Nâu câi, n’đhơ âi vêy máy xat ha roo n’đhang bâc pr’loọng đong ma nưih Jrai công c’cloh lâng n’jêê, c’loh.

Ma nưih Jrai moon ha roo ch’nêêh năc âng Yàng đơơng đoọng ha coon ma nưih. Yàng năc chr’năp ma bhuy, căh bơơn lêy, n’đhang u ăt coh prang zâp ooy. Ma nưih Jrai bêl xoot pay ha roo năc căh đươi lim găt, m’prăh, puôh ha roo năc xoot lâng têy. Tu apêê đoo moon bh’rợ gặt, m’prăh bhrợ ha tơơm ha roo ca ay, bhrợ ha Yàng môp loom. Amoó H’Uyên Niê, Phó Chủ tịch Hội Pân đil chr’val Ia Mơ Nông, chr’hoong Chư Păh, tỉnh Gia Lai, đoọng năl:

“Ting đhr’niêng âng ma  nưih Jrai, pân đil năc choom năl c’cloh, têch oih, dzêt đac lâng t’taanh. Choom vêy zâp đợ râu đêêc năc vêy choom pay k’diic. Pân đil uh zêệ bhrợ ch’na ha dợ pân jưih năc apêê k’đhơợng bhrợ bh’rợ ha lêêng k’đhap”.

Đoọng vêy cr’liêng ch’nêêh, coh bêl ma nưih ađhuôc đươi bâc pr’đươi, cơnh c’loh, apâ, ha đing, a ring năc ma nưih Jrai đhêêng đươi n’jêê, c’loh lâng bêệ ha điing năc choom ă. Nâu đoo năc đợ pr’đươi buôn apêê pân đil đươi dua toot lang. roop n’zâu công tu cơnh đêêc năc bêl c’mọor Jrai lươt pay k’diic, luh ăt la lay, n’jêê, c’loh công ăt coh c’bhuh cr’van âng đong đơơng âng ha pân đil.

C’loh c’cloh bơơn ma nưih Jrai bhrợ tơợ n’loong ga măc, văr đhộ. Kiêng cloh đơơh, apêê đoo c’cloh choom bơr cha năc ting pâh. Amoó Siu Thỏi coh chr’val Ia Mơ Nông, chr’hoong Chư Păh, tỉnh Gia Lai, đoọng năl:

“Cloh pa đơơh năc kiêng vêy 2 cha năc c’cloh. C’loh năc choom za nươr muy ooy râu nhâm, n’jêê công cơnh đêêc. Cloh 10 kg ha roo năc bil dâng 2 tiếng. pân jưih công choom c’cloh n’đhang căh choom oọm, ha looch cơnh apêê pân đil”.

Bêl c’cloh, ma nưih Jrai chrọ ha roo ha c’loh t’păl, đươi n’jêê n’đăh huch cloh đoọng tr’loó n’căr, xang năc pay oọm, chrọ cớ muy chu năc p’lơơh đưl n’jêê n’đăh âng đơl đoọng t’bhooc ch’nêêh. Apêê bhrợ bhr’lâ đưl n’jêê ng’cơnh choom mă tr’loó n’căr, u clooch bhooc ch’nêêh n’đhang doó choom bhrợ pa nhoonh ch’nêêh. Amoó Rơ Châm Hà, coh chr’val Ia Mơ Nông, chr’hoong Chư Păh, tỉnh Gia Lai đoọng năl:

“Tr’nơơp cloh đoọng n’căr ha roo tr’loó, xang năc uôch pay oọm lơi m’băh ha roo, xang năc chrọ ooy t’păl đoọng cloh cớ muy chu bhrợ t’bhooc ch’nêêh. Buôn năc vêy 2 cha năc c’cloh đoọng u đơơh. Muy cha năc muy bêệ n’jêê, năc ting ooy c’rơ âng ting ngai. Ma nưih t’cooh năc đươi n’jêê k’tứi ha dang ngai dzợ k’rơ năc đươi n’jêê pâ, clơợng lâh. 1 chu c’cloh buôn chrọ ooy t’păl (c’loh) dâng 3-4 kg ha roo”.

Xang apêê xa nul c’cloh, tr’pang têy k’rơ x’răng âng pân đil Jrai oọm, ha looch. Apêê đoo căh đưới pr’đươi apâ, aring ch’nêêh. Amoó Rơ Châm H’Xuyên coh chr’val Ia Mơ Nông, chr’hoong Chư Păh, tỉnh Gia Lai, đoọng năl:

“Pân đil dưr tơợ 4h ra diu c’cloh. Xang cloh, năc oọm, ha looch. Cloh bơr chu, oọm ha looch công bơr chu”.

Nâu câi, máy móc âi xăl đoọng ha c’rơ pa bhrợ âng acoon ma  nưih. N’đhơ cơnh đêêc âi moot hân noo bhiêc bhan, căh câ zâp bêl hơnh t’mooi du lịch, apêê vêêl bhuơl năc r’rộ r’răm xa nul c’cloh đh’rưah lâng xa nul chiing goong. Đợ xa nul n’nâu âi bhrợ t’vaih muy zr’lụ văn hóa liêm pr’hay âng Tây Nguyên./.

PHỤ NỮ DÂN TỘC JRAI GIÃ GẠO

Đối với dân tộc Jrai, việc giã gạo do phụ nữ đảm nhận. Họ thường chỉ giã lượng gạo vừa đủ dùng trong ngày hoặc vài ngày. Ngày nay, dù đã có máy xay xát lúa gạo nhưng nhiều gia đình người Jrai vẫn giã gạo bằng những dụng cụ truyền thống, đơn sơ là chày cối.

Người Jrai quan niệm thóc gạo là do Yàng ban tặng con người. Yàng là vị thần cao cả, đấng duy nhất, vô hình, hiện diện ở khắp nơi. Người Jrai khi thu hoạch lúa không gặt, đập, phơi lúa mà tuốt lúa bằng tay. Bởi họ cho rằng việc gặt, đập lúa làm đau cây lúa, tức là làm đau Yàng. Chị H’ Uyên Niê, Phó Chủ tịch Hội phụ nữ xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, cho biết:

"Theo phong tục của người Jrai thì người phụ nữ phải biết giã lúa, đi kiếm củi, lấy nước và dệt vải. Phải có đủ những yếu tố đó thì người con gái mới lấy được chồng. Phụ nữ làm cơm nước còn đàn ông là người gánh vác những công việc nặng nhọc khác".

Để có hạt gạo, trong khi người Kinh dùng nhiều dụng cụ, như: cối xay, cối giã, dần, sàng, nia, mẹt thì với người Jrai chỉ cần cối, chày và chiếc mẹt là đủ. Đây là những dụng cụ thân thuộc, gắn bó trọn đời với người phụ nữ. Có lẽ cũng vì thế mà khi người con gái Jrai đi lấy chồng, ra ở riêng, cối, chày cũng nằm trong số của hồi môn trong gia đình được đem chia cho phụ nữ.

Cối giã gạo được người Jrai làm từ khúc gỗ lớn, khoét sâu. Muốn giã nhanh, người ta giã chày đôi, tức là có hai người cùng giã gạo, phối hợp với nhau uyển chuyển, nhịp nhàng. Chị Siu Thỏi ở xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, cho biết:

"Giã cho nhanh thì cần 2 người giã. Cối phải lựa những cây gỗ cứng, chắc, chày cũng vậy. Giã 10 kg thóc mất khoảng 2 tiếng. Nam giới cũng biết giã gạo nhưng không biết sàng sẩy vì không khéo tay như phụ nữ".

Khi giã gạo, người Jrai cho hạt lúa vào cối, dùng đầu chày nhỏ cho bong vỏ trấu, sau đó trở đầu chày to để giã bong cám sạch gạo. Người ta điều chỉnh nhịp chày sao cho hạ xuống đúng lúc, đủ lực để tách vỏ trấu mà không làm nát hạt gạo, gạo sẽ trắng. Chị Rơ Châm Hà, ở xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, cho biết:

"Bước thứ nhất giã thóc để ra trấu, bước thứ hai lọc trấu ra, bước thứ 3 giã tiếp cho thành phẩm gạo để ăn. Thường thì có 2 người giã gạo cho nhanh ra hạt gạo. Mỗi người dùng 1 cái chày giã, tùy vào sức khỏe của mỗi người. Người già dùng chày nhỏ còn người trẻ dùng chày to hơn. 1 lần giã thường cho vào cối khoảng 3 - 4 kg thóc".

Sau những nhịp chày giã gạo, đôi bàn tay khéo léo của phụ nữ Jrai lại tiếp tục với công việc sàng sảy. Họ không dùng dần sàng sảy mà dùng nia để sàng sảy gạo. Chị Rơ Châm H’Xuyên ở xã Ia Mơ Nông, huyện Chư Păh, tỉnh Gia Lai, cho biết:

"Phụ nữ dậy từ 4h sáng giã gạo. Giã rồi sàng sảy và giã thêm một lần nữa. Lần thứ hai này giã mới ra sản phẩm, sàng sảy cũng làm 2 lần".

Ngày nay, máy móc đã giải phóng, thay thế sức lao động con người. Tuy nhiên, cứ vào mùa lễ hội, hay mỗi khi đón khách du lịch, các buôn làng lại sôi động bởi tiếng chày giã gạo lúc nhịp nhàng, lúc dồn dập hòa cùng với tiếng cồng chiêng âm vang. Những âm thanh này đã tạo nên một không gian văn hóa đậm đà bản sắc Tây Nguyên./.