Acoon c’lâng bê tông k’đơơng moot ooy vel 1, chr’val Thượng Long, chr’hoong da ding ca coong Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế phr’phong đha hum ha la z’nươu tơợ n’đăh đong k’tứi âng t’cooh Ta Rương Mão. Pr’loọng đong t’cooh Mão năc muy coh hăt ngai coh chr’hoong Nam Đông dzợ uh a lăc lâng piêng âng Cơ Tu. T’cooh Ta Rương Mão xay moon, a lăc năc râu pr’ộm căh choom căh vêy coh pr’ăt tr’mông âng đha nuôr, pa bhlâng năc moot apêê bhiêc bhan têt toc. Đoọng vêy muy râu a lăc đha hum yêm la lay, tơợ a hay, đha nuôr Cơ Tu âi bhrợ t’vaih piêng la lay âng đay. T’cooh Mão xay moon, piêng âng đha nuôr coh đâu vêy cơnh đha hum yêm la lay năc đoo tu bơơn bhrợ têng zêng tơợ tơơm r’veh coh crâng. Coh c’bhuh r’veh đoọng bhrợ piêng zêng năc pay tơợ tơơm z’nươu coh crâng bhơi. Tu cơnh đêêc choom pa dưah ha zâp ngai lâng pa dưr c’rơ ha hêê, công choom zư muy bơr cr’ay buôn lum cơnh dzung têy chriêt, ca ay luônh, ca ay măt, cay loom, pal rơơc, căh mă cha cha, ga lêêh ca bao… A lăc choom đoọng ộm căh câ xut têy dzung eh bhrộ…. N’đhang, bâc c’moo đăn đâu, pr’đươi đoọng bhrợ piêng crêê tr’luc, pa zum lâng bh’rợ căh bhrợ crêê cơnh quy trình, âi bhrợ cr’đơơng tươc râu yêm đha hum âng piêng n’nâu căh dzợ lâh vêy. Đhị đhr’năng la lua n’nâu, t’cooh Ta Rương Mão âi p’zay chơơc t’bơơn năl, t’mooh xơợng ng’cơnh bhrợ piêng tơợ apêê t’cooh t’ha cơnh lâng rơơm kiêng bơơn chơơc lêy lâng zư đơc râu đha hum yêm âng acoon coh Cơ Tu: “Acu kiêng bơơn zư đơc bh’rợ bhrợ piêng âng hêê Cơ Tu, đọong brương tr’nu doó choom bil pât. Năc đoo râu liêm pr’hay âng bh’rợ tr’nêng, bh’riêl g’lăng âng lang a hay đơc đoọng. Acu yêm loom bêl a lăc dưỡng sinh Ta Rương Mão bơơn moon năc bh’nơơn OCOP chr’hoong Nam Đông.”

Công cơnh t’cooh Ta Rương Mão, t’cooh Arất Chân ăt coh vel Dỗi, chr’val Thượng Lộ, chr’hoong Nam Đông t’luôn căh yêm ăt tơt bêl lêy bâc p’niên  n’đhơ năc ga rứa căh dzợ ngai lâh năl tươc văn hóa ty đanh âng acoon coh đay. T’cooh Chân moon, l’lăm a hay, c’la đoo công căh châc năl đhưưng xí a ôt. Muy chu pr’đọong lêy pa căh pr’hoọm văn hóa acoon coh Việt Nam đhị truyền hình, a đoo năc ha dợ c’jệ lâng pa chăp, văn hóa Cơ Tu công vêy bâc c’leh liêm pr’hay choom zư đơc lâng pa dưr. Tơợ đêêc, a đoo châc lêy đợ ma nưih coh vel đong dzợ bơơn năl ooy văn hóa Cơ Tu đoọng pa choom. N’đhơ năc, t’cooh tươc apêê chr’hoong pr’zơc A lưới âng tỉnh Thừa Thiên Huế, chr’hoong Đông Giang, Tây Giang âng tỉnh Quảng Nam lâng đoọng pa choom ng’cơnh đhưưng xí, tân tung da dă, hat đợ pr’hat Cơ Tu... Bơơn râu zooi đoọng âng apêê t’cooh vel, pr’loọng đong, pr’zơc chr’ơh, a đoo bhrợ t’vaih lớp đhưưng xí ha pêê ngai chăp kiêng văn hóa Cơ Tu. Bêl chr’hoong Nam Đông bhrợ pa dưr Đề án: “Zư đơc văn hóa ty đanh Cơ Tu”  lớp pa choom đhưưng xí bơơn băr dzang tươc prang 6 chr’val vêy đha nuôr Cơ Tu ăt ma mông. Tơợ đâu, t’cooh đh’rưah lâng apêê n’lơơng coh vel đong vêy p’xoọng pr’đơợ pa choom đoọng đợ z’leh văn hóa âng acoon coh đay ha lang p’niên. “Bâc pr’zớc p’niên coh chr’hoong Nam Đông xooc đâu căh năl đhưưng xí, căh choom tân tung da dă, căh năl tươc đh’niêng bh’rợ liêm chr’năp âng đha nuôr Cơ Tu dzợ. Râu đêêc, ta luôn k’tá loom cu t’bhlâng bhrợ n’hâu đoọng zooi văn hóa ty đanh ây hêê ma mông cớ.”

T’cooh Lê Nhữ Sửu, Trưởng phòng Văn hóa Thông tin chr’hoong Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế đoọng năl, xooc đâu, đợ apêê bơơn năl lâng lưch loom lâng văn hóa cơnh t’cooh Arất Chân lâng t’cooh Ta rương Mão năc đhêêng mă dap đhị c’broo têy. Nâu đoo năc đợ apêê bha lâng coh bh’rợ xay bhrợ Đề án “Zư đơc văn hóa ty đanh” âng chr’hoong Nam Đông xooc p’ghit bhrợ têng: “Xooc, chr’hoong âi bhrợ bâc lớp pa choom đoọng ooy văn hóa ha lang p’niên. Ha dang căh, oó tơơp apêê n’nâu căh dzợ năc đợ đhr’niêng bh’rợ cơnh đhưưng xí, babooch bh’rooi, taanh dzăc công zêng bil pât./.”

Những người giữ lửa văn hóa  truyền thống Cơ Tu

Dân tộc Cơ Tu ở huyện miền núi Nam Đông, tỉnh Thừa Huế chiếm gần 50% dân số cả huyện. Những năm gần đây, diện mạo miền núi Nam Đông có nhiều khởi sắc. Đời sống nâng cao, nhiều giá trị văn hóa truyền thống được quan tâm gìn giữ, bảo tồn, phục dựng.

Con đường bê tông dẫn vào thôn 1, xã Thượng Long, huyện miền núi Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế phảng phất mùi thơm vị thuốc nam bay từ phía ngôi nhà nhỏ của gia đình ông Ta Rương Mão. Gia đình ông Mão là một trong số ít hộ ở huyện Nam Đông còn sản xuất loại rượu truyền thống của đồng bào Cơ Tu. Ông Ta Rương Mão chia sẻ, rượu là thức uống không thể thiếu trong cuộc sống đồng bào, đặc biệt vào những dịp lễ trang trọng. Để có một loại rượu thơm ngon đặc trưng, từ xa xưa, bà con Cơ Tu đã tạo ra men rượu của riêng mình. Ông Mão giải thích, sở dĩ men rượu của đồng bào nơi đây có hương vị đặc trưng là nhờ được chế biến hoàn toàn từ nguyên liệu thiên nhiên. Thành phần tạo nên men rượu đều là thảo dược lấy từ trong rừng núi. Vì thế có thể chữa bệnh cho mọi người và nâng cao sinh lực, tăng cường sức khoẻ, có thể điều trị được một số bệnh thường gặp theo mùa như chân tay lạnh, đau bụng, đau mắt hay đau gan, thận, vàng da, kén ăn, bổ gân bổ cốt, giảm cholestoron trong máu… đặc biệt là ta có uống nhiều bao nhiêu cũng không bị đau đầu. Đáng buồn là, những năm gần đây, nguyên liệu chế biến bị pha tạp, cộng với việc không tuân thủ quy trình sản xuất, đã ảnh hưởng đến chất lượng của sản phẩm men rượu truyền thống này. Trước thực tế này, ông Ta Rương Mão đã dày công tìm tòi, học hỏi kinh nghiệm chế biến rượu từ những bậc cao niên với  mong muốn tìm lại hương vị rượu truyền thống của dân tộc mình. Với ông Mão, chế biến men rượu không chỉ tạo thức uống thơm ngon chất lượng mà còn để lưu giữ nét văn hóa truyền thống của đồng bào Cơ Tu. Ông Ta Rương Mão chia sẻ: “Tôi mong muốn lưu giữu được quy trình làm men tự nhiên của dân tộc Cơ Tu không bị mai một. Đó là một nét văn hóa, là tri thức dân gian của cha ông để lại. Tôi vui mừng khi rượu dưỡng sinh Ta Rương Mão đã được chọn là sản phẩm OCOP huyện miền núi Nam Đông.”

Cũng như ông Ta Rương Mão, ông Arất Chân ở thôn Dỗi, xã Thượng Lộ, huyện Nam Đông cũng luôn trăn trở khi chứng kiến các bạn trẻ  Cơ Tu, thậm chí những người trung niên không còn mặn mà với văn hóa truyền thống của dân tộc mình. Ông Chân kể, trước đây, bản thân ông không hề biết đánh trống chiêng. Một lần tình cờ xem chương trình sắc màu văn hóa các dân tộc Việt Nam trên ti vi, ông chợt nhận ra rằng, văn hóa Cơ Tu cũng có nhiều nét đặc sắc cần được lưu giữ và phát huy. Từ đó, ông Chân tự đi tìm nghệ nhân am hiểu về văn hóa Cơ Tu để học hỏi. Thậm chí ông không ngại khăn gói, vượt núi, băng đến tận các  bản làng xa xôi như A Lưới (Thừa Thiên Huế), huyện Đông Giang, Tây Giang của tỉnh Quảng Nam để học cách đánh trống chiêng, múa tân tung da dă, các làn điệu dân ca... Được sự ủng hộ  của già làng, ngừi có uy tín và người thân, bạn bè, ông mở lớp truyền dạy đánh trống chiêng cho những người yêu thích văn hóa Cơ Tu. Khi huyện Nam Đông xây dựng  Đề án “Bảo tồn văn hóa truyền thống”, lớp dạy nhạc cụ, dân ca, dân vũ được tổ chức ở tất cả 6 xã có đồng bào Cơ Tu sinh sống. Từ đây, ông cùng các nghệ nhân khác trên địa bàn có thêm cơ hội trao truyền những nét đẹp văn hóa của dân tộc mình cho thế hệ trẻ. Ông Arất Chân bộc bạch: “Nhiều các bạn trẻ ở huyện Nam Đông hiện nay không biết đánh trống chiêng, không biết múa tân tung da dă, không biết đến nhiều phong tục tập quán tốt đẹp của đồng bào Cơ Tu nữa. Điều đó luôn thôi thúc tôi phải làm gì đó để giúp văn hóa truyền thống mình sống lại.”

Ông Lê Nhữ Sửu, Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Nam Đông, tỉnh Thừa Thiên Huế cho biết, hiện nay, những người am hiểu và tâm huyết với văn hóa truyền thống như ông Arất Chân và ông Ta Rương Mão chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Đây là những nhân tố nòng cốt trong việc triển khai Đề án “Bảo tồn văn hóa truyền thống” mà huyện Nam Đông đang chú trọng thực hiện. “Huyện đã mở nhiều lớp truyền dạy về văn hóa truyền thống cho lớp trẻ, chứ không lỡ những người này già yếu và mất thì các bản sắc văn hóa truyền thống như trống chiêng, dân ca dân vũ, đan lát, dệt zèng hay các phong tục tập quan hay cũng sẽ mai một./.”