Đhị Đắk Lắk, năc đhị vêy dâng 16 r’bhâu ma nưih Mường, c’kir n’nâu âi bơơn xay moon năc C’kir văn hóa phi vật thể cấp k’tiêc k’ruung, bơơn k’rang zư đơc lâng pa dưr coh pr’ăt tr’mông.

Ra văng apươih bhuôih cơnh lâng zâp râu bha nuôih ting đhr’niêng, pr’căn Quách Thị Hoa Phượng, ma nưih Mường, coh vêêl 3, chr’val Hòa Thắng, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk âi chr’năp k’đươi ma nưih ma dang (thầy mo) tươc pa căh măt pr’loọng đong bhuôih abhô dang. Pr’căn Phượng đoọng năl, ma nưih Mường tơơi tơợ Hòa Bình tươc Đắk Lắk đhị đâu đanh lâh m’pâng thế kỷ. Dhị vêêl đong t’mêê, apêê đoo công dzợ zư  đơc  đợ đhr’niêng bh’rợ liêm chr’năp âng acoon coh. Coh đêêc, bh’rợ k’đươi thầy mo tươc bhuôih ca văr bhreh k’rơ, ca bhố ngăn ha pr’loọng đong moot apêê t’ngay chr’năp, năc đoo bh’rợ căh choom căh vêy:

“Apêê t’ngay chr’năp, t’ngay âng ma nưih đong vêy ngai căh dzợ năc buôn k’đươi thầy tước bhuôih, pa bhlâng năc giỗ aconh abhươp lâh căh dzợ zâp c’moo năc căh choom căh vêy. Thầy bhuôih tươc năc t’đang k’đươi r’vai apêê căh dzợ chô cha cha, xang cha cha năc k’đươi r’vai apêê đoo dưr chô”.

Cơnh lâng Mường, thầy mo năc ma nưih k’đhơợng bhrợ Mo - bh’rợ văn hóa ty đanh xơợng bhrợ đhị apêê đhr’niêng p’têêt lâng abhô dang.

Mo Mường bơơn bhrợ pa dưr cr’liêng pa nhưa, đhị ta bhrợ lâng c’la bhrợ têng. Cr’liêng pa nhưa năc apêê pr’nhưa tr’bêêc, vêy cr’liêng xa nay liêm bâc, k’độ bâc t’ruih bh’lô bh’la; xay truih lịch sử, xay moon pa ghit bh’rợ tr’nêng coh pr’ăt tr’mông lang a hay. Cr’liêng pr’nhưa bơơn bhrợ t’vaih ting cr’liêng tr’bêêc lâng xơợng đươi crêê cr’đhơợng xa nay âi ta moon.

Ma nưih Mường căh vêy chữ xră la lay, tu cơnh đêêc apêê pr’nhưa năc zư đơc lâng boop đhị apêê thầy mo, zư đơc đhị apêê đhr’niêng bh’rợ ty đanh. Thầy mo năc đợ ma nưih năl ghit ooy đhr’niêng bh’rợ, bơơn năl k’bhan n’juông pr’nhưa lâng năl ghit đhr’niêng xa nay. Ting thầy mo Bùi Văn Minh, coh chr’val Hòa Thắng, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lăk, Mo bơơn bhrợ ting pr’loọng đong, năc đoọng xơợng bhrợ vêy muy râu đhr’niêng, cơnh đhr’niêng abhuy, bhuôih cha poong, pa dưah cr’ay, xay xơ, choh đong….

“Pa đhang moon cơnh Mường Bi, Mường Vang, Mường Thàng, Mường Động, zâp đoo zêng vêy thầy Mo, zâp đoo chr’hoong căh câ muy vêêl đong công vêy pr’nhưa mo, đhr’niêng bhuôih vêy cơnh la lay cơnh. Tết la lay, xay xơ la lay. N’đhơ năc apêê bhiêc bhan, t’ngay ha pruôt, tơơp ch’noọng zêng la lay”.

Tươc tơơi ăt đhị Đắk Lắk đơơh bhlâng tơợ c’moo 1954 lâng tơơi ăt tơợ bâc tỉnh dap tơợ apêê c’moo 1980, xooc ma nưih Mường coh Đắk Lắk vêy dâng 16 r’bhâu cha năc, ma mông bâc năc đhị apêê chr’hoong Ea Kar, Krông Năng, Ea H’Leo, K’rông Bông lâng thành phố Buôn Ma Thuột. Đợ ma nưih n’đhơ bâc, n’đhang đợ apêê vêy choom bhrợ Mo Mường năc đhêêng 6 cha năc a năm. Apêê  thầy mo k’đhơợng bhrợ bh’rợ chr’năp coh pr’ăt tr’mông âng ma nưih Mường, k’đhơợng bhrợ p’têêt âng Mo Mường coh pr’ăt tr’mông. Râu đâu bh’nhăn bơơn moon ghit bêl Đhr’niêng bh’rợ vêêl đong lâng đhr’niêng abhô dang Mo Mường tỉnh Đắk Lắk âi bơơn Bộ Văn hóa, Thể thao lâng Du lịch xay moon năc C’kir văn hóa phi vật thể K’tiêc k’ruung tơợ c’xêê 2/2024. Thầy mo Bùi Văn Thành, coh chr’val Hòa Thắng, thành phố Buôn Ma Thuột, xay moon:

“Bêl bơơn Nhà nước xay moon năc nghệ nhân Mo Mường, acu pay n’năc bhrợ năc râu hâng hơnh ha đha nuôr zi. Bâc c’moo lêy bh’rợ âng cu bhrợ, pa đhang cơnh bhuôih ca văr bhreh k’rơ ha đhi noo, đha nuôr, bhuôih ca văr choor châc, căh câ bhuôih đong t’mêê,… đợ apêê n’năc bơơn râu xay moon chr’năp liêm âng Nhà nước, năc râu âng hơnh âng ma nưih Mường zi”.

Ting cơnh dap lêy âng Cục C’kir văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao lâng Du lịch, c’kir Mo Mường xooc đâu dzợ đhị 7 tỉnh, thành phố. Đhị Đắk Lắk, coh cr’chăl ch’mêêt lêy, dap lêy lâng xay moon lêy đhr’năng c’kir Mo Mường, tơợ c’moo 2022, tỉnh âi pa zum lâng Viện Tr’coó xa nul k’tiêc k’ruung lâng apêê tỉnh vêy c’kir Mo Mường bhrợ têng bha ar k’tiêc k’ruung pa căh ooy Tổ chức Giáo dục, Khoa học lâng Văn hóa âng Liên Hợp quốc (UNESCO) xay moon năc C’kir văn hóa phi vật thể choom zư lêy hân đơơh. Tiến sĩ Phạm Minh Hương - Viện trưởng Viện Tr’coó xa nul, Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam đoọng năl:

“Bh’rợ choom bhrợ coh tỉnh Đắk Lắk, năc đoo quay phim lâng thu thanh đợ đhr’niêng Mo chr’năp liêm lâng zâp prang bhlâng. Bh’rợ n’năc năc âng đơn vị pa choom đoọng lâng bhrợ bha ar, năc đoo Viện Âm nhạc, ha dợ đợ bh’rợ âng vêêl đong năc ting pâh ooy bh’rợ dap lêy c’kir”.

Dzoọng đhị đhr’năng bil pât, bh’rợ Mo Mường bơơn xay moon C’kir văn hóa phi vật thể k’tiêc k’ruung căh muy hâng hơnh âng đha nuôr Mường, năc dzợ pr’đơợ đoọng Đắk lắk p’zay zư đơc đợ chr’năp liêm âng c’kir n’nâu coh c’bhuh văn hóa bâc cơnh đhị Tây Nguyên./.

ĐỘC ĐÁO DI SẢN VĂN HÓA MO MƯỜNG Ở ĐẮK LẮK

Mo Mường là hoạt động diễn xướng văn hóa dân gian được thực hành trong các nghi lễ gắn với đời sống tín ngưỡng của dân tộc Mường. Tại Đắk Lắk, nơi có cộng đồng Mường khoảng 16 nghìn người, di sản này   đã được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, được quan tâm bảo tồn và phát huy trong đời sống.

Chuẩn bị sẵn mâm cúng với đầy đủ các lễ vật theo phong tục truyền thống, bà Quách Thị Hoa Phượng, dân tộc Mường, ở thôn 3, xã Hòa Thắng, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk cung kính mời thầy mo đến thay mặt gia đình làm lễ giỗ tổ tiên. Bà Phượng cho biết, cộng đồng người Mường di cư từ Hòa Bình đến Đắk Lắk cách đây hơn nửa thế kỷ. Trên vùng quê mới, họ vẫn luôn gìn giữ và lưu truyền những truyền thống văn hoá tốt đẹp của dân tộc. Trong đó, việc mời thầy mo đến cúng sức khoẻ, cầu an cho gia đình vào những dịp lễ, giỗ là nghi thức tâm linh không thể thiếu.

“Những ngày lễ, ngày giỗ của ông bà tổ tiên mình là phải có thầy đến cúng chính thức, nhất là giỗ kị của ông bà mình hằng năm là phải có đầy đủ. Thầy cúng đến là phải cúng gọi các ông, các bà về ăn bữa cơm, ăn xong thì lại mời các ông các bà đi”.

Với người Mường, thầy mo là người trực tiếp thực hành diễn xướng Mo - hoạt động diễn xướng văn hóa dân gian thực hiện trong các nghi lễ gắn với tín ngưỡng tâm linh.

Mo Mường được cấu thành bởi lời mo, môi trường diễn xướng và chủ thể thực hành diễn xướng. Lời mo là các bài văn vần, thơ mo, có nội dung phong phú, chứa nhiều câu chuyện cổ, truyền thuyết dân gian, thần thoại, sử thi; phản ánh lịch sử, giải thích sự vật, hiện tượng trong cuộc sống thời xa xưa. Lời mo được sáng tác theo vần điệu và tuân thủ theo nguyên tắc diễn xướng nhất định.

Người Mường không có chữ viết riêng, nên các bài mo được truyền miệng qua các thế hệ thầy mo, lưu truyền thông qua các nghi lễ trong dân gian. Thầy mo là những người giữ tri thức mo, thuộc lòng hàng vạn câu mo và thông thạo các nghi lễ, tập quán, phong tục. Theo thầy mo Bùi Văn Minh, ở xã Hoà Thắng, thành phố Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk, Mo được diễn xướng trong từng gia đình, nhằm thực hành một nghi lễ nào đó, như tang ma, cúng mụ, giải hạn, cưới hỏi, làm nhà mới…

“Ví dụ như là Mường Bi, Mường Vang, Mường Thàng, Mường Động, tất cả là đều có thầy Mo, mỗi một huyện hoặc là địa phương cũng có lời mo tiếng cúng có phần khác nhau. Tết khác, đám cưới rước dâu rước rể cũng khác. Rồi các lễ hội, ngày xuân, khai hạ cũng khác nhau”.

Di cư đến Đắk Lắk sớm nhất từ năm 1954 và di cư từ nhiều tỉnh kể từ những năm 1980, hiện cộng đồng dân tộc Mường ở Đắk Lắk có khoảng 16 nghìn người, sinh sống chủ yếu tại các huyện Ea Kar, Krông Năng, Ea H’leo, Krông Bông và thành phố Buôn Ma Thuột. Dân số tuy đông, nhưng số nghệ nhân thực hiện được đầy đủ Mo Mường chỉ còn 6 người. Các thầy mo giữ vai trò quan trọng trong đời sống tinh thần của người Mường, duy trì tiếp nối mạch hiện diện của Mo Mường trong đời sống. Điều này càng được khẳng định khi Tập quán xã hội và tín ngưỡng Mo Mường tỉnh Đắk Lắk đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia từ tháng 2, năm 2024. Thầy mo Bùi Văn Thành, ở xã Hòa Thắng, thành phố Buôn Ma Thuột, phấn khởi:

“Khi được Nhà nước công nhận là nghệ nhân Mo Mường, tôi lấy làm một cái tự hào cho dân tộc chúng tôi. Nhiều năm nhìn thấy công việc của tôi làm, ví dụ làm cúng giải hạn cho anh em, bà con, cúng những ngày cầu mùa cầu màng, cúng những khi đám cưới dâu rể hay tân gia nhà mới, thì những cái đó được sự công nhận đầu tiên là của con dân Mường làng chúng tôi, sau là được sự quan tâm sâu sắc của Nhà nước đã khen tặng, quan tâm đến người Mường chúng tôi”.

Theo Thống kê của Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, di sản Mo Mường hiện nay còn tại 7 tỉnh, thành phố. Tại Đắk Lắk, trong quá trình điều tra, thống kê và đánh giá thực trạng di sản Mo Mường, từ năm 2022, tỉnh đã phối hợp với Viện Âm nhạc Quốc gia và các tỉnh có di sản Mo Mường xây dựng bộ hồ sơ quốc gia đệ trình Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hợp quốc (UNESCO) ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể bảo vệ khẩn cấp. Tiến sĩ Phạm Minh Hương - Viện trưởng Viện Âm nhạc, Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam cho biết:

“Công việc cần phải làm ở tỉnh Đắk Lắk, đó là sẽ phải quay phim và thu thanh những lễ Mo tiêu biểu và đầy đủ nhất có thể thực hiện được. Công việc đấy sẽ do đơn vị tư vấn và thực hiện hồ sơ thực thi đó là Viện Âm nhạc, còn phần việc của địa phương đó là trực tiếp tham gia vào công việc kiểm kê di sản”.

Đứng trước nguy cơ mai một, việc Mo Mường được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia không chỉ là niềm tự hào của bà con người Mường, mà còn là cơ hội để Đắk Lắk tiếp tục gìn giữ, lan tỏa những giá trị đặc sắc của di sản này trong  dòng chảy văn hóa đa sắc màu ở Tây Nguyên./.