GIỮ NGHỀ DỆT THỔ CẨM TRUYỀN THỐNG Ở CAO BẰNG

Xóm Luống Nọi (xã Ngọc Đào, huyện Hà Quảng) là địa phương duy nhất ở Cao Bằng còn lưu giữ và phát triển được nghề dệt thổ cẩm của người Tày. Có tới 48 năm trong nghề, Bà Nông Thị Thược là người dệt thổ cẩm dân tộc Tày đầu tiên ở Cao Bằng được phong tặng nghệ nhân làng nghề truyền thống.

N’đooh a dooh năc bh’nơơn taanh lâng têy cơnh lâng x’ră bh’nêêc liêm bhưưng ang tơợ đanh âi p’têêt lâng pr’ăt tr’mông âng ma nưih Tày coh Cao Bằng. N’đhơ công bơơn pa choom đoọng tơợ lang n’nâu tươc lang n’tôh n’đhang bâc t’ngay đâu, bha nụ Luống Nọi năc muy đhị đâu dzợ bơơn zư đơc liêm ooy bh’rợ công cơnh pr’đươi t’taanh.

(Thổ cẩm là sản phẩm dệt thủ công với những hoa văn đẹp sặc sỡ từ lâu đã gắn liền đời sống của người Tày ở Cao Bằng. Tuy vẫn được truyền lại từ đời này sang đời khác nhưng ngày nay, xóm Luống Nọi là nơi duy nhất còn giữ được nguyên vẹn về kỹ thuật lẫn công cụ dệt.)

K’noọ 50 c’moo p’têêt lâng tr’xâu, ting pa choom đoọng z’hai taanh n’đooh a dooh, taanh apêê bh’nơơn đoọng ha pr’loọng đong đươi dua, xooc năc muy p’căn Nông Thị Thược (63 c’moo) a năm ma nưih z’hai g’lăng t’taanh c’clăng coh Cao Bằng.

(Gần 50 năm gắn bó với khung cửi, từng truyền dạy kỹ thuật dệt thổ cẩm, dệt các sản phẩm phục vụ sinh hoạt gia đình cho nhiều người, bà Nông Thị Thược (63 tuổi) hiện là nghệ nhân dệt thổ cẩm duy nhất ở Cao Bằng.)

Cơnh lâng rơơm kiêng zư đơc bh’rợ lang aconh abhươp đơc đoọng, bh’rợ pa choom đoọng bh’rợ âng a ngăh năc zêng bhrợ đoọng k’gooh. Angăh lâng apêê ting pa choom năc muy p’loọn bêl doó tr’vâng tu cơnh đêêc căh vêy khóa học, lớp học n’đoo liêm ta nih công căh vêy bha ar xay moon bhrợ t’vaih lớp căh câ xay moon năc ma nưih âi xang pa choom.

(Với mong muốn lưu giữ nghề truyền thống của cha ông để lại, việc truyền dạy và chỉ bảo nghề của bà là hoàn toàn miễn phí. Bà và các học viên chỉ tranh thủ những lúc rảnh rỗi để dạy và học nên không có khoá học hay lớp học cụ thể cũng không có giấy chứng nhận mở lớp hay chứng nhận học viên.)

Coh k’noọ 50 c’moo p’zay lâng bh’rợ ty đanh, apêê bh’nơơn âng a ngăh Nông Thị Thược âi ting bơơn bâc bh’nơơn coh cr’loọng k’tiêc lâng bha lang k’tiêc. Coh đêêc choom dap tươc chr’năp pr’đơc “Bh’nơơn thủ công mỹ nghệ vel bh’rợ tr’haanh bhlâng Việt Nam” c’moo 2018 lâng bơơn xay moon năc ma nưih ting bhrợ lâng Ban K’đhơợng lêy Công viên địa chất non nước Cao Bằng c’moo 2022.

(Trong gần nửa thập kỷ miệt mài với nghề truyền thống, các sản phẩm của nghệ nhân Nông Thị Thược từng đạt được rất nhiều thành tích trong và ngoài nước. Trong đó phải kể đến danh hiệu “Sản phẩm thủ công mỹ nghệ làng nghề tiêu biểu Việt Nam” năm 2018 và được cấp chứng nhận đối tác Ban quản lý Công viên địa chất non nước Cao Bằng năm 2022.)

Tr’pang têy đa đơơh đhị tr’xâu, a ngăh Nông Thị Thược xay moon, n’đooh adooh âng ma nưih Tày vêy lâh 20 cơnh x’ră la lay. Coh đêêc, bh’rợ c’chăl pr’hoọm bhrợ bh’nêêc năc râu chr’năp bhlâng đoọng bhrợ t’vaih đợ pô lê, pô mận, pô đào, pô mai… lâng muy bơr a đhăh a chịm. Zâp đoo zêng năc đợ râu âng looih coh pr’ăt tr’mông, pa bhrợ ta têng âng ma nưih Tày.

(Đôi tay thoăn thoắt trên khung cửi, nghệ nhân Nông Thị Thược bật mí, thổ cẩm của người Tày có hơn 20 loại hoa văn khác nhau. Trong đó, kỹ thuật phối màu rất quan trọng để tạo thành những bông hoa lê, hoa mận, hoa đào, hoa mai… và một số hình các loài muôn thú. Tất cả đều là những hình ảnh quen thuộc, gắn bó với đời sống, gắn bó với quá trình lao động sản xuất của dân tộc Tày.)

Đhị apêê bh’nơơn taanh n’đooh a dooh, râu bhrợ t’vaih c’leh la lay âng văn hóa ma nưih Tày k’đhap moon choom tr’vit lâng x’ră pa chăm âng apêê acoon coh n’lơơng năc đoo bh’rợ c’chăl pr’hoọm bhrợ bh’nêêc. Apêê pr’hoọm bhưưng ang bơơn xay bhrợ liêm pr’hay, z’hai g’lăng coh pr’đơợ pr’hoọm bha lâng năc bhooc lâng bhr’luuc.

(Trên các sản phẩm dệt thổ cẩm, thứ tạo nên bản sắc riêng của văn hoá truyền thống người Tày khó để nhầm lẫn với hoa văn trang trí của các dân tộc khác chính là cách phối màu. Các màu sắc sáng, tối, nóng, lạnh được xử lý rất hài hoà, khéo léo trên nền chủ đạo là màu trắng đục.)

Liêm pr’hay lâh, taanh n’đooh a dooh âng ma nưih Tày năc zêng taanh n’đăh bha lăh la lang. Bêl chroong đơc apêê r’reh ra dzul coh tr’xâu năc âi k’dâng đơc l’lăm, k’paih lâng chr’tao bơơn ca luuc pa chô pa lươt bhrợ t’vaih đợ bh’nơơn vêy bh’nêêc la liêm. Muy chu năc đhêêng bơơn bhrợ muy x’ră a năm, kiêng bhrợ t’vaih x’ră la lay n’lơơng năc bhrợ cớ tơợ tr’nơơp.

(Độc đáo hơn, dệt thổ cẩm của người Tày không phải là dệt từ mặt phải mà là tạo hoa văn trên mặt trái. Khi giăng những que tre trên khung cửi đã định hình sẵn, sợi vải và con thoi được đưa qua, đưa lại tạo nên những sản phẩm có hoa văn lạ mắt. Mỗi lần chỉ tạo được một hoa văn, muốn tạo hoa văn khác sẽ phải làm lại từ đầu.)

Angăh Nông Thị Thược công đoọng năl, bh’rợ taanh n’đooh a dooh âng mannưih Tày vêy pa zêng 4 c’năt bha lâng. Coh đêêc, t’tây k’paih năc bh’rợ tr’nơơp âng ma nưih tơơp pa choom bhrợ.

(Nghệ nhân Nông Thị Thược cũng cho biết, kỹ thuật dệt thổ cẩm của người Tày sẽ bao gồm 4 công đoạn chính. Trong đó, quay sợi là công đoạn đầu tiên một người mới bắt đầu phải học.)

K’paih bơơn đươi dua năc k’paih c’bhuh tăm, chia đoọng tay k’paih bhrợ lâng n’loong lâng apêê r’reh cram bhrợ t’vaih  muy bêệ đhiêr vil. Coh bh’rợ n’nâu, k’paih âi bơơn c’bhum pr’hoọm bơơn g’vương đơc ooy chia, ma nưih t’tây năc tợt tây p’đhiêr tơợ a đai dzang ooy a toọm đoọng lương clăh đợ n’jeh k’paih đhiêp lâng tr’xâu.

(Sợi được sử dụng là sợi bông nhuộm chàm, máy quay sợi làm bằng gỗ và các thanh tre tạo thành hình tròn. Ở công đoạn này, sợi bông đã nhuộm màu được mắc vào khung quay, người thợ dùng dùng tay quay từ trái sang phải để dàn những sợ nhỏ ra cho vừa với khung.)

Xang bêl g’vương k’paih ooy tr’xâu lâng bhrợ t’vaih x’ră lâng apêê k’paih pr’hoọm t’viêng, bhrôông, rơơc, bhrộ, bhooc, tăm. Ma nưih t’taanh vêy đươi chr’tao đoọng ca luuc taanh apêê n’jeh k’paih ting c’lâng ca căl, pa zum lâng dzung đoọng đơợ ch’já. Zâp chu đơợ ch’já đoọng ha dưr apêê k’paih cha chrooih ma mơ lâng zâp chu ca luuc chr’tao lâng muy chu ca luuc taanh k’paih ooy apêê x’ră bh’nêêc. Nâu đoo công năc bh’rợ taanh - bh’rợ x’ría đoọng bhrợ pa xang muy ta la bhai.

(Sau khi mắc chỉ lên khung và tạo hoa văn bằng những sợi vải sặc sỡ xanh, đỏ, vàng, tím, trắng, đen. Người thợ sẽ sử dụng thầu (thoi dệt) để đưa các sợi vải theo phương nằm ngang, kết hợp dùng chân để đạp "khúc guốc". Mỗi lần đạp để nhắc các sợi dọc tương ứng với mỗi lần luồn con thoi và một lần cài sợi vào các ô hoa văn. Đây cũng là công đoạn dệt – công đoạn cuối cùng trước khi hoàn thành một sản phẩm thổ cẩm.)

Muy ta la bhai ô vuông vêy pâ 30x32 bơơn taanh liêm xang. Nâu đoo công năc mơ buôn pa câl bhlâng lâng liêm glăp lâng bhrợ bhr’nă, bhrợ ch’đhung, pa chăm tọ pô… Lâh n’năc, coh Luống Nọi apêê đoo dzợ taanh đợ khăn cuuc, bhr’lêp cliệu - đợ râu buôn đươi dua coh pr’ăt tr’mông âng ma nưih Tày.

(Một tấm thổ cẩm ô vuông có kích cỡ 30x32 được dệt hoàn thiện. Đây cũng là kích cỡ dễ bán nhất và phù hợp để may địu, may túi, tấm trang trí lọ hoa... Ngoài ra, ở Luống Nọi người ta còn dệt ra những chiếc khăn quàng cổ, ga trải giường – những thứ gắn liền với đời sống văn hoá của người Tày.)

Năc choom bil tươc 4 t’ngay vêy mă xang taanh muy bêệ khăn cuuc n’đhang chr’năp pa câl ooy thị trường đhêêng 1,2 ưc đồng tu cơnh đêêc đợ apêê pân đil coh Luống Nọi nâu câi năc đhêêng dzợ k’đhơợng bhrợ bh’rợ t’taanh bêl doó tr’vâng a năm.

(Phải mất tới 4 ngày mới có thể dệt được một tấm khăn quàng cổ nhưng giá bán ra thị trường chỉ khoảng 1,2 triệu đồng nên những người phụ nữ ở Luống Nọi ngày nay chỉ còn duy trì nghề dệt thổ cẩm lúc nông nhàn như một nghề phụ.)

Bâc c’moo đăn đâu, bâc t’mooi k’tiêc k’ruung n’lơơng tươc Cao Bằng zêng chơơc tươc Luống Nọi đoọng bơơn lêy bh’rợ taanh n’đooh a dooh âng ma nưih Tày.

(Những năm trở lại đây, nhiều du khách nước ngoài khi đến thăm Cao Bằng đều tìm đến Luống Lọi để được tận mắt xem nghệ thuật dệt thổ cẩm của người Tày.)

Đoọng t’đang t’pâh k’rong bhrợ pa dưr du lịch đhị apêê vel bh’rợ, tỉnh Cao Bằng âi bhrợ bâc bh’rợ k’tá pa dưr, xay truih. Bh’rợ taanh n’đooh a dooh âng ma nưih Tày công bơơn Cao Bằng chơơih pay năc râu bha lâng âng apêê bh’nơơn du lịch p’têêt lâng pr’đơc Công viên địa chất bha lang k’tiêc UNESCO Non nước Cao Bằng.

(Nhằm thu hút đầu tư để phát triển du lịch tại các làng nghề, tỉnh Cao Bằng đã tổ chức nhiều hoạt động thúc đẩy xúc tiến, quảng bá. Nghề dệt thổ cẩm của người Tày cũng được Cao Bằng chọn là hạt nhân của các sản phẩm du lịch gắn liền với danh hiệu Công viên địa chất toàn cầu UNESCO Non nước Cao Bằng.)

Ting c’moo c’xêê, năc bâc râu tu, bh’rợ đươi dua apêê xa nâp acoon coh, bh’nơơn adooh n’đooh căh dzợ lâh ngai đươi. Bh’rợ taanh n’đooh a dooh xooc r’dợ bil pât lâng vêy dhr’năng căh ngai choom bhrợ dzợ. A ngăh Nông Thị Thược công cơnh bâc pân đil coh Luống Nọi zâp t’ngay p’zay bhrợ têng, taanh bhrợ đợ x’ră bh’nêêc t’mêê, liêm glăp lâng cr’noọ âng t’mooi lâng rơơm kiêng zư đơc đơc lâng pa dưr bh’rợ taanh n’đooh a dooh âng ma nưih Tày coh đâu./.

(Qua thời gian, do nhiều nguyên nhân, việc sử dụng các trang phục truyền thống, sản phẩm thổ cẩm cũng không còn phổ biến. Nghề dệt thổ cẩm đang dần mai một và có nguy cơ thất truyền. Nghệ nhân Nông Thị Thược cũng như những người phụ nữ ở Luống Nọi ngày qua ngày vẫn sáng tạo, dệt ra những hoa văn mới lạ, đặc sắc phù hợp hơn với nhu cầu và thị hiếu của thị trường với mong muốn giữ gìn, bảo tồn và phát huy nghề dệt thổ cẩm của dân tộc Tày nơi đây)./.