Coh đong dal pa ặt t’mooi, tớt toor t’pêêh oih coh m’pâng ha dưm, ma nuyh z’hai dzợ p’niên Y Wôn Knul đhị vel Ako Dhông, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk truih bh’lô Mdrong Dam.

Xa nay âng bh’lô nắc truih ooy rau dưr vaih đha đhâm Mdrong Dam - muy cha năc grơơ nhọol coh bh’lô bh’la âng ma nuyh Êđê: “Mdrong Dam năc coon âng H’Bia Knhí lâng đha đhâm Dăm Bhu ca van ca bhộ. K’điêl Mdrong Dam năc H’Bia Sun liêm cra. Đhang liêm cra âng pân đil H’Bia Sun bhrợ bấc apêê bh’cộ coh đâu kiêng. Năc ma nuyh z’hai g’lăng, tân đôr tước zập ooy, Mdrong Dam ta luôn lướt t’bơơn, t’bhưah vel bhươl ga măc lâh…,”

Tơợ boọp truih âng apêê tr’truih, muy xa nay lịch sử năc dưr leh pazêng apêê grơơ nhọol buôn xơợng coh zập xa nay bh’lô lơơng, pazêng c’nặt leh pr’ặt tr’mông âng đhanuôr vel bhươl, pazêng cr’chăl muy ặt cha căh rau bhrợ têng coh chr’năp văn hóa âng ma nuyh Êđê.

Lâh 40 c’moo, Y Wôn Knul năc ơy tước m’pâng lang âng đay chấc năl văn hóa bh’lô bh’la. Anoo truih: tơợ pazêng t’ngay dzợ k’tứi, bêl căh ơy năl bh’lô năc n’hau, năc pazêng xa nay t’ruih ooy văn hóa ơy bơơn xơợng lâng moọt ooy a cọ anoo. Cr’chăl lướt học ặt ch’ngai đong, ch’ngai tơợ văn hóa âng ma nuyh đay, anoo k’nặ ha vil lưch đợ mơ bh’lô âng đay ơy choom truih. Tước t’tun đâu, bêl 30 c’moo, anoo năc chô ooy vel bhươl lâng bơơn xay truih bh’lô ting c’nặt lâng coh t’tun đêêc năc choom truih lưch muy t’ruih bh’lô. Cơnh đêêc, a noo vêy bấc chu xay truih bh’lô Mdrong Dam đoọng ha pêê lơơng xơợng: “Bêl dzợ k’tứi ặt coh đong đh’rơơng dal, lướt đh’ooy cung bơơn xơợng x’nưl chiing, goong, truih bh’lô bh’la. Tước bêl t’ha, tơợp chấc năl ting cr’liêng xa nay t’ruih bh’lô bh’la. C’la pa chăp xơợng căh năl hau apêê lang a hay choom t’vaih xa nay t’ruih dal mơ đêêc. Cr’liêng xa nay ghit bhlầng ha dợ truih xơợng u tr’lắp. Lâng tước t’ha năc mơ năl mơ ng’kiêng xơợng, kiêng truih”.

Bơơn năl chr’năp văn hóa bh’lô bh’la zooi đoọng ma nuyh g’lăng z’hai Y Wôn Knul cung cơnh bấc apêê lơơng đhị vel bhươl Tây Nguyên bơơn năl lâng pa dưr lâh mơ chr’năp văn học ty đanh nâu. Rau đâu năc ơy t’vaih rau lalay bhlưa bh’lô Tây Nguyên lâng bấc bh’lô bh’la lơơng coh bha lang k’tiếc. Tu căh muy ặt vaih đhị bha ar xrặ, bh’lô Tây Nguyên bơơn zư đơc coh pr’ặt tr’mông âng đhanuôr ting cơnh c’lâng pa trơơi tơợ lang nâu tước lang n’tôh, zư đơc coh a cọ abục âng acoon ma nuyh lâng bơơn xay truih đhị zập chu đhanuôr ặt pa zưm bêl vêy rau bhiệc bhan.

Đhị zập k’bhuh acoon coh, bh’lô bh’la năc vêy cơnh đơc lalay cơnh, ma nuyh Êđê đơc năc Khan, ma nuyh Jrai năc đơc Hri, ma nuyh Mnông năc đơc Ot Ndrông căh cợ ma nuyh Bana đơc Hamon. Đhơ cơnh đêêc, rau chr’năp za zưm năc coh xa nay zập bh’lô zêng vêy rau dưr vaih coh pr’ặt tr’mông âng zập k’bhuh acoon coh, rau c’rơ grơơ nhool âng apêê g’lăng z’hai vêy c’rơ zư lêy vel bhươl, zêl apêê huông lết. Pazêng ma nuyh coh bh’lô êêh rau moon muy cha năc ha ngai, năc pa căh đoọng ha rơơm đương âng pazêng đhanuôr, đoọng ha pazêng bh’rợ pa zay tu cr’noọ liêm chr’năp. PGS.TS Buông Krông Tuyết Nhung, trường Đại học Tây Nguyên đoọng năl:“Zập xa nay bh’lô năc xay truih ooy muy xa nay bh’rợ crêê tước bấc rau c’lâng xa nay. Vêy pazêng bh’lô truih ooy tr’zêl tr’panh, pa zưm k’bhuh ma nuyh. Vêy đoo bh’lô xay truih ooy tr’bơơn tr’pay, pr’ặt  tr’mông ooy pr’loọng đong, pa  bhrợ ta têng, rau tin đươi ooy abhô dang. Lâng rau chr’năp bhlầng năc rau crêê tước pr’ặt tr’mông lalua ta nih âng zập k’bhuh acoon coh đhị Tây Nguyên.

Coh đhr’năng lalua, bh’lô bơơn truih coh pazêng ha dưm đong n’nặc  vêy ta bhrợ bhiệc bhan, xay xơ, zập ngai tớt toor t’pêêh đương xơợng. Ma nuyh truih bh’lô bh’la lâng bh’ươr va vư pr’hay pr’hươn. Lêy cơnh đhr’năng pr’ặt, bh’lô ng’truih, vêy ngai nắc truih vr’vai, tr’xin, vêy ngai năc truih k’rơ, đâh, bêl năc truih bh’ươr âng pân đil, bêl nắc truih bh’ươr pân jưih, bh’ươr âng a bhuy, bh’ươr âng a bhô dang. Truih cơnh đêêc hơớ, vêy đoo t’ruih bh’lô truih toong ha dưm năc vêy lưch, cung vêy đoo bh’lô truih tơợ dưm nâu tước dưm n’tôh, vêy đoo truih đanh k’tuần.

Chr’năp âng bh’lô năc truih cr’liêng xa nay u tr’lăp bọop p’rá, tr’ơơi ting cơnh g’lăng z’hai âng ma nuyh truih, bêl năc truih, bêl năc va vư. Tu cơnh đêêc, bêl truih bh’lô bh’la buôn truih văl cớ coh bấc c’nặt t’ruih. Truih cớ cơnh đêêc năc đoọng manuyh xơợng hay cớ lâng pa hay, r’dợ năc xơợng rau chr’năp pr’hay đhị zập cr’liêng xa nay tr’truih lâng t’tun đêêc năc choom ting truih, ting va vư. Truih cớ năc cung cơnh pa choom đoọng ha lang p’niên năl. Nghệ nhân ưu tú Y Wang H Wing ặt đhị vel Triă, chr’val Ea Tul, chr’hoong Cư Mgar xay moon: “Acu bhui har pa bhlầng vêy c’lâng xa nay âng Nhà nước đăh apêê bh’rợ pa too pa choom, bhrơ lớp pa choom truih bh’lô, tâm goong n’toong chiing, prá tr’lắp. Cung rơơm, apêê pr’chấc p’niên năc pa zay zư lêy xa nay t’ruih bh’lô bh’la, prá tr’lắp liêm choom, đoọng bấc ngai năl tước bh’lô âng ma nuyh đay”.

Bấc bhlầng xa nay t’ruih ooy chr’năp văn hóa tu cơnh đêêc bh’lô Tây Nguyên bấc pa bhlầng. Ting cơnh xay moon âng Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Dự án Điều tra, chấc lêy, zư lêy, pa chô p’rá lâng xuất bản xa nay t’ruih bh’lô Tây Nguyên bhrợ coh cr’chăl 2001 - 2008 ơy chấc lêy lâh 800 tác phẩm lâng 5.700 băng ghi âm, zập băng đanh 90 phút. Jưah lâng đêêc, dzợ bấc bh’lô căh ơy bơơn chấc năl, xrặ pa lưch. Tơợ c’moo 2014, bh’lô Tây Nguyên ơy bơơn Bộ Văn hóa, Thể thao lâng Du lịch t’moọt ooy t’nooi c’kir văn hóa phi vật thể k’tiếc k’ruung. Xoọc đâu, bấc vel đong đhị TâyNguyên xoọc bấc c’lâng xa nay đoọng zư ley, pa dưr chr’năp âng c’kir văn hóa nâu. Pazêng c’rơ pa zay năc đoo âng apêê vel đong năc chroi k’rong ooy bhiệc zư lêy lâng tân đôr chr’năp văn hóa ty đanh nâu coh pr’ặt tr’mông lang t’mêê./.

Sử thi Tây Nguyên – Tiếng vọng đại ngàn

Đối với các dân tộc thiểu số ở Tây Nguyên, Sử thi chứa đựng cả một bề dày văn hóa, chiều dài lịch sử, cũng như những kinh nghiệm sống được tích lũy lâu đời. Mỗi sử thi đều mang hồn cốt văn hóa, như thanh âm hùng vĩ của cuộc sống cộng đồng dân tộc nơi đại ngàn, vọng về từ hàng nghìn năm lịch sử. Tiếng vọng ấy, sau một thời gian trầm lắng, nay lại cảm nhận rõ ở nhiều buôn làng khi các hoạt động diễn xướng được khôi phục.

Trong gian khách nhà dài, bên ánh lửa bập bùng giữa đêm, nghệ nhân trẻ Y Wôn Knul ở buôn Ako Dhông, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk chậm rãi hát kể bài Mdrong Dam.

Nội dung lời kể là câu chuyện về lai lịch, sự ra đời của chàng Mdrong Dam – một nhân vật anh hùng tiêu biểu trong sử thi Êđê: “Mdrong Dam là con của nàng H’Bia Knhí và chàng Dăm Bhu giàu có. Vợ Mdrong Dam là nàng H’Bia Sun xinh đẹp. Sắc đẹp của nàng H’Bia Sun khiến các tù trưởng quanh vùng ghen tỵ. Là người giỏi giang, tiếng tăm lừng lẫy, Mdrong Dam thường xuyên đi săn bắn, mở rộng buôn làng ra các hướng….”

Qua lời kể của nghệ nhân, một không gian lịch sử như được tái hiện với những nhân vật anh hùng đậm màu sắc thần thoại, những phân cảnh sinh hoạt trong đời sống buôn làng, những mùa ăn năm uống tháng trong truyền thống văn hóa Êđê.

Hơn 40 “mùa rẫy” Y Wôn Knul đã có gần một nửa thời gian đắm mình trong không gian của văn hóa sử thi. Anh kể: từ những ngày còn nhỏ, khi còn chưa biết sử thi là gì thì những câu chuyện đầy màu sắc văn hóa đã được gieo vào ký ức và được giữ lại vẹn nguyên trong anh. Quãng thời gian đi học xa nhà, rời xa môi trường văn hóa truyền thống của dân tộc, anh dường như quên đi những bài sử thi mình từng thuộc lòng. Mãi đến sau này, khi đã tuổi 30, anh trở về buôn làng và có cơ hội “bật” ra những câu hát kể từ trong tiềm thức, rồi dần dần nhớ lại thành một bài hoàn chỉnh. Cứ thế, anh có nhiều dịp được diễn xướng sử thi Mdrong Dam trước công chúng: “Hồi còn nhỏ sống trong nhà sàn dài, đi đâu mình cũng nghe cồng chiêng, nghe kể khan. Đến khi mình lớn, bắt đầu hiểu được từng từ, từng câu và khan thực sự là rất sâu sắc. Mình không hiểu sao mà ông bà có thể sáng tác ra một câu chuyện dài như vậy. Câu chuyện rất là chi tiết, nhưng lại có một cách kể chuyện xuôi vần. Và càng lớn càng hiểu càng thích”.

Được “sống” trong không gian văn hóa của sử thi đã giúp nghệ nhân Y Wôn Knul cũng như nhiều nghệ nhân khác ở các buôn làng Tây Nguyên được tiếp cận và kế thừa loại hình văn học dân gian này. Điều này tạo nên sự khác biệt giữa sử thi Tây Nguyên với nhiều sử thi khác trên thế giới. Bởi không chỉ tồn tại trên sách vở, sử thi Tây Nguyên được lưu truyền trong đời sống cộng đồng theo phương thức truyền miệng, lưu giữ trong trí nhớ của người dân và được trình diễn trong các buổi sinh hoạt của cộng đồng.

Ở mỗi dân tộc, sử thi lại có cách gọi khác nhau, người Êđê gọi là Khan, người Jrai gọi là Hri, người Mnông gọi là Ot Ndrông hay người Bana gọi là Hamon. Tuy nhiên, đặc điểm chung là trong nội dung mỗi sử thi đều chứa đựng những biến cố của dân tộc, xoay quanh những chiến công của các anh hùng có công bảo vệ buôn làng, chống lại những thế lực đen tối, xấu xa. Những nhân vật trong sử thi không mang tính cá nhân, mà đại diện cho ước vọng của cả cộng đồng, cho những cuộc đấu tranh vì lý tưởng nhân văn cao cả. PGS.TS Buôn Krông Tuyết Nhung, trường Đại học Tây Nguyên cho biết: “Mỗi một tác phẩm sử thi kể một câu chuyện liên quan đến nhiều chủ đề. Có những tác phẩm kể câu chuyện liên quan đến chủ đề về chiến tranh, hợp nhất bộ lạc, bộ tộc. Có những tác phẩm lại thể hiện đề tài hôn nhân gia đình, có những tác phẩm thể hiện về lao động sản xuất hay có những tác phẩm thể hiện về đời sống tín ngưỡng. Và đặc biệt đằng sau đó là bức tranh vô cùng độc đáo như chúng ta chứng kiến trong thực tiễn liên quan đến đời sống xã hội của các dân tộc tại Tây Nguyên”.

Trong thực tế, sử thi được diễn xướng trong những đêm nhà có lễ lạt, ma chay, hiếu hỉ, mọi người ngồi quây quần quanh bếp lửa. Người hát kể sử thi chậm rãi trò chuyện, dẫn dắt bài kể và ngân nga, diễn xướng. Tùy vào tâm trạng, bối cảnh bài kể, người kể khi cao giọng, khi lắng trầm, khi lại ngâm ngợi, khi diễn giọng nữ, khi diễn giọng nam, khi giọng quỷ, khi giọng thần tiên. Dường như mọi cảm xúc của họ đều dồn hết vào từng nhân vật, như đắm chìm vào thế giới riêng và mỗi lần kể là mỗi lần thăng hoa. Cứ như vậy, có những bài sử thi chỉ kể hết trong một đêm, cũng có những bài kéo dài từ đêm này qua đêm khác, có khi kéo dài cả tuần.

Tính chất của sử thi là những câu hát vần, đối đáp, ứng biến linh hoạt tùy theo không gian thể hiện hay bối cảnh và trí nhớ của người kể. Vì thế, sử thi khi diễn xướng thường lặp đi lặp lại nhiều trường đoạn. Lặp lại để người nghe cảm thụ và ghi nhớ, dần dần cảm nhận được cái hay trong ngôn từ, dần hiểu được nội dung và dần dần có thể hát kể. Lặp lại cũng là cách để truyền dạy cho lớp trẻ. Nghệ nhân ưu tú Y Wang H Wing, ở buôn Triă, xã Ea Tul, huyện Cư Mgar chia sẻ: “Tôi rất phấn khởi khi có chủ trương của Nhà nước về các hoạt động truyền dạy, mở nhiều lớp truyền dạy kể sử thi, đánh chiêng, lời nói vần. Cũng mong muốn rằng các thế hệ trẻ từ nay về sau sẽ tích cực gìn giữ các bài sử thi, lời nói vần một cách đầy đủ, để cho thêm nhiều người biết đến loại hình sử thi độc đáo của dân tộc mình”.

Chứa đựng cả một “kho tàng văn hóa” nên sử thi Tây Nguyên có dung lượng và số lượng rất đồ sộ. Theo báo cáo của Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Dự án Điều tra, sưu tầm, bảo quản, biên dịch và xuất bản sử thi Tây Nguyên thực hiện trong giai đoạn 2001-2008 đã sưu tầm được hơn 800 tác phẩm với gần 5.700 băng ghi âm, mỗi băng dài 90 phút. Cùng với đó, vẫn còn nhiều sử thi chưa được sưu tầm, ghi chép hết. Từ năm 2014, sử thi Tây Nguyên đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia. Hiện nay, nhiều địa phương ở Tây Nguyên đang có nhiều giải pháp nhằm bảo tồn, phát huy giá trị của di sản văn hóa này. Những nỗ lực ấy của các địa phương sẽ góp phần vào việc gìn giữ và lan tỏa loại hình văn học dân gian này trong đời sống đương đại./.