi cao Tây Giang, tỉnh Quảng Nam vẫn băng qua những cánh rừng già để làm nhiệm vụ tuần tra, không để kẻ xấu lợi dụng thời điểm nghỉ Tết Nguyên Đán phá rừng.

Một số người nhiều năm liền phải ăn Tết trong rừng già. Ăn Tết trong rừng không có người thân bên cạnh nhưng những người làm nhiệm vụ bảo vệ rừng vẫn tìm thấy niềm vui cho riêng mình. 

“Tết này lại là cái Tết xa nhà nữa của anh em, chúc anh em đón xuân, đón Tết ở trong rừng vui vẻ, hạnh phúc. Mời anh em lên đường…”

Anh Hứa Nguyễn Minh Tuấn, thành viên “Đội tuần tra rừng và tháo gỡ bẫy dựa vào cộng đồng” tại huyện vùng cao biên giới Tây Giang, tỉnh Quảng Nam động viên các thành viên trong Đội trước khi vào rừng làm nhiệm vụ dài ngày.

Ngày giáp Tết, tiết trời ở vùng cao Tây Giang chuyển lạnh, các thành viên Đội tuần tra rừng và tháo gỡ bẫy dựa vào cộng đồng (gọi tắt là Đội tuần tra rừng) cẩn thận gói ghém đồ đạc, chuẩn bị cho chuyến đi rừng “xuyên Tết” gần 10 ngày. Để chống chọi với mưa rét trong những ngày ăn, ngủ giữa rừng sâu, mỗi người phải gùi trên lưng gần 20kg tư trang, gồm: máy định vị GPS, ống nhòm, tăng, võng, màn, đèn pin, xoong nồi, gạo, mì tôm, mắm muối, cá khô, thuốc men…

Hai năm tham gia Đội tuần tra rừng tại huyện Tây Giang là chừng ấy cái Tết anh Hứa Nguyễn Minh Tuấn ăn Tết trong rừng già. 25 thành viên Đội tuần tra rừng được phân công trực từ ngày 30 Tết đến Mùng 9 Tết Giáp Thìn 2024. Minh Tuấn là người Kinh duy nhất trong Đội tuần tra rừng.

Ăn Tết trong rừng, không được bên cạnh gia đình, anh  Hứa Nguyễn Minh Tuấn chia sẻ:“Việc đón Tết của mình không thể nào được trọn vẹn, không được sum họp cùng gia đình, nhưng mà vì công việc được phân công nên phải hoàn thành nhiệm vụ”.

Hứa Nguyễn Minh Tuấn cho biết: “Mình cũng tâm sự, động viên vợ con thấu hiểu và thông cảm vì nghề của mình là vậy. Tết này mình buộc phải trực trong rừng còn sau Tết mình được nghỉ bù, mình sẽ dành thời gian ở bên gia đình, bù đắp tình cảm cho vợ con. Trước mắt mình phải hoàn thành nhiệm vụ bảo vệ rừng trong dịp Tết cho tốt đã”.

Những cánh rừng già ở huyện vùng cao biên giới Tây Giang, tỉnh Quảng Nam có nhiều loài động, thực vật quý hiếm ghi trong Sách đỏ Việt Nam và thế giới. Tây Giang có nhiều loại cây gỗ quý hiếm với 250 héc ta cây lim, 430 héc ta cây đỗ quyên, 300 héc ta cây giổi. Riêng khu rừng di sản pơ mu có hơn 2.000 cây, trong đó 1.146 cây pơ mu được công nhận là Cây di sản Việt Nam, được bảo vệ nghiêm ngặt. “Vương  quốc Pơ mu” nằm trên đỉnh núi Zi’liêng cao 1.400 m. Hơn 2.000 cây pơ mu mọc san sát nhau, sừng sững như thành lũy xanh chạy dọc biên giới Việt - Lào ở Tây Giang.

Anh Zơrâm Ngoàn, người Cơ Tu là thành viên Đội tuần tra rừng tại huyện Tây Giang cho biết, tổ tiên anh nhiều đời gắn bó với những cánh rừng pơ mu cổ thụ. Từ nhỏ, Zơrâm Ngoàn được nghe cha kể nhiều câu chuyện người Cơ Tu giữ rừng. Zơrâm Ngoàn nghĩ rằng, rừng nuôi lớn mình thì mình phải bảo vệ rừng. Đón Tết trong rừng sâu cùng đồng đội, Zơrâm Ngoàn xem đó là trách nhiệm của người con Cơ Tu với núi rừng.

“Năm nào đến Tết cũng phải phân công nhau trực cả ngày lẫn đêm. Nhà tôi ở gần hơn anh em nên giao thừa tôi xung phong trực thay cho anh em ở xa, đến mùng 2 anh em lại lên thay để tôi về ăn Tết với gia đình. Anh em cứ thế thay nhau trực chứ rừng thì không thể bỏ được”.

Vào những ngày Tết sống giữa rừng già, các thành viên Đội tuần tra rừng tại huyện Tây Giang cảm nhận đầy đủ cảnh đẹp thiên nhiên, nghe vạn vật và đất trời chuyển mình đón xuân. Các thành viên trong Đội săm soi từng gốc cây, dưới những lớp lá khô để tìm bẫy thú mà thợ săn ngụy trang. Ban ngày, anh em băng rừng, lội suối, đêm đến thì mắc võng ngủ dưới tán cây. Những món ăn ngày Tết như bánh chưng, bánh sừng trâu, thịt nướng, cơm lam… mà các thành viên trong Đội cõng theo trong ba lô đã mang theo hơi ấm ngày Tết cổ truyền vào tận rừng già.

Anh A Lăng Tèo, ở thôn A Rân, xã A Xan, huyện vùng cao biên giới Tây Giang, thành viên mới của Đội tuần tra rừng kể, có hôm anh em trong đội phải lặn lội hàng chục cây số đường rừng mà vẫn không gặp được nguồn nước, mọi người phải dùng bao nilon hứng giọt sương để uống. Vắt, muỗi rừng, ruồi vàng, rắn độc, cành cây mục gãy đổ,… là những mối đe dọa thường trực khiến người lần đầu đi rừng như anh luôn bất an:“Nhiệm vụ của chúng tôi không kể ngày hay đêm, kể cả lúc mưa gió, cứ có thông tin là phải đi tuần tra trong rừng. Lúc đêm khuya, 1 giờ hay 2 giờ sáng cũng phải đi, ngày Tết, ngày nghỉ cũng đi để bằng mọi cách phải bảo vệ được những cánh rừng gỗ quý hiếm, bảo vệ màu xanh cho đất nước”.

Đến với những ngôi làng của người Cơ Tu ở huyện miền núi cao Tây Giang, tỉnh Quảng Nam, đâu đâu cũng thấy một màu xanh bạt ngàn của rừng thẳm. Có những cây gỗ ngàn năm tuổi đứng sát vách nhà người dân. Nơi đây, mỗi người dân Cơ Tu là một “kiểm lâm viên” làm tốt việc bảo vệ rừng. Ông Hồ Quang Bửu, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam cho rằng, ở các huyện miền núi cao như Tây Giang, Nam Giang, Nam Trà My đến nay đã thành lập các Đội bảo vệ rừng trong cộng đồng, thành viên là người đồng bào dân tộc thiểu số ở địa phương. Đây được xem là "đội kiểm lâm làng” đóng chốt ngay giữa những cánh rừng nguyên sinh.

“Trong những ngày Tết Giáp Thìn 2024, tỉnh Quảng Nam đã chỉ đạo quyết liệt, thành viên đội bảo vệ rừng nào không trực ca thì được phép nghỉ Tết còn người nào trực thì phải làm việc như ngày bình thường. Tinh thần làm việc phải đầy trách nhiệm và quyết liệt. Điều này đã trở thành truyền thống của các đội bảo vệ rừng trong cộng đồng ở tỉnh Quảng Nam. Chúng tôi có nhiều cơ chế, chính sách hỗ trợ thêm thu nhập cho anh em đội bảo vệ rừng, phải làm sao đó để họ gắn bó với cơ sở, gắn bó với rừng như nhà của mình”.

Đêm giao thừa trong rừng sâu, các thành viên Đội tuần tra rừng quây quần bên nhau cùng ăn bánh sừng trâu, cơm lam, thịt nướng… Chén rượu tr’đin giữ rừng già được đổ vào ống tre, anh em cùng uống, chúc tụng nhau những điều tốt lành trong năm mới. Rượu tr’đin được người Cơ Tu vào tận rừng sâu, chiết xuất từ những giọt nhựa của cây tr’đin rồi để lên men và được coi là thứ “rượu trời”. Người Cơ Tu ở vùng biên giới Tây Giang xem rượu tr’đin như cái hồn của rừng núi. Từ già tới trẻ ai ai cũng thích uống rượu này.

Thời khắc chuyển giao giữa năm cũ và năm mới, anh em trong Đội tuần tra rừng đứng dưới gốc cây pơ mu ngàn năm tuổi, thành tâm khấn nguyện sang năm mới những người con Cơ Tu được mẹ rừng che chở, mùa màng bội thu, người Cơ Tu khắp muôn nơi được an vui, no ấm…

- “Ai cũng muốn được đón Tết đoàn viên, sum vầy với gia đình cả. Anh em trong đội chúng tôi luôn đoàn kết, cùng nhau đón một cái Tết trong rừng rất ấm cúng”.

- “Ơn rừng suốt đời, từ ông già này cho đến đời con cháu sau này, để bảo vệ tất cả, vừa bảo vệ đất, vừa bảo vệ cây”.

- “Rừng còn Tây Giang phát triển, rừng mất Tây Giang suy vong”./.