K’noọ 70 c’moo ơy hân đhơ cơnh đêếc, bhr’ươr pr’hát âng Nghệ nhân ưu tú Nịnh Quang Thanh cóh chr’val Hoà Cuông, chr’hoong Trấn Yên, tỉnh Yên Bái dzợ pr’hay ha ngur bêl grơm bêl priêng lâng đợ pr’hát Sình ca. Nghệ nhân ưu tú Nịnh Quang Thanh n’niên lâng dưr pậ cóh pr’loọng đông vêy k’conh k’căn zêng chắp kiêng pr’hát Sình ca. Lang p’niên âng t’coóh nắc zêng đợ c’moo c’xêê đh’rứah lâng k’căn k’conh, apêê anoo amoó lướt hát Sình ca zâp bêl bhiệc bhan méh toong r’dưm. Nghệ nhân ưu tú Nịnh Quang Thanh moon: “Buôn ta hát bêl c’xêê mưy âm lâng c’xêê 2, lứch c’xêê 2 nắc pa đhêy cắh dzợ hát. Tơợ c’xêê 8 tơợp hát cớ, cr’chăl nâu plêệng k’tiếc đha hư tưn taách, doọ râu trơ vâng, bêl bhrợ ha roo a’bhoo, clan liêm xang nắc vêy lướt”.

Ting cơnh nghệ nhân Nịnh Quang Thanh, Sình ca Cao Lan nắc hát ta moóh ta ơơi ting cơnh thơ tứ tuyệt. Râu pr’hay liêm âng Sình ca cắh mưy ooy cr’liêng pr’hát, đh’riêng xa nưl nắc dzợ cr’liêng xa nay ooy pr’hát pr’hay, chr’nắp bấc cơnh, pr’hát hơnh déh bh’rợ tr’nêng, xay moon ooy cruung k’tiếc, hát ooy tr’kiêng n’jứih n’đil, ooy k’căn k’conh... Cung tu cơnh đâu nắc nghệ nhân Nịnh Quang Thanh ta luôn t’bhlâng đoọng zư lêy văn hoá hát Sình ca. T’coóh chấc lêy t’bơơn zâp pr’hát Sình ca, t’bhlâng lêy cha mêết tơợ bhiệc hát, zâp pr’múa tước zâp râu tr’coọ xa nưl đoọng buôn đươi ooy pr’hát Sình ca cơnh: đàn bầu, a’luốt, cha gâr, chiing c’bhoọr... Zêng vêy t’coóh xrặ zư đợc cóh bha ar. T’coóh Thanh moon, chr’nắp lấh mơ choom moon tước pr’hát Sình ca hi dưm tr’nơợp, hi dưm thứ 2 xang nặc hi dưm thứ 7, pr’hát hơnh déh ha pruốt, hơnh déh c’rơ tr’mung, zước râu pr’đoọng pr’đhooi, bơơn bhrợ liêm bấc... “Zâp đắh bh’rợ zêng vêy pr’hát, hơnh déh vel bhươl, hơnh déh k’tiếc k’ruung; pazưm lâng bhrợ têng cha nắc azi lướt bhrợ ha rêê hát hơnh déh ha roo, a’bhoo, a’rong, clang...”.

Cắh mưy hát zâp pr’hát Sình ca, Nghệ nhân uư tú Nịnh Quang Thanh dzợ ặt k’noọ lêy bhrợ ha cơnh đoọng zư lêy đợ râu văn hoá chr’nắp liêm âng acoon cóh đay đoọng ha lang ha y chroo. Tu cơnh đêếc, c’moo 2012, t’coóh moon lâng bơr pêê apêê chắp kiêng Sình ca cóh vel bhrợ pa dưr Câu lạc bộ Sình ca Đá Cháy. Tơợ bêl l’lăm vêy 7 cha nặc, xoọc đâu câu lạc bộ ơy pa dưr pa xớc dzoọc tước lấh 50 hội viên. Amoó Mế Thị Vân, mưy manứih cóh CLB Sình ca Đá Cháy, chr’val Hoà Cuông moon: Cóh CLB, nghệ nhân vêy bh’rợ chr’nắp nắc manứih pa choom đoọng zâp pr’hát, bhrợ pa dưr zâp pr’múa lâng bhrợ pa dưr cr’noọ cr’niêng ooy đắh chắp kiêng đợ c’nắt pr’hát Sình ca tước lang apêê p’niên... “Pr’hát âng acoon cóh zi pr’hay lâng bấc cơnh. Acu vêy cr’noọ ting lêy ta moóh pa choom đắh apêê t’coóh t’ha đoọng choom lêy pa choom apêê k’coon, cha châu đoọng apêê năl liêm ghít văn hoá âng acoon cóh đay”.

Ha dang Sình ca nắc c’léh bh’rợ chr’nắp đắh văn hoá âng manứih Cao Lan nắc Khắp Coọi nắc pr’hát pr’hay ha ngur âng manứih Tày cóh chr’hoong Lục Yên. Chrooi pa xoọng ooy bhiệc zư lêy, pa dưr pa xớc văn hoá, pr’hát xa nưl bh’lêê bh’la nâu vêy bấc bh’rợ âng apêê t’coóh t’ha. Apêê nắc đợ manứih zư đợc lâng pa choom đoọng pr’hát Khắp Cọoi đoọng ha lang p’niên. Nghệ nhân ưu tú Hoàng Quang Nhạn, manứih chấc lêy năl văn hoá bh’lêê bh’la Khắp Cọoi cóh chr’val Mường Lai, chr’hoong Lục Yên nắc mưy ooy đợ manứih cơnh đêếc.

Ta mooi tước cóh đông, đhị pa pan k’tứi, nghệ nhân Hoàng Quang Nhạn buôn ta lấh zâp trang bha ar ty đenh âng t’coóh đợc tất lang chấc lêy t’bơơn zư. Zâp trang nắc mưy pr’hát Khắp Cọoi âng t’coóh p’zay xrặ đợc liêm ghít lâng xrặ bhrợ đợ c’nắt, chữ. Xọoc, đợ mơ âng t’coóh Nhạn k’rong bơơn lấh 200 pr’hát ty lâng đợ pr’hát xa nưl lalay cơnh, nắc đoo mưy pr’đươi cr’van chr’nắp pa bhlâng: “Ooy cr’chăl chấc lêy t’bơơn acu bơơn lêy đợ bha ar xrặ lâng chữ Hán Nôm, xrặ đợc đợ pr’hát Khắp. Azi nắc ơy k’đươi apêê pa chô ooy p’rá hêê nắc lêy đợ pr’hát nâu pr’hay bhlâng lâng ơy bơơn xrặ tơợ đợ c’moo 1912 tước đợ c’moo 1920”.

Ting cơnh Nghệ nhân Hoàng Quang Nhạn, văn hoá bh’lêê bh’la ta luôn ặt váih cóh loom luônh đhanuôr. Đoọng bhrợ pa dưr liêm bấc lấh mơ đợ râu âng đay k’rong zư đợc, t’coóh Nhạn ơy lướt vốch lưm lêy zâp apêê năl liêm ghít đắh Khắp Cọoi. Chấc lêy pay tợơ đợ xa nay t’ruíh, zâp c’nắt pr’hát âng lang a’conh a’bhướp, xang nặc ra pặ, xrặ bhrợ cơnh váih ting bài, ting pr’hát liêm crêê bhlâng. Ting ặt cơnh đêếc, t’ngay nâu tước c’xêê lơơng, k’zệt c’moo p’zay bhrợ, lâng cr’noọ cr’niêng âng t’coóh cung ơy bhrợ pa dưr mưy đhị k’rong zư đợc Khắp Cọi cóh đhr’nông đông âng đay: “Cóh bh’lêê bh’la vêy moon pa choom lâng boọp a’năm, cắh ma bha ar pa tơ cơnh đâu nắc buôn bil, ha dợ bấc apêê t’coóh, apêê pa bhriêr đắh Khắp ha y chroo cung ma bil tíc. Tu cơnh đêếc nắc cung lêy chấc k’rong zư đợc đoọng k’coon cha châu ha y chroo”.

Pr’hay ha ngur, xa nưl Khắp Cọoi cơnh đợ râu prá xay ooy pr’ắt tr’mung, pa bhrợ ta têng, âng đơơng zâp ngai chô lâng tơơm ríah đay. Khắp Cọoi ơy váih nắc râu ch’na tinh thần, nắc râu hâng hơnh âng manứih Tày cóh Lục Yên moon lalay lâng đhanuôr acoon cóh Tày cóh Yên Bái moon zr’nưm. Tu cơnh đêếc nắc nghệ nhân Hoàng Quang Nhạn cắh mưy zư đợc, pa dưr pa liêm nắc dzợ váih manứih bha lâng đắh pa choom hát Khắp Cọoi đoọng ha lang p’niên cóh vel đông. Ooy bh’rợ âng zâp câu lạc bộ cóh vel, chr’val cắh cậ trường học, t’coóh Nhạn váih manứih pa choom đoọng đợ râu chr’nắp liêm văn hoá đoọng ha zâp lang p’niên. A’đhi Mai Thị Quỳnh, lớp 8A, Trường TH&THCS Mường Lai, chr’hoong Lục Yên, tỉnh Yên Bái đoọng năl: “Acu bơơn pấh chi ớh cóh Câu lạc bộ Khắp Cọoi cóh trường, acu lêy bhui har lâng hâng hơnh vêy bơơn zư đợc đợ râu chr’nắp liêm âng acoon cóh Tày”.

Tỉnh Yên Bái xoọc vêy lấh 96.000 manứih t’coóh t’ha, ooy đâu vêy bấc apêê nắc đợ bh’cộ bha lâng năl liêm ghít đắh lịch sử, văn hoá, j’niêng bh’rợ âng zâp vel đông. Lấh mơ k’đhơợng bhrợ bh’rợ chr’nắp ooy zâp ban lễ nghi, bhrợ zâp bh’rợ văn hoá, j’niêng cóh vel đông, zâp apêê a’bhướp a’dích dzợ ting pấh zư lêy lâng pa choom đoọng ha lang p’niên. Tu cơnh đêếc, zâp râu văn hoá chr’nắp liêm âng zâp acoon cóh đhị vel đông tỉnh Yên Bái bơơn zư lêy, pa dưr pa xớc, ting t’ngay ting pr’hay chr’nắp cơnh: nghệ thuật Xoè Thái; hát Khắp Cọoi lâng hát Then âng manứih Tày; Sình Ca âng acoon cóh Cao Lan; bhiệc bhan cấp sắc âng acoon cóh Dao; múa khèn âng manứih Mông... Ooy đâu, bấc râu văn hoá ơy bơơn zư đợc nắc váih k’cir văn hoá phi vật thể p’cắh mặt âng acoon manứih. P’căn Vũ Thị Mai Oanh, Phó Giám đốc Sở Văn hoá, Thể thao lâng Du lịch tỉnh Yên Bái đoọng năl: “Yên Bái xoọc năl ghít pr’hoọm văn hoá chr’nắp lâng zâp nghệ nhân nắc đợ apêê bha lâng đoọng zư lêy văn hoá chr’nắp liêm. Cr’chăl hanua, azi ơy xay moon đoọng ha tỉnh zâp chính sách đắh zư lêy pr’hoọm văn hoá, ooy đâu vêy chính sách bhrợ pa dưr zâp c’bhúh pr’hát xa nưl, nghệ nhân vêy bh’rợ chr’nắp đắh bhiệc pa choom đoọng. Lalua lêy, cr’chăl hanua, zâp nghệ nhân cóh tỉnh Yên Bái ơy pa dưr liêm choom bh’rợ âng zi đắh bhiệc zư lêy pr’hoọm văn hoá”.

Ting c’moo c’xêê, đợ râu chr’nắp văn hoá ty cóh Yên Bái doọ choom bil bất, lấh mơ nắc ting vêy bơơn zư đợc lâng pa dưr, lâng râu chrooi đoọng chr’nắp âng manứih t’coóh t’ha - đợ apêê ặt ma mung cóh vel đông. Nâu đoo nắc c’lâng bh’rợ, nắc pr’đơợ đoọng bhrợ pa dưr mưy Yên Bái “t’viêng, liêm, chr’nắp lâng têêm ngăn”./.

Những kho tàng “sống” về văn hóa dân gian

Thời gian qua, người cao tuổi ở tỉnh Yên Bái có nhiều đóng góp quan trọng trong việc gìn giữ và bảo tồn văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số trên địa bàn thông qua công tác truyền dạy cho lớp trẻ các giá trị văn hóa như: tiếng nói, chữ viết, lời ca, điệu múa.... Những hoạt động này càng có ý quan trọng hơn trong bối cảnh hội nhập văn hóa hiện nay.

Gần 70 tuổi nhưng giọng hát của Nghệ nhân ưu tú Nịnh Quang Thanh ở xã Hòa Cuông, huyện Trấn Yên, tỉnh Yên Bái vẫn trong trẻo lúc trầm, lúc bổng, ngân nga theo những làn điệu Sình ca. Nghệ nhân ưu tú Nịnh Quang Thanh sinh ra và lớn lên trong gia đình bố mẹ đều đam mê hát Sình ca. Tuổi thơ của ông là những tháng năm ngập tràn những đêm cùng cha mẹ và các liền anh, liền chị đi hát Sình ca mỗi dịp lễ hội thâu đêm. Nghệ nhân ưu tú Nịnh Quang Thanh chia sẻ: “Thường thường hát vào tháng Giêng và tháng 2, hết tháng 2 là tạm dừng không đi hát nữa. Từ tháng 8 bắt đầu lại tiếp tục, thời điểm đó thời tiết bắt đầu mát mẻ, thời gian rảnh rỗi, khi làm lúa ngô, khoai xong mới đi.” 

Theo nghệ nhân Nịnh Quang Thanh, Sình ca Cao Lan là lối hát đối đáp độc đáo theo thể thơ tứ tuyệt. Cái hay, cái đẹp của Sình ca không chỉ ở giai điệu, âm thanh mà còn bởi nội dung phong phú, mang nhiều ý nghĩa, ca ngợi sản xuất, phản ánh thiên nhiên, hát về tình yêu đôi lứa, tình cha nghĩa mẹ… Cũng bởi vậy mà nghệ nhân Nịnh Quang Thanh luôn cố gắng để gìn giữ và bảo tồn văn hóa hát Sình ca. Ông sưu tầm các bài hát Sình ca, dày công nghiên cứu từ cách hát, các điệu múa đến từng loại đạo cụ phục vụ nghệ thuật Sình ca như: đàn bầu, sáo đệm, trống, chiêng chẹ... Tất cả được ông tỉ mỉ ghi chép thành từng cuốn sổ tay. Ông Thanh chia sẻ, tiêu biểu nhất có thể kể đến là làn điệu Sình ca đêm thứ nhất, đêm thứ 2 rồi đêm thứ 7, khúc hát mừng xuân, mừng sức khỏe, mừng hạnh phúc, cầu mùa màng tươi tốt… “Các lĩnh vực đều có bài hát theo hết, ca ngợi làng xóm, ca ngợi quê hương; gắn liền với sản xuất thì chúng tôi đi làm nương làm rẫy hát ca ngợi cây lúa, ca ngợi cây sắn, cây ngô, cây khoai...”

Không chỉ trực tiếp biểu diễn các điệu hát Sình ca, Nghệ nhân ưu tú Nịnh Quang Thanh còn luôn đau đáu làm sao gìn giữ những nét văn hóa đặc sắc của dân tộc mình cho thế hệ mai sau. Chính vì vậy, năm 2012, ông bàn với một số người đam mê Sình ca của thôn thành lập Câu lạc bộ Sình ca Đá Cháy. Từ chỗ chỉ vẻn vẹn 7 người, nay câu lạc bộ đã phát triển lên hơn 50 hội viên. Chị Mế Thị Vân, thành viên CLB Sình ca Đá Cháy, xã Hòa Cuông chia sẻ: Ở câu lạc bộ, nghệ nhân đóng vai trò là người truyền dạy các bài hát, biên dựng các điệu múa và truyền cảm hứng về niềm say mê những câu hát Sình ca đến thế hệ trẻ... “Điệu hát của dân tộc mình rất hay và phong phú. Tôi ý định theo học các cụ để về có thể dạy cho các con, cháu mình để các cháu nhận biết được văn hóa của dân tộc mình.”

Nếu như Sình ca là biểu tượng văn hóa của người Cao Lan thì Khắp Coọi là làn điệu trữ tình đặc sắc của người Tày ở huyện Lục Yên. Đóng góp vào việc bảo tồn, phát triển loại hình văn hóa, văn nghệ dân gian này có dấu ấn của lớp người cao tuổi. Họ chính là kho tàng "sống” lưu giữ và truyền thụ làn điệu Khắp Coọi cho lớp trẻ. Nghệ nhân ưu tú Hoàng Quang Nhạn, nhà sưu tầm văn hóa dân gian Khắp Coọi ở xã Mường Lai, huyện Lục Yên là một trong số đó. 

Khách đến nhà, bên chiếc bàn nhỏ, nghệ nhân Hoàng Quang Nhạn thường lật dở từng trang giấy đã nhuốm màu thời gian mà ông đã dành cả cuộc đời sưu tầm và biên tập. Mỗi trang là một làn điệu Khắp Coọi được ông dày công ghi chép tỉ mẩn và biên soạn từng câu, chữ. Hiện, bộ sưu tập của ông Nhạn đã có hơn 200 bài hát cổ với những làn điệu khác nhau, là một tài sản vô giá. “Trong quá trình sưu tầm tôi tìm thấy những quyển sách viết bằng chữ Hán Nôm, ghi lại những bài hát Khắp. Chúng tôi đã nhờ người phiên dịch lại thì thấy những bài này rất hay và đã được chép tay từ những năm 1912 đến những năm 1920...”

Theo Nghệ nhân Hoàng Quang Nhạn, văn hóa dân gian vốn sống trong lòng dân. Để làm dày cho “bộ sưu tập” của mình, ông Nhạn đã lặn lội đến gặp gỡ từng người có am hiểu về Khắp Coọi. Chắt lọc từ những câu chuyện kể, từng câu hát của thế hệ cha ông rồi sắp xếp, biên soạn lại thành từng bài, từng làn điệu hoàn chỉnh nhất. Cứ như vậy, ngày này qua tháng khác, hàng chục năm dày công, tâm huyết của ông cũng đã tạo nên một kho tàng Khắp Coọi ngay trong chính ngôi nhà của mình. “Trong dân gian thì chỉ có lưu truyền với nhau bằng cửa miệng thôi, không có sách vở gì thế nên mình nghĩ mai mốt sẽ mất đi, mà nhiều các cụ già, nhiều người tài giỏi về hát Khắp cũng đã mất đi. Vì vậy mình cũng nghĩ phải sưu tầm lại, ghi chép lại truyền cho con cháu sau này.”

Sâu lắng, mượt mà, tiếng Khắp Coọi như những lời tâm sự về cuộc sống, lao động sản xuất, đưa mỗi người trở về với nguồn cội dân tộc. Khắp Coọi đã trở thành món ăn tinh thần, là niềm tự hào của người Tày ở Lục Yên nói riêng và cộng đồng dân tộc Tày ở Yên Bái nói chung. Chính vì lẽ đó mà nghệ nhân Hoàng Quang Nhạn không chỉ lưu giữ, bảo tồn mà còn trở thành “hạt nhân” truyền dạy hát Khắp Coọi cho thế hệ trẻ ở địa phương. Thông qua hoạt động của các câu lạc bộ ở thôn, xã hay trường học, ông Nhạn trở thành người truyền thụ những tinh hoa văn hóa cho các thế hệ. Em Ma Thị Quỳnh, lớp 8A, Trường TH&THCS Mường Lai, huyện Lục Yên, tỉnh Yên Bái cho biết: “Cháu được tham gia câu lạc bộ Khắp Coọi ở trường, cháu thấy rất vui và phấn khởi vì giữ gìn được những bản sắc của dân tộc Tày.”

Tỉnh Yên Bái hiện có hơn 96.000 người cao tuổi, trong đó rất nhiều người là những “cây đa, cây đề” am hiểu về lịch sử, văn hóa, phong tục, tập quán của mỗi địa phương. Ngoài đảm nhiệm vai trò quan trọng trong các ban lễ nghi, thực hiện các hoạt động văn hóa, tín ngưỡng ở cộng đồng, các ông, các bà còn trực tiếp tham gia gìn giữ và truyền lại cho thế hệ trẻ. Nhờ đó, các nét đẹp văn hóa của các dân tộc trên địa bàn tỉnh Yên Bái được bảo tồn, phát triển, ngày càng phong phú như: nghệ thuật Xòe Thái; hát Khắp Coọi và hát Then của người Tày; Sình Ca của dân tộc Cao Lan; lễ cấp sắc của dân tộc Dao; múa khèn của người Mông,… Trong đó, nhiều loại hình văn hóa đã được ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Bà Vũ Thị Mai Oanh, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Yên Bái cho biết: “Yên Bái đang xác định bản sắc văn hóa quý giá và các nghệ nhân là nhân tố cốt lõi để giữ hồn bản sắc văn hóa. Thời gian qua, chúng tôi đã tham mưu cho tỉnh các chính sách về bảo tồn bản sắc văn hóa, trong đó có chính sách thành lập các đội văn nghệ, nghệ nhân có vai trò rất lớn trong việc truyền dạy. Thực tế, thời gian qua, các nghệ nhân ở tỉnh Yên Bái đã phát huy rất tốt vai trò của mình trong việc giữ gìn bản sắc văn hóa.”

Theo dòng chảy của thời gian, những giá trị văn hóa truyền thống ở Yên Bái không bị mai một mà ngày càng được bảo tồn phát huy, với sự đóng góp quan trọng của người cao tuổi - những kho tàng "sống" ở cộng đồng. Đây chính là hành trang, là nền tảng để xây dựng một Yên Bái “xanh, hài hòa, bản sắc và hạnh phúc”./.