Xăl tu bhrợ bh’rợ đươi zêng lâng rau căh ta nih liêm cơnh ahêê buôn lêy, pazêng apêê bha bhuôih, pân đil bhrợ then đhị chr’hoong da ding ca coong ca noong k’tiếc Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh năc tự nguyện ting pâh bhrợ ooy bh’rợ t’pâh đhanuôr t’bil lơi rau j’niêng cr’bưn căh liêm ta nih, zư tệêm ngăn đhị vel đong. Tơợ 3 c’moo, cr’noọ bh’rợ ơy chroi k’rong zooi vel đong nâu vêy bấc rau tr’xăl liêm choom.

Mơ chu coh vel vêy ma nuyh căh dzợ, anoo Chu Văn Quy đhị vel Nà Luông, chr’val Lục Hồn, chr’hoong Bình Liêu năc hay ooy pazêng g’luh lơi a bhuy lalăm hay. K’pân crêê t’ngay “sí coóc” (t’ngay căh liêm), năc đương t’ngay liêm tu cơnh đêêc tơợ lang a hay ma nuyh Tày năc k’dua manuyh bhuôih lêy giờ đoọng đơơng tập. Vêy đoo tô k’bhuh ng’điêng tước 12 t’ngay, acoon, cha châu năc bêch k’lạ đhị bha nên đoọng pa căh loom ta nih liêm âng đay cơnh lâng ma nuyh căh dzợ ma mông. Căh muy đhị Lục Hồn, năc đhị bấc vel bhươl coh prang da ding ca coong Bình Liêu zêng cơnh đêêc. Năc tơợ bơr pêê c’moo đâu, căh ngai dzợ đơc ma nuyh đong căh ma mông đanh lâh 2 t’ngay đhị đong đay dzợ. Đhanuôr vel bhươl tr’zooi, tước bắt hương năc đoọng zên zooi ma nuyh đong bhrợ bhiệc lơi a bhuy liêm choom lâh mơ, apêê cung doọ dzợ vước lơi zên truih c’lâng đơơng tập… Ma nuyh tơợp lơi j’niêng căh liêm âng bêl a hay năc apêê bha bhuôih, ha dợ tơợp bhrợ tr’nơợp bhlầng đhị Nà Luông năc đoo t’cooh Bế Văn Mản. Anoo Chu Văn Quy xay moon: “Ava Mản lướt bhrợ xay moon mơ 2 t’ngay  năc xang ặ, cơnh đêêc jưah k’bơch zên prặ, pr’đươi pr’dua, jưah chr’năp liêm lâh. Coh đâu, ma nuyh Tày cung cơnh đêêc, ma nuyh Dao, ma nuyh Sán Chỉ cung cơnh dêêc, tin đươi ma nuyh bha bhuôih tu apêê zêng năc ma nuyh bấc ngai chăp, zooi pr’loọng đong bấc bh’rợ tơợ bhiệc bhan bhui har tước lơi a bhuy, tu cơnh đêêc năc bơơn đhanuôr tin bhlầng.”

C’xêê 7/2020, ma nuyh bhuôih Bế Văn Mản jưah lâng 55 cha năc lơơng năc apêê bha bhuôih, pơ căn then đhị cr’val Lục Hồn cung ting pâh bhrợ bh’rợ “Pa dưr c’rơ chr’năp âng ma nuyh  bha bhuôih coh bh’rợ xay moon, t’pâh zư lêy tệêm ngăn zr’lụ ặt ma mông” pa têệt lâng lơi j’niêng căh ta nih liêm coh vel đong. Cr’noọ bh’rợ âng Huyện ủy Bình Liêu bhrợ pa dưr, leh vaih tơợ đhr’năng lalua dzợ ặt vaih bấc j’niêng cr’bưn căh liêm âng đhanuôr ơy ặt đhậu coh a cọ a bục pêê, crêê căh liêm tước c’rơ tr’mông, bh’rợ tr’nêng, bil bấc zên prặ, căh tệêm ngăn pr’ặt tr’mông. K’nặ 30 c’moo bhrợ bh’rợ bha bhuôih, t’cooh Bế Văn Mản năl pazêng k’đhap k’ra âng đợ j’niêng căh liêm bhrợ t’vaih. Tu cơnh đêêc, chr’hoong t’pâh năc t’cooh đâh tự nguyện ting pâh. Đhơ bơơn đhanuôr tin đươi, ha dợ bh’rợ t’pâh đhanuôr cung lêy “bhrợ vơr’vai, xay moon bấc chu”, lêy t’pâh tơợ t’cooh bhươl tước ma nuyh bh’cộ âng tô k’bhuh, trưởng vel: “Bấc chu bhrợ bh’rợ lơi abhuy, vêy pr’loọng đong dzợ moon năc căh liêm choom cơnh lâng j’niêng, năc acu moon, ơy a cu lêy năc crêê t’ngay liêm ặ, xay moon đoọng đhanuôr xơợng năc apêê ting xơợng. Tơợ rau k’đhơợng bhrợ âng chi bộ, chính quyền, a cu xay moon đoọng ha đhanuôr lâng bấc cơnh, jưah năc lướt giao lưu, văn nghệ, bêl apêê k’dua lướt bhuôih nhăn rau pr’đoọng ha pêê, a cu cung moon năc đhanuôr hêê pa zay ting pâh, xay moon đhanuôr zêng ting xơợng.”

Ha dợ pơ căn then Trần Thị Liên ặt đhị vel Cốc Lồng, chr’val Lục Hồn, chr’hoong Bình Liêu truih, nâu kêi căh dzợ ngai moon “đong vêy mơ cha năc năc lêy pa zi a’ọc, cút  a tưch năc mơ p’nong”. Lướt bhrợ then t’bil lơi rau căh liêm, coh xa nay bhuôih âng pơ căn Liên pra ếp ha dợ dzợ zư liêm chr’năp ty đanh âng j’niêng bha bhuôih:“Ahêê pay đươi a dul prí, ra đu chô, moon a dul prí năc a tưch, ra đu năc a’ọc ga măc, zêng vêy lâng choom lưch, doọ bil bấc zên prặ ra văng bha nuôih. Pazêng pr’loọng k’đhap đha rựt apêê cung choom bhrợ, bhrợ 2 p’nong a tưch năc pay a dul prí zập ặ, zươc đoọng ha c’moo t’mêê bhrợ cha liêm choom, ma mông c’rơ liêm.”

Chr’hoong Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh vêy k’nặ 96% đhanuôr năc ma nuyh acoon coh. Tơợ muy chr’hoong da ding ca coong ca noong k’tiếc pa bhlầng k’đhap k’ra, tước nâu kêi Bình Liêu ơy bhrợ xay bh’rợ 135, bhrợ xang vel bhươl t’mêê, coh đêêc vêy 2 chr’val vel bhươl ha dưr dal, đợ pr’loọng đha rựt xiêr r’dợ ting c’moo, tr’mông tr’meh âng đhanuôr ha dưr zập đăh. Pazêng c’moo đăn đâu, Bình Liêu ting t’ngay bơơn năl tước bấc lâh mơ đươi vêy pleng k’tiếc liêm choom, bấc rau chr’năp văn hóa pr’hay liêm. Năc cung pr’đơợ đoọng ha Bình Liêu pa dưr cớ c’rơ chr’năp âng lâh 200 ma nuyh bha bhuôih, pơ căn Then coh vel đong, cơnh boop p’rá âng t’cooh Bế Văn Mản hâng hơnh: “Ma nuyh bha bhuôih êêh rau đươi ooy rau căh ta nih liêm, năc zư chr’năp liêm âng acoon coh đay a năm, chroi k’rong pa dưr văn hóa, zư lêy chr’năp liêm âng acoon coh liêm pr’hay lâh mơ./.”

“Thầy cúng không mê tín”

Thay vì hành nghề có tính chất mê tín dị đoan như quan niệm thường thấy, những thầy cúng, thầy mo, bà then tại huyện vùng cao biên giới Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh lại tự nguyện tham gia vào mô hình vận động người dân xoá bỏ các hủ tục lạc hậu, giữ gìn an ninh trật tự địa bàn. Sau 3 năm, mô hình đã góp phần giúp địa phương này có bước thay đổi tích cực.

Mỗi khi trong bản có người qua đời, anh Chu Văn Quy ở thôn Nà Luông, xã Lục Hồn, huyện Bình Liêu lại nhớ về những đám ma ngày trước. Sợ phạm ngày “sí coóc” (tứ hành xung), lại chờ ngày đẹp nên bao đời nay, người Tày phải nhờ thầy cúng, thầy mo chọn giờ lành mới đưa đi chôn. Có dòng họ kiêng đủ 12 ngày, con cháu cứ ngủ dưới nền nhà để tỏ lòng tôn kính, thương tiếc người đã khuất. Mà đâu phải mỗi Lục Hồn, nhiều bản ở khắp rẻo cao Bình Liêu này đều như thế.  Ấy thế mà vài năm về đây, chẳng còn ai để thi hài người thân quá 2 ngày trong nhà nữa. Bà con làng xóm giúp nhau, phúng viếng bằng tiền mặt để gia chủ tiện bố trí việc tang ma, không rải tiền, vàng mã tới tận nơi mai táng... Người đi đầu xoá bỏ những hủ tục không còn phù hợp đó lại chính là các ông thầy cúng, mà tiên phong ở Nà Luông là thầy cúng Bế Văn Mản. Anh Chu Văn Quy chia sẻ: “Bác Mản đi làm cứ 48 tiếng đổ lại xong xuôi hết, như vậy vừa tiết kiệm, vừa văn minh hơn. Ở đây người Tày cũng thế, người Dao, người Sán Chỉ cũng thế, rất tin vào thầy mo thầy cúng bởi vì họ toàn là người có uy tín, giúp được gia đình nhiều việc từ việc hiếu, việc hỷ nên rất được tin tưởng.”

Tháng 7/2020, thầy cúng Bế Văn Mản cùng với 55 người khác là các thầy cúng, thầy mo, bà then ở xã Lục Hồn cùng tham gia mô hình “Phát huy vai trò của thầy cúng, thầy mo trong tuyên truyền, vận động giữ gìn an ninh, trật tự ở cơ sở” gắn với xoá bỏ tập quán lạc hậu trên địa bàn. Mô hình do Huyện uỷ Bình Liêu xây dựng, xuất phát từ thực tế vẫn còn nhiều phong tục, tập quán lạc hậu “ăn sâu” trong nếp nghĩ của bà con, ảnh hưởng đến sức khoẻ, sản xuất, tốn kém về kinh tế, mất an ninh trật tự xã hội. Gần 30 năm làm thầy cúng, ông Bế Văn Mản hiểu những khó khăn mà các hủ tục mang lại. Vì thế khi huyện vận động, ông tự nguyện tham gia ngay. Dù được bà con tin tưởng, nhưng việc thuyết phục cũng cần “mưa dầm thấm lâu”, phải vận động từ già làng tới trưởng họ, trưởng bản: “Nhiều lúc làm đám ma, có gia đình còn cổ hủ bảo là chưa phù hợp nhưng mà tôi bảo xem giờ tốt rồi, giải thích xong nhân dân đều đồng thuận. Dưới sự chỉ đạo của chi bộ, chính quyền, tôi tuyên truyền cho nhân dân bằng nhiều hình thức, vừa là đi giao lưu, văn nghệ, lúc người ta mời đi cầu phúc cầu lộc, tôi cũng bảo là đề nghị bà con chúng ta phải hết sức tích cực tham gia, đều vận động được cả.”

Còn bà Trần Thị Liên ở thôn Cốc Lồng, xã Lục Hồn, huyện Bình Liêu kể, giờ chẳng còn ai quan niệm “nhà có bao người phải mổ từng ấy con gà, con lợn” nữa. Đi làm then giải hạn, các bài cúng của bà ngắn gọn hơn nhưng vẫn đảm bảo giữ nét truyền thống của nghi lễ: “Mình đi lấy hoa chuối, đu đủ về, mình bảo là hoa chuối là con gà thiến, đu đủ là con lợn to, thì cũng đều là có hết, không tốn kém. Những nhà khó khăn họ cũng làm được, làm 2 con gà thôi còn lấy hoa chuối đủ rồi, để cầu năm mới làm ăn mạnh khoẻ hơn, sức khoẻ dồi dào hơn.”

Huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh có gần 96% dân số là người dân tộc thiểu số. Từ một huyện vùng cao biên giới đặc biệt khó khăn, đến nay Bình Liêu đã hoàn thành chương trình 135, đạt chuẩn Nông thôn mới, trong đó có 2 xã Nông thôn mới nâng cao, tỷ lệ hộ nghèo giảm dần qua các năm, đời sống KT-XH nâng lên về mọi mặt. Những năm gần đây, Bình Liêu ngày càng được biết đến nhiều hơn nhờ cảnh quan thiên nhiên biên giới hùng vĩ và văn hoá đa dạng, giàu bản sắc. Đó cũng là nền tảng để Bình Liêu tiếp tục phát huy vai trò của hơn 200 thầy cúng, thầy Mo, bà Then trên địa bàn, như lời ông Bế Văn Mản tự hào:“Thầy mo thầy cúng không phải là mê tín, mà là giữ gìn bản sắc của dân tộc mình thôi, góp phần xây dựng văn hoá, duy trì bản sắc dân tộc tốt hơn, đẹp hơn./.”