Xa nưl chiing cha gâr dưr chr’va xưl r’rộ r’răm, ting t’nooi manứih đh’rứah pazưm xiêr đhị ch’nang đác Bay Rông cóh vel Trí, chr’val Krông Na, chr’hoong Buôn Đôn, tỉnh Đăk Lăk đoọng bhrợ bhiệc bhuốih zước c’rơ ha ruôih. K’đơơng a’cọ nắc manứih bh’bhuốih Y Hăn Bkrông, ooy têy t’coóh k’đhơợng mưy bêệ a’lui đác k’tứi. Ting đắh hoọng đoo nắc 2 cha nặc ting zooi bhuốih lâng t’nooi apêê đha đhâm c’moor ting zooi âng đơơng pr’đươi pr’dua lêy bhuốih chô tước đhị ta bhrợ. Đhị toor đác, dứp đhị bha lâng me ga mắc, 7 p’nong ruôih vêy ta gloọp m’bhoong la liêm, bấc pr’hoọm, vêy t’boọ cờ lâng bảng số. T’coóh Y Tăng Rya, cóh vel Ea Rông A, chr’val Krông Na đoọng năl, lâng đhanuôr cóh đâu, ruốih nắc mưy pr’zợc chr’nắp liêm âng pr’loọng đông:“Ting cơnh truyền thống nắc j’niêng bh’rợ bhuốih zước đoọng ha ruôih, bhrợ p’cắh râu chắp nhêr lâng acoon ruốih, zước rơơm đoọng ha ruốih ma mung k’rơ. Bêl bhrợ bhiệc nâu nắc pay búah, a’ham a’ọc xứt ooy ruốih đoọng zước rơơm ruốih ma mung k’rơ, cha cha k’rơ, doọ buôn k’ay k’naanh.”

Ting cơnh truyền thống manứih Mnông, bhiệc bhuốih zước c’rơ ha ruốih ta bhrợ bêl xang bhrợ ha rêê đhuốch lâng zâp bhiệc bhan chr’nắp ooy c’moo. Bêl đêếc, ruốih vêy ta pa hoọm liêm sạch, đoọng cha đợ ch’na đh’nắh a’yêm, đoọng đhêy ặt lâng bhrợ bhuốih zước c’rơ. Bêl ahay, đợ pr’đươi lêy bhuốih nâu nắc mưy p’nong a’ọc lâng 2, 3 zợ n’dza cắh cậ ting pr’đơợ cr’van âng pr’loọng đông. Hân đhơ cơnh đêếc, mơ 2, 3 c’moo, chr’val vêy bhrợ bhuốih zước c’rơ ha pa zêng đợ acoon ruốih cóh chr’val mưy chu. T’coóh Y Ril Knul, t’coóh vel Ea Mar, chr’val Krông Na đoọng năl, ooy bhiệc bhuốih bhrợ zr’nưm nâu, đhanuôr lâng chính quyền ra văng đợ pr’đươi pr’dua đoọng bhuốih, pa zêng a’tứch, a’ọc, búah, a’vị, cha nêếh... lâng k’đươi zâp ngai mưy bh’rợ lêy bhrợ têêm ngăn, liêm crêê j’niêng bh’rợ nâu:“Đợ pr’đươi lêy bhuốih pa zêng cha nêếh, a’vị, nến, a’bạ, hót đợc đhị pa pan bhuốih, đh’rứah lâng nâu nắc búah, a’ọc mơ 30 ký. A’ọc ta lêệng xang nặc pay a’ham đợc đhị pa pan bhuốih, xang nặc pay a’ham nâu lâng zêng đợ pr’đươi lêy bhuốih lơơng đợc đhị a’cọ ruốih đoọng bhrợ p’cắh loom luônh liêm ta níh âng c’la ruốih đoọng ha coon ruốih nâu, đoọng ruốih năl nắc a’đoo xoọc bhrợ pa chô c’rơ ha đay.”

J’niêng lêy bhuốih zước c’rơ ha ruốih ta bhrợ lâng 3 chu bhuốih, nắc bhuốih tô bhúh, bhuốih zước rơơm c’rơ ha ruốih lâng bhuốih chắp hơnh zâp a’bhô dang. Xang zâp bêl bhuốih, xa nưl chiing cha gâr nắc ting dưr xưl r’rộ r’răm, zâp apêê đha đhâm c’moor ma cr’đhơợng têy ting t’nơớt lâng zâp ngai đh’rứah ôộm búah cóh zợ. Xang nặc manứih bh’bhuốih chô đhị ơy ra văng bhuốih, céh ruốih chô pa đăn đoọng bhuốih đợc a’cọ a’ọc, cha nêếh, đhêr a’ham, xái đác ooy a’cọ ruốih. N’jứah bhrợ manứih bhuốih n’jứah pa nhưa zước c’rơ ha ruốih, ặt tr’đăn, zooi đoọng pr’loọng đông, vel bhươl ooy đợ bhiệc bhrợ chr’nắp. Xang bhuốih pa nhưa nắc đhanuôr ting n’toong cớ chiing cha gâr, ôộm búah lâng ặt chi ớh đh’rứah bhui har. Cắh nặc mưy g’lúh đoọng c’la băn ruốih bhrợ p’cắh râu loom luônh liêm ta níh âng đay lâng ruốih, bhiệc bhuốih c’rơ ha ruốih dzợ nặc g’lúh đoọng đhanuôr cóh zâp vel đông ặt pazưm liêm ta níh, đoàn kết lấh mơ, t’bhlâng zư lêy râu văn hoá ty chr’nắp âng acoon cóh. Anoo Y Com H Wing, đội trưởng c’bhúh chiing cha gâr chr’val Krông Na moon:“Acu cung pấh bhrợ, chrooi đoọng vêy liêm pr’hay lâng đhanuôr cóh vel đông. Cung vêy râu chrooi đoọng, k’đươi đhanuôr bhrợ bhiệc cơnh đâu lêy bhui har. Cung chắp hơnh chr’val vêy bhrợ đoọng ha đhanuôr cóh vel đông ặt chi ớh cơnh đâu, đoọng zư pa dưr lấh mơ ha y chroo.”

Đợ c’moo đăn đâu, đợ t’nooi ruốih đông cóh tỉnh Đăk Lăk ting t’ngay ting xiêr m’bứi. Chính quyền lâng ngành chức năng xoọc vêy bấc c’lâng bh’rợ t’bhlâng zư lêy đợ mơ ruốih xoọc váih. Đh’rứah lâng zâp bh’rợ du lịch lâng ruốih bơơn k’rang bấc nắc bhiệc bhrợ zâp j’niêng bh’rợ ty chr’nắp pazưm lâng ruốih bhrợ c’lâng pa dưr pa xớc t’mêê đoọng pa dưr du lịch. T’coóh Y tê Bkrông, cóh vel Drang Phôk, chr’val Krông Na rơơm kiêng, đợ j’niêng bh’rợ cơnh đâu lêy zư bhrợ ta luôn lâng dưr váih bh’rợ văn hoá chr’nắp liêm, pa dưr du lịch vel đông:“Xã hội pa dưr pa xớc ha dợ đợc bil râu chr’nắp văn hoá nâu nắc c’la cu cắh têệm ặt. Tu dzợ vêy zư đợc nắc dzợ vêy chr’nắp. Lấh mơ, zư đợc đợ pr’hoọm chr’nắp ty ahay, văn hoá nâu, đhị chr’val Krông Na vêy Trung tâm du lịch nắc vêy zooi đoọng đhanuôr vêy xa nay bh’rợ du lịch đoọng zư lêy, bhrợ pa chô thu nhập, vêy bh’rợ pr’đươi bêl ta mooi chô ooy đâu.”

Cắh nặc mưy râu văn hoá chr’nắp liêm, bhiệc bhuốih zước c’rơ ha ruốih dzợ bhrợ p’cắh râu chr’nắp liêm ta níh đoọng ha ruôih, ooy đâu ting xay moon tước zâp ngai nắc đh’rứah zư lêy c’rơ tr’mung ha ruốih đông./.

Độc đáo lễ cúng sức khỏe cho voi ở Đắk Lắk

Ở Tây Nguyên, voi không chỉ là vật nuôi có giá trị mà còn có mối quan hệ thân thiết với gia chủ, được xem như thành viên trong gia đình. Vì vậy, voi được quan tâm chăm sóc và được làm lễ cúng sức khỏe với mong muốn voi luôn khỏe mạnh, hiền lành, đem lại nhiều may mắn cho gia chủ và buôn làng.

Nhịp chiêng ngân lên rộn ràng, đoàn người nối nhau tập trung ra bến nước Bay Rông ở buôn Trí, xã Krông Na, huyện Buôn Đôn, tỉnh Đắk Lắk để làm lễ cúng sức khỏe cho voi. Dẫn đầu là thầy cúng Y Hăn Bkrông, trên tay ông cầm một bầu nước nhỏ. Theo sau ông là 2 người phụ cúng và đoàn thanh niên, phụ nữ giúp đem lễ vật ra nơi làm lễ. Cạnh bến nước, dưới những tán me cổ thụ, 7 con voi đã được khoác những tấm thổ cẩm sặc sỡ, đeo gông có cắm cờ và bảng số theo thứ tự. Ông Y Tăng Rya (aê Mai), ở buôn Ea Rông A, xã Krông Na cho biết: với người dân ở đây, voi là “người bạn lớn” thân thiết của gia đình:“Theo truyền thống thì nghi lễ cúng cho voi thể hiện sự tôn trọng đối với con voi, cầu mong voi được khỏe mạnh. Khi làm lễ sẽ lấy rượu, huyết heo bôi lên người voi để chúc voi có nhiều sức khỏe, ăn uống khỏe mạnh, không bị ốm đau bệnh tật.”

Theo truyền thống người Mnông, lễ cúng sức khỏe cho voi được tổ chức khi kết thúc mùa màng và các sự kiện quan trọng trong năm. Khi đó, voi sẽ được tắm rửa sạch sẽ, bồi bổ những thức ăn ngon, cho nghỉ ngơi và làm lễ cúng sức khỏe. Trước đây, lễ vật cúng thường là một con heo và vài ché rượu cần hoặc tùy điều kiện của gia chủ. Nhưng nay, cứ khoảng 2 - 3 năm, xã sẽ tổ chức cúng sức khỏe tập thể cho tất cả những con voi trong xã một lần. Ông Y Ril Knul (aê Tạo), già làng buôn Ea Mar, xã Krông Na cho biết, trong lễ cúng tập thể này, người dân cùng chính quyền chuẩn bị lễ vật cúng như gà, heo, rượu cần, cơm, gạo,… và phân công nhiệm vụ cho những người thực hiện để đảm bảo nghi lễ diễn ra suôn sẻ:“Lễ vật gồm gạo, cơm, nến, trầu, thuốc đặt trên bàn lễ, cùng với đó là rượu cần, con heo khoảng 30kg. Con heo được giết thịt rồi lấy huyết bỏ lên bàn lễ, sau đó lấy huyết này cùng với các lễ vật khác đặt lên đầu voi để minh chứng cho tình cảm của gia chủ dành cho voi, để voi biết được là nó đang được gia chủ làm lễ chúc sức khỏe.”

Nghi lễ cúng sức khỏe cho voi được thực hiện với 3 lần cúng là cúng tổ tiên, cúng chúc sức khỏe voi và cúng tạ ơn các thần. Sau mỗi lần cúng, tiếng chiêng lại ngân lên rộn ràng, các thanh niên nam nữ nắm tay nhau múa xoang và mọi người cùng nhau thưởng thức rượu cần ở các ché. Sau đó, thầy cúng bước tới vị trí đã được chuẩn bị sẵn, nài voi dắt voi tiến đến gần để thầy cúng đặt đầu heo, gạo, bôi tiết, tưới nước lên đầu voi. Vừa làm thầy cúng vừa đọc lời khấn cầu mong voi luôn khỏe mạnh, gần gũi và giúp đỡ gia đình, buôn làng trong những công việc quan trọng. Kết thúc phần lễ, người dân tiếp tục đánh chiêng, uống rượu cần và hòa mình vào không khí lễ hội. Không chỉ là dịp để chủ voi, nài voi thể hiện sự trân quý đối với voi của mình, lễ cúng sức khỏe cho voi còn là dịp để người dân trong các buôn làng thêm gắn bó, đoàn kết và cùng duy trì những nét văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Anh Y Com H wing (ama Nháo), đội trưởng đội cồng chiêng xã Krông Na chia sẻ: “Mình cũng tham gia đóng góp để cho có phong trào cho bà con dân làng của mình. Cũng có sự đóng góp, vận động bà con tổ chức lễ như ngày hôm nay thấy cũng rất là vui mừng. Cũng cảm ơn xã nhà đã tổ chức cho dân làng mình để duy trì và phát triển sau này.”

Những năm gần đây, số lượng đàn voi nhà ở tỉnh Đắk Lắk ngày càng suy giảm. Chính quyền và ngành chức năng đang có nhiều nỗ lực để duy trì và chăm sóc đàn voi hiện có. Cùng với các mô hình du lịch thân thiện với voi được quan tâm nhiều hơn thì việc tổ chức các nghi lễ truyền thống gắn với voi mở ra hướng đi mới để phát triển du lịch. Ông Y Tê Bkrông, ở buôn Drang Phôk, xã Krông Na hi vọng, những nghi lễ như thế này sẽ được duy trì thường xuyên và trở thành hoạt động văn hóa đặc sắc, điểm nhấn du lịch tại địa phương: “Xã hội phát triển mà để mất bản sắc văn hóa này thì bản thân tôi áy náy lắm. Bởi vì vẫn còn gìn giữ lại thì mới có giá trị. Đặc biệt giữ lại bản sắc truyền thống, văn hóa này, tại xã Krông Na có Trung tâm du lịch sẽ giúp người dân có chương trình du lịch để việc gìn giữ này sẽ tạo nguồn thu nhập, có chương trình khi khách đến đây.”

Không chỉ là nét đẹp văn hóa, lễ cúng sức khỏe cho voi còn thể hiện sự yêu thương, quý trọng dành cho loài voi, qua đó truyền thông điệp đến mọi người dân cùng chăm sóc, bảo vệ đàn voi nhà./.