Đhanuôr Tày xay moon t’pêêh oih năc zr’lụ chr’năp ma bhuy, đhị ắt tợt âng Abhô t’pêêh oih coh đong. P’căn Hoàng Thị Nhuận, Manuyh bhrợ bh’rợ pa chăp ch’mêệt lêy văn hoá coh tỉnh Cao Bằng, xay moon: Abhô ioh âng manuyh Tày ng’đớc năc Pỏ Fầy (K’conh oih). Abhô n’nâu bhrợ t’vaih râu pr’đoọng pr’đhooi, bhui har ha pr’loỌng đong. T’pêêh oih âng manuyh Tày ting cơnh xa nay ty đanh năc vêy ta bhrợ vuông coh đhr’nong đong đh’rơơng lâng t’pêêh oih ta moon âm năc Fỏ Fầy năc dương. Âm dương liêm m’cơnh năc vêy choom dưr vaih râu chêêh vaih. Coh ha dum Giao thừa, pr’loọng đong hân đoo công vêy muy tơr loh oih đoọng pa jông oih, râu đêêc năc ngoọ cơnh n’jeh ng’gánh, muy n’đăh năc c’moo ty lâng n’đăh tôh năc c’moo t’mêê. P’căn Hoàng Thị Nhuận prá: “Ha dum giao thừa, abhuục avụa, abhướp adích chô cha Tết, tu cơnh đêếc coh đong năc tr’ang, têêm ngăn. Tết zập bêl công cha kêệt, tu cơnh đêếc năc vêy xa nay “Ngăn cơnh oih, liêm choom cơnh ty đanh”. Râu k’bhộ ngăn cơnh c’moo ty năc vêy ta pa têệt tước ooy c’moo t’mêê lâng dưr vaih tước tật lang, râu pa dưr lâng vêy oih năc vêy pr’ắt tr’mông. Bêl tước ooy cr’chăl giao thừa, manuyh t’cooh ta ha coh đong năc câm oih, zêệ đác đoọng đớc đoọng ha apêê abhuục avuah, bêl k’nặ bắt hương ooy r’piing, c’moo t’mêê tước năc vêy p’rá pa nhưa bhuôih cơnh đâu”

“C’xêê muy âm c’moo t’mêê năc ơy chô. Abhô t’pêêh coh ooy năc tr’ang. Pruh lâng óch vất pazêng râu căh pr’đoọng, t’pâh râu liêm crêê, k’bhộ ngăn tước ooy đong. Tơợ đâu tước ha y chroo năc têêm ngăn cơnh ng’hang oih, cơnh c’moo ty têêm ngăn, prang c’moo đâu năc liêm pr’hay, bhrợ têng n’hau năc vêy râu đêếc, xiêr ooy đác bơơn râu n’tộ,dzoóc ooy toor bơơn râu đơ xrú, gluh lướt ooy c’lâng doọ vêy đhí boo, zập ngai zêng mamông k’rơ, ta béch g’lăng.”

T’pêêh oih chr’năp năc đoọng ch’zêệ, ơ uh. Ha dum cha kêệt ra ngooh coh crâng k’coong, t’pêêh oih coh đh’rơơng năc dzợ vêy pr’đươi cơnh muy bêệ lò pa ngăn. Tir t’pêêh n’jưah năc đhị ng’đớc pr’dươi, n’jưah “năc grăng” choom đớc chr’na đha năh đanh đươnh… Oih vêy ta câm jôông tơợ t’ngay n’nâu tước t’ngay n’tôh, c’moo n’nâu tước ooy c’moo n’tôh lâng coh đong zập bêl công vêy cr’hơơng oih jôông. Manuyh bhrợ bh’rợ pa chăp ch’mêệt lêy văn hoá Hoàng Thị Nhuận xay moon p’xoọng: “Oih vêy pa jôông lâng cr’hơơng coh đong, ha dzợ manuyh Tày năc dzợ pay bhai tr’téc puốt đhị acọ âng muy n’jeh n’loong bắt oih đơơng ooy clung, ha rêê đoọng óch bhơi, ha dang căh vêy bhai năc câm muy bêệ n’loong z’zăng ga măc đoọng oih jôông rooh đanh.”

Ting cơnh j’niêng ty đanh âng manuyh Tày, bêl n’đhâng đong năc ng’bhrợ t’pêêh oih l’lăm. T’pêêh năc ếp lâh mơ lâng đh’rơơng đong k’dâng tơợ 5 – 7cm lâng năc vêy ta bhậ lâng k’tiếc têệt pay tơợ zr’lụ sạch liêm. Coh toor t’pêêh năc đươi n’loong la liêm đoọng zư k’tiếc t’pêêh. Bêl k’tiếc t’pêêh oih ơy gooh, apêê đoo buôn đươi 3 bêệ đhâl vêy ta pay tơợ da ding căh cậ đươi cha gang bhrợ đhị z’zêệ.

Đong xang lâng zr’lụ ng’đớc pr’đươi âng pazêng pr’loọng đong vêy cơnh năc la lay cơnh, hân đhơ cơnh đêếc vêy muy râu zazum năc tr’ang âng mặt t’ngay căh choom tr’clá tih ooy t’pêêh. T’pêêh vêy ta bhrợ xang, manuyh Tày năc bhrợ bh’rợ bhuôih t’pâh abhô oih mót ooy đong. Coh zr’lụ t’pêêh, ta luôn vêy r’piing p’bhuôih, đhanuôr buôn đớc năc r’piing bhuôih abhô t’pêêh lâng abhô oih. R’piing p’bhuôih n’nâu vêy ta bhrợ doọ bấc cơnh, ta bhrợ lâng cr’đe, dal 50cm, bhưah 20cm, ta dzông đhị toor t’pêêh. Chom bắt hương công vêy ta bhrợ lâng cr’đe.

Abhướp a dích, k’conh k’căn ta luôn p’too moon k’coon ch’chau căh choom bhlăh oih đhị t’pêêh, coh toor t’pêêh năc vêy muy zr’lụ bhưah đoọng zập ngai choom vốch văl lâng choom ắt zazum đh’rưah… Nghệ nhân Ưu tú Lương Thiêm Phú ắt coh cr’noon Chang Nà, chr’val Tình Húc, chr’hoong Bình Liêu, tỉnh Quảng Nam, xay moon:“Tơợ lang ahay, abhướp a dích, k’conh k’căn zi ơy p’too moon azi năc ắt toor t’pêêh căh choom t’đơợ zung ooy chr’gơơng, ooy t’pêêh căh cậ p’gợt n’coo am bắt hương, tu ting cơnh xa nay, đhị đâu năc đhị ắt tớt âng Abhô oih. Bêl pay câm oih căh choom đớc oih ooy t’pêêh pa bhlâng k’rơ, căh choom bhlăh oih đhị t’pêêh; căh choom gr’hạac c’choh ooy t’pêêh căh cậ đoọng hoọng ooy t’pêêh, tu cơnh đêếc năc căh ng’chăp Abhô t’pêêh. Bêl đớc gọ ooy t’pêêh năc đớc crêê cơnh pr’ắt âng t’pêêh oih. Nắc muy pr’loọng đong vêy manuyh chêệt năc đớc gộ ta tân lâng cơnh pr’ắt âng t’pêêh.”

Nâu cơy, pr’ắt tr’mông âng manuyh Tày vêy bấc râu tr’xăl, năc bấc bhươl cr’noon zr’lụ da ding k’coong dzợ zư đớc t’pêêh oih lâng j’niêng bhuôih Abhô oih. Tu, lâng đhanuôr, t’pêêh oih năc dzợ pr’đươi âng đoàn kết, ắt tợt nhâm mâng bhlưa aconh acoon, đhi noo, diíc điêl. J’niêng cr’bưn lâng ắt mamông toor t’pêêh ơy bhrợ t’vaih râu văn hoá chr’năp, bhrợ t’vaih râu pr’hay đoọng ha ta mooi đoo bêl tước ooy pazêng pr’loọng đong manuyh Tày coh đâu./.

Tục thờ thần bếp lửa của đồng bào Tày

Cũng như nhiều dân tộc khác, bếp lửa có vai trò quan trọng trong đời sống đồng bào Tày. Bếp lửa vừa là chỗ đun nấu, bảo quản lương thực, vừa là nơi thờ Thần bếp nhằm xua đuổi tà ma, đề phòng thú dữ và cầu mong sự may mắn, đầm ấm, no đủ. Vì vậy, đồng bào dân tộc Tày luôn hướng về ngọn lửa như hướng về một thế giới huyền bí từ bao đời nay trong ngôi nhà mình.

Đồng bào Tày coi bếp lửa là không gian linh thiêng, nơi trú ngụ của Thần bếp lửa trong nhà. Bà Hoàng Thị Nhuận, Nhà nghiên cứu văn hóa ở tỉnh Cao Bằng, cho biết: Thần lửa của người Tày gọi là Pỏ Fầy (Bố lửa). Vị thần này mang lại may mắn, hạnh phúc cho cả gia đình. Bếp lửa của người Tày theo truyền thống được làm hình vuông trong nhà sàn và bếp lửa là âm thì Pỏ Fầy là dương. Âm dương hòa hợp mới có sự sinh sôi nảy nở. Vào đêm Giao thừa, nhà nào cũng có một khúc củi rất to để giữ lửa, tượng trưng cho chiếc đòn gánh, một đầu là năm cũ và đầu kia là năm mới. Bà Hoàng Thị Nhuận nói: "Đêm giao thừa, tổ tiên, ông bà về ăn Tết nên trong nhà phải sáng sủa, ấm cúng. Tết bao giờ cũng rét, cho nên mới có câu: “Ấm như lửa, tốt như cũ”. Sự sung túc của năm cũ sẽ được nối tiếp sang năm mới duy trì đến muôn đời, phát triển và có lửa thì mới có sự sống. Khi giao thừa đã điểm, người già trong gia đình sẽ thổi lửa lên, đun nước để dâng tổ tiên, trước khi thắp hương lên ban thờ, năm mới vừa chạm thì có bài khấn như sau:

Tháng Giêng năm mới đã về rồi. Thần bếp ở đâu hãy sáng soi. Đuổi và đốt đi những xui xẻo đi thật xa, đón may mắn sung túc về nhà. Từ nay về sau sẽ ấm áp như lửa sưởi, như năm cũ bình an, cả năm nay sẽ tốt đẹp, làm gì được nấy, xuống nước được của rơi, lên bờ được của rụng, ra đường gió mưa không thổi đến mọi người được khỏe mạnh, giỏi giang"

Bếp trước hết là để nấu nướng. Đêm đông giá rét giữa núi rừng, bếp lửa trên sàn còn có tác dụng như một chiếc lò sưởi ấm. Gác bếp vừa là chiếc giá chứa đồ, vừa là "kho chứa" có thể bảo quản lương thực, thực phẩm lâu dài... Lửa được duy trì ngày này qua ngày khác, năm này qua năm khác và trong nhà lúc nào cũng phải giữ được than hồng. Nhà nghiên cứu văn hóa Hoàng Thị Nhuận cho biết thêm: "Lửa được giữ ở nhà, nhưng người Tày còn đem vải rách cuộn lại vào đầu cây gọi là bùi nhùi dẫn lửa đem ra đồng, ra nương để đốt cỏ, nếu không thì lấy cây củi nhỏ, thường là loại cây gỗ cứng mọc trên núi đá giữ được than hồng lâu."

Theo phong tục truyền thống của người Tày, khi ngôi nhà được dựng thì phải làm cái bếp đầu tiên. Bếp phải thấp hơn sàn nhà khoảng 5 - 7 cm và được đắp bằng đất sét lấy ở những chỗ sạch nhất. Xung quanh bếp dùng gỗ tốt kê chắc chắn. Khi bếp khô, người ta dùng 3 hòn đá được chọn từ núi hoặc dùng kiềng 3 chân kê làm chỗ nấu ăn.

Kiến trúc và cách bố trí các vật dụng trong từng gia đình có thể khác nhau nhưng đều có một điểm chung là ánh nắng không chiếu thẳng vào giữa bếp. Làm xong bếp, người Tày sẽ làm lễ rước Thần lửa vào nhà. Trong gian bếp, luôn có một bàn thờ, bà con vẫn gọi là bàn thờ thần bếp và thần lửa. Bàn thờ này được làm khá đơn giản, bằng khung tre, dài 50cm, chiều rộng 20 cm, treo bên cạnh bếp. Bát hương cũng bằng ống tre.

Ông bà, bố mẹ luôn nhắc nhở con cháu không được bổ củi trong bếp, xung quanh bếp phải có một khoảng rộng để mọi người đi lại và có thể ngồi quây quần... Nghệ nhân Ưu tú Lương Thiêm Phú ở thôn Chang Nà, xã Tình Húc, huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh, cho biết:"Từ xa xưa, ông bà, bố mẹ chúng tôi đã luôn nhắc nhở chúng tôi là khi ngồi cạnh bếp lửa không được đặt chân lên kiềng, lên bếp hoặc xê dịch ống tre cắm que hương vì theo quan niệm, đây là nơi trú ngụ của Thần lửa. Khi lấy củi vào bếp không được đặt củi xuống nền mạnh, không được bổ củi trong bếp; không được khạc nhổ ở xung quanh hay ngồi quay lưng lại bếp lửa, vì như vậy sẽ thiếu kính trọng với Thần bếp. Đặt quai nồi lên bếp thì phải đặt theo chiều dọc của bếp. Chỉ gia đình có người chết mới đặt nồi theo chiều ngang."

Ngày nay, cuộc sống của người Tày có thay đổi, nhưng nhiều bản làng vùng cao vẫn còn giữ được bếp xưa và tục thờ Thần bếp lửa. Bởi, đối với đồng bào, bếp lửa còn là biểu tượng cho sự đoàn kết, gắn bó keo sơn giữa cha con, anh em, vợ chồng. Tín ngưỡng và sinh hoạt bên bếp lửa đã tạo nên nét văn hóa độc đáo, hấp dẫn du khách mỗi dịp ghé thăm những gia đình người Tày nơi đây./.