Râu zay học lâng truyền thống thi cứ bơơn bh’nơơn ga măc âng cruung k’tiếc ta béch n’nâu căh muy vêy ta xay truih coh bha ar tơợ lang ahay, ting n’năc năc dzợ vêy ta xay p’căh coh pazêng c’kir lịch sử coh k’ha riêng c’moo, coh đêêc, bấc c’kir chr’năp tr’haanh pa têệt cơnh t’nooi, xrặ đhơ bấc apêê danh nhân văn hoá lâng truyền thống bấc xa nay bh’rợ thi ga măc chr’năp âng cruung k’tiếc n’nâu.

Coh pazêng t’ngay tr’nơớp hân noo ha Pruốt, Văn Miếu Mao Điền, chr’val Cẩm Điền, chr’hoong Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương vêy bấc pa bhlâng ta mooi lâng apêê ađhi học sinh - căh muy coh Hải Dương năc dzợ bấc tơợ vel đong đăn đêếc.

Sách sử lang ahay xrặ moon: Văn Miếu Mao Điền vêy ta tơớp bhrợ coh lang Lê Sơ (thế kỷ XV) đhị chr’val Vĩnh Lại, chr’hoong Đường An (nâu cơy năc chr’hoong Bình Giang, tỉnh Hải Dương). Tước lang Tây Sơn, Văn Miếu vêy ta tơơi ooy Mao Điền, pazum lâng trường thi Hương trấn Hải Dương. Coh đâu buôn bhrợ pazêng g’luh thi Hương đoọng lêy pay đợ manuyh ta béch g’lăng coh trấn Hải Dương lâng cruung k’tiếc n’đăh Đông thành Thăng Long. Lang bhua Mạc công bhrợ bh’rợ thi Hội coh đâu. Văn Miếu Mao Điền tơợ xa nay năc trường học âng trấn Hải Dương dưr vaih trường thi âng prang zr’lụ, ting p’too pa choom manuyh ta béch g’lăng ha k’tiếc k’ruung. Ting cơnh t’cooh Hà Quang Thành, Trưởng ban k’đhâng lêy c’kir Văn Miếu Mao Điền, zr’lụ n’nâu năc xay p’căh râu zay học âng cruung k’tiếc n’đăh Đông. “C’moo 2023, Văn Miếu Mao Điền ơy đương hơnh deh 25 r’bhâu chu ta mooi tước la lêy; coh đêêc, lâh đợ ta mooi coh tỉnh Hải Dương dzợ vêy ta mooi tơợ apêê tỉnh n’lơơng cơnh: Hải Phòng, Quảng Ninh, Hưng Yên. Apêê ađhi chô ooy zr’lụ c’kir năc chêêc n’năl ooy lang ahay, cơng: Bắt hương, xâng xay truih ooy c’kir, lướt lêy pợ đoọng chêêc n’năl ooy lịch sử apêê ta béch g’lăng coh lang ahay”.

Văn Miếu Mao Điền năc muy zr’lụ coh tour du lịch chêêc n’năl manuyh học thi ta béch năc ngành văn hoá Hải Dương xoọc bhrợ têng. Coh c’lâng bh’rợ chêêc n’năl “Xa nay bh’rợ thi âng manuyh Việt”, ta mooi năc dzợ bơơn lướt lêy cr’noon tiến sĩ (chr’val Tân Hồng, chr’hoong Bình Giang), đong bhuôih thầy giáo Chu Văn An, đong bhuôih Lưỡng quốc Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi (chr’hoong Nam Sách) lâng đong bhuôih Nguyễn Thị Duệ, pân đil tiến sĩ tr’nơớp âng k’tiếc k’ruung hêê. Pazêng zr’lụ tước la lêy zooi n’năl ghít lâh mơ ooy truyền thống zay học, bơơn xrặ đhơ nớc ooy t’nooi manuyh ta béch g’lăng âng cruung k’tiếc n’đăh đông Kinh thành Thăng Long, zr’lụ ắt t’nooi coh prang k’tiếc k’ruung ooy đợ manuyh bơơn bh’nơơn dal coh bh’rợ thi, bơơn k’nặ 500 tiến sĩ Nho học lâng 11 trạng nguyên.

Coh bh’rợ chêêc lêy tour du lịch chr’năp n’nâu, cr’noo Mộ Trách coh chr’val Tân Hồng, chr’hoong Bình Giang đhơ đhơ năc bhrợ t’vaih đoọng ha ta mooi c’jệ lêy. T’cooh Vũ Quốc Ái, thường trực Ban k’đhâng lêy c’kir Đình làng Mộ Trạch prá xay, lâng 36 cha năc bơơn tiến sĩ nho học coh lang phong kiến, coh đêêc vêy 1 Trạng nguyên lâng 11 Hoàng giáp, cr’noon Mộ Trạch tr’haanh coh lịch sử năc bhươl cr’noon vêy bấc manuyh ta béch g’lăng bơơn xrặ đhơ coh t’nooi đợ manuyh ta béch g’lăng chr’năp pa bhlâng âng Việt Nam, vêy đhanuôr ch’ngai đăn đớc “bhươl cr’noon tiến sĩ”. “Chr’năp bhlâng, khoa Bính Thân (1656) prang k’tiếc k’ruung 3 r’bhâu cha năc manuyh lướt thi, Bhua pay tơợ khoa n’năc 6 Tiến sĩ. Bêl xrặ p’căh đhơ nớc coh bảng Vàng, cr’noon Mộ Trạch vêy 3 tiến sĩ, 3 cha năc manuyh n’nâu zêng năc tô Vụ. Bêl bơơn bh’nơơn chr’năp tơợ bh’rợ thi năc vêy Bhua Tự Đức haanh deh pa bhlâng: “Nhất gia bán thiên hạ”, năc muy bhươl cr’noon k’nặ muy pâng prang k’tiếc k’ruung, muy tô gộ k’nặ muy pâng k’tiếc k’ruung”.

“Xa nay bh’rợ thi âng manuyh Việt” năc pr’đươi du lịch vêy ta moon đớc c’lâng bh’rợ lâng vêy ta bhrợ coh Đề án “Pa dưr du lịch liêm choom bấc âng tỉnh Hải Dương cr’chăl c’moo 2021 - 2030, cr’noọ bh’rợ tước c’moo 2050”. Coh cr’chăl ahay, tour du lịch n’nâu năc ơy vêy ngành Văn hoá Du lịch tỉnh Hải Dương k’rong đh’rưah lâng pazêng vel đong, pazêng công ty du lịch xay bhrợ liêm choom. Bấc trường học coh vel đong Hải Dương lâng pazêng vel đong đăn ơy bhrợ đoọng ha học sinh chêêc n’năl đhị pazêng c’kir. K’ha riêng trường học ơy ta đang moon ooy pazêng zr’lụ c’kir đoọng bhrợ bh’rợ p’too pa choom ooy truyền thống zay học lâng pa đơp đoọng ch’ner ha pazêng apêê ađhi học ta béch coh bh’rợ học tập.

C’xêê 12/2023 bêl đêêc ahay, trường Tiểu học Hùng Thắng, chr’hoong Bình Giang, tỉnh Hải Dương ơy đoọng học sinh khối 4, 5 tước lêy đình làng Mộ Trạch coh tour du lịch khoa bảng. Cô giáo Phạm Thị Bảo, Hiệu trưởng trường Tiểu học Hùng Thắng prá xay, xang g’luh chêêc n’năl, pazêng apêê ađhi vêy bha ar xrặ, xrặ tranh xay truih pazêng zr’lụ tước la lêy, tơợ đêêc pa dưr râu liêm choom âng bh’rợ giáo dục ha học sinh. “Pazêng apêê ađhi học sinh bhui har pa bhlâng; tước ooy pazêng zr’lụ lướt la lêy, pazêng apêê ađhi vêy bh’rợ xrặ đớc lâng lướt lêy ghít bhlâng. Bêl chô xay bhrợ, apêê đhi zêng bhui har, apêê ađhi bơơn lêy truyền thống văn hoá âng vel đong; tơợ đêêc, apêê ađhi vêy cr’noọ t’bhlâng lâh mơ coh học tập đoọng ting xay bhrợ cơnh lang apêê k’conh pa bhướp ahay”.

Du lụch lướt lêy t’nooi apêê ta béch g’lăng năc bh’rợ du lịch chr’năp pr’hay lâng la lay âng Hải Dương; hân đhơ cơnh đêêc, bh’rợ bhrợ têng tour du lịch n’nâu coh cr’chăl ahay dzợ muy bơr râu zr’năh k’đhap. Pazêng pr’đươi du lịch căh ơy bấc cơnh, đhiệp mơ bh’rợ lướt la lêy, căh ơy vêy bấc bh’rợ liêm pr’hay ha ta mooi, pa bhlâng năc ha apêê ađhi k’tứi. Râu k’rong bhrợ đh’rưah bhlưa pazêng zr’lụ la lêy căh ơy lâh nhâm mâng. T’cooh Trần Văn Toán,  Giám đốc k’đhâng xay Công ty du lịch quốc tế Thanh Lộc, đơn vị ơy bhrợ bấc tour du lịch lướt lêy t’nooi đhơ nớc apêê học thi ta béch âng tỉnh Hải Dương prá xay, năc ng’bhrợ liêm choom lâh mơ dzợ bh’rợ xay p’căh tour du lịch chr’năp n’nâu: “Pazêng bh’rợ chô ooy cruung k’tiếc apêê học ta béch năc vêy azi bhrợ liêm choom coh pazêng trường. Hân đhơ cơnh đêêc, tơợ bấc chu prá xay lâng ban k’đhâng lêy c’kir năc cu rơơm kiêng pazêng zr’lụ la lêy năc pa liêm lâh mơ dzợ, tơợ zr’lụ đớc xe, bh’rợ đương hơnh deh ta mooi, đợ ga măc âng c’kir lâng truyền thông xay p’căh c’kir liêm choom lâh mơ dzợ”.

Đh’rưah lâng bh’rợ xay p’căh bhưah ga măc tour du lịch ooy cruung k’tiếc vêy bấc manuyh học ta béch g’lăng tước ooy ta mooi coh tỉnh Hải Dương lâng tơợ tỉnh n’lơơng, ngành văn hoá du lịch Hải Dưng công xay moon manuyh bha lâng năc học sinh, sinh viên pazêng trường học. Bh’rợ bhrợ têng tour du lịch n’nâu coh cr’chăl ahay năc ơy vêy k’rong bhrợ đh’rưah âng ngành giáo dục lâng ngành văn hoá vel đong, hân đhơ cơnh đêếc,ting cơnh t’cooh Đỗ Văn Dần, Trưởng phòng Văn hoá - Thông tin chr’hoong Bình Giang, tỉnh Hải Dương, pazêng đơn vị năc ting xay bhrợ k’rơ lâh mơ dzợ: “Sở Giáo dục lâng Đào tạo đh’rưah lâng Sở Văn hoá, Thông tin lâng Du lịch tỉnh Hải Dương năc đâh vêy bh’rợ prá xay, pa chô kinh nghiệm coh zập c’moo đoọng vêy bh’rợ k’rong bhrợ đh’rưah bhlưa bơr Sở. Đoọng pa dưr k’rơ lâh mơ dzợ tour du lịch n’nâu, acu k’noọ năc đâh vêy k’rong bhrợ đh’rưah bấc lâh mơ âng Ban Giám hiệu Nhà trường, âng Hội k’conh k’căn học sinh, bhrợ t’vaih râu bhui har đoọng ha pazêng apêê ađhi coh bh’rợ n’năl ghít lâh mơ ooy vel đong k’tiếc k’ruung đươi tơợ bh’rợ lướt la lêy đhị pazêng c’kir”.

Tr’nơớp hân noo ha pruốt, chô ooy cruung k’tiếc n’đăh Đông chêêc n’năl “Xa nay bh’rợ thi âng manuyh Việt” đoọng n’năl lâh mơ ooy lịch sử acoon manuyh, chăp hơnh lâh mơ ooy truyền thống zay học âng lang k’conh pa bhướp ahay, chăp hơnh lâh mơ vel đong, k’tiếc k’ruung lâng zập cha năc đhanuôr năc vêy p’xoọng c’rơ coh bh’rợ học tập, pa bhrợ coh pr’ắt tr’mông./.

Về Xứ Đông khám phá “Con đường khoa cử Việt”

Hải Dương, vùng đất xứ Đông nổi tiếng với truyền thống hiếu học và khoa bảng, đứng đầu cả nước về số người đỗ đạt cao. Sự học và truyền thống thi cử của vùng quê văn hiến này không chỉ được lưu truyền trong sử sách, mà còn được ghi dấu ở những di tích lịch sử tồn tại hàng trăm năm, trong đó, nhiều di tích kết nối thành chuỗi, gắn với tên tuổi các danh nhân văn hóa và truyền thống khoa cử của vùng đất này.

Những ngày đầu Xuân, Văn Miếu Mao Điền, xã Cẩm Điền, huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương thu hút đông đảo du khách và các em học sinh - không chỉ ở Hải Dương mà từ nhiều địa phương lân cận.

Sử sách ghi lại: Văn Miếu Mao Điền được khởi dựng vào thời Lê Sơ (thế kỷ XV) tại xã Vĩnh Lại, huyện Đường An (nay là huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương). Đến thời Tây Sơn, Văn Miếu được chuyển về Mao Điền, hợp nhất với trường thi Hương trấn Hải Dương. Nơi đây thường tổ chức các kỳ thi Hương để tuyển chọn nhân tài ở trấn Hải Dương và vùng phía Đông thành Thăng Long. Triều đình nhà Mạc đã tổ chức cả kỳ thi Hội ở đây. Văn Miếu Mao Điền từ vị trí là trường học của riêng trấn Hải Dương đã trở thành trường thi của cả vùng, góp phần giáo dục và đào tạo nhân tài cho đất nước. Theo ông Hà Quang Thành, Trưởng ban quản lý Di tích Văn Miếu Mao Điền, nơi này là biểu tượng hiếu học của vùng đất xứ Đông. “Năm 2023, Văn Miếu Mao Điền đã đón 25 nghìn lượt khách về tham quan, chiêm bái; trong đó, ngoài du khách tỉnh Hải Dương còn có du khách các tỉnh lân cận, như: Hải Phòng, Quảng Ninh, Hưng Yên. Các em về khu di tích được trải nghiệm về nguồn, như: Dâng hương, nghe giới thiệu về di tích, tham quan khu lều chõng để tìm hiểu về lịch sử khoa bảng của các bậc tiền nhân”.

Văn Miếu Mao Điền là một điểm trong tour du lịch khoa bảng mà ngành văn hóa Hải Dương đang xây dựng. Trong hành trình khám phá “Con đường khoa cử Việt”, du khách sẽ được thăm làng tiến sĩ Mộ Trạch (xã Tân Hồng, huyện Bình Giang), đền thờ thầy giáo Chu Văn An, đền thờ Lưỡng quốc Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi (huyện Nam Sách) và đền thờ Nguyễn Thị Duệ, nữ tiến sĩ đầu tiên của nước ta. Những điểm đến giúp hình dung rõ hơn về truyền thống hiếu học, khoa bảng của vùng đất phía đông Kinh thành Thăng Long, nơi đứng đầu cả nước về số người đỗ đạt cao, với gần 500 tiến sĩ Nho học và 11 trạng nguyên.

Trong hành trình khám phá tour du lịch độc đáo này, làng Mộ Trạch ở xã Tân Hồng, huyện Bình Giang chắc chắn sẽ mang đến cho du khách nhiều bất ngờ. Ông Vũ Quốc Ái, thường trực Ban quản lý di tích Đình làng Mộ Trạch cho biết, với 36 người đỗ tiến sĩ nho học thời phong kiến, trong đó có 1 Trạng nguyên và 11 Hoàng giáp, làng Mộ Trạch nổi danh trong lịch sử là ngôi làng khoa bảng độc nhất vô nhị ở Việt Nam, được nhân dân xa gần gọi là “làng tiến sĩ”. “Đặc biệt, khoa Bính Thân (1656) cả nước 3 nghìn người đi thi, Vua lấy khoa đó 6 Tiến sĩ. Khi niêm yết bảng Vàng, làng Mộ Trạch có 3 tiến sĩ, 3 vị này đều là họ Vụ. Khi đăng Vua Tự Đức tấm tắc khen: “Nhất gia bán thiên hạ”, tức là một làng bằng nửa thiên hạ, một dòng họ bằng nửa thiên hạ”.

“Con đường khoa cử Việt” là sản phẩm du lịch đã được định hướng và xây dựng trong Đề án “Phát triển du lịch chất lượng cao tỉnh Hải Dương giai đoạn 2021-2030, tầm nhìn 2050”. Thời gian qua, tour du lịch này đã được ngành Văn hóa Du lịch tỉnh Hải Dương phối hợp các địa phương, các công ty du lịch triển khai khá hiệu quả. Nhiều trường học trên địa bàn Hải Dương và các địa phương lân cận đã tổ chức đưa học sinh trải nghiệm tại các di tích. Hàng trăm trường học đã đăng ký với các khu di tích để tổ chức giáo dục truyền thống hiếu học và trao thưởng cho các em đoạt thành tích cao trong học tập.

Tháng 12/2023 vừa qua, trường Tiểu học Hùng Thắng, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương đã tổ chức cho học sinh khối 4, 5 tham quan đình làng Mộ Trạch trong tour di tích khoa bảng. Cô giáo Phạm Thị Bảo, Hiệu trưởng trường Tiểu học Hùng Thắng cho biết, sau chuyến trải nghiệm, các em đã có các bài viết thu hoạch, vẽ tranh mô tả các địa điểm đến thăm, qua đó nâng cao hiệu quả giáo dục cho học sinh. “Các em học sinh rất phấn khởi; đến từng vị trí tham quan, các em đều có ghi chép và quan sát rất cụ thể. Khi về triển khai, các em đều hào hứng, các em thấy được truyền thống văn hóa của quê hương; từ đó, các em có ý thức vươn lên trong học tập để noi gương các thế hệ cha ông đi trước”.

Du lịch khoa bảng là sản phẩm du lịch độc đáo và riêng có của Hải Dương; tuy nhiên, việc triển khai tour du lịch này thời gian qua còn một số khó khăn. Các sản phẩm du lịch chưa đa dạng, mới dừng lại ở việc tham quan, chưa có nhiều hoạt động hấp dẫn du khách, đặc biệt là các em nhỏ. Sự kết nối giữa các điểm đến chưa thực sự chặt chẽ. Ông Trần Văn Toán, Giám đốc điều hành Công ty du lịch quốc tế Thanh Lộc, đơn vị đã tổ chức nhiều tour du lịch khoa bảng của tỉnh Hải Dương cho rằng, cần làm tốt hơn nữa công tác quảng bá tour du lịch độc đáo này: “Các hoạt động về miền khoa bảng đã được chúng tôi triển khai rất thành công tại các nhà trường. Tuy nhiên, qua nhiều lần trao đổi với ban quản lý di tích thì tôi vẫn mong muốn rằng các điểm được nâng cấp lên, từ vị trí đỗ xe, công tác tổ chức tiếp đón, quy mô di tích và truyền thông quảng bá di tích tốt hơn nữa”.

Cùng với việc giới thiệu, quảng bá rộng rãi tour du lịch về miền khoa bảng đến du khách trong và ngoài tỉnh Hải Dương, ngành văn hóa du lịch Hải Dương cũng xác định đối tượng đích là học sinh, sinh viên các trường học. Việc triển khai tour du lịch này thời gian qua đã có sự kết hợp của ngành giáo dục và ngành văn hóa địa phương, tuy nhiên, theo ông Đỗ Văn Dần, Trưởng phòng Văn hóa – Thông tin huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương, các đơn vị cần vào cuộc quyết liệt hơn: “Sở giáo dục và Đào tạo cùng Sở Văn hóa, Thông tin và Du lịch tỉnh Hải Dương cần có đánh giá, rút kinh nghiêm hàng năm để có sự gắn kết giữa hai Sở. Để thúc đẩy hơn tour du lịch này, tôi nghĩ phải có sự đồng hành nhiều hơn của BGH Nhà trường, của Hội phụ huynh học sinh, tạo hứng khởi cho các em trong việc hiểu hơn về quê hương đất nước thông qua việc trải nghiệm tại các di tích”.

Đầu Xuân, về vùng đất xứ Đông trải nghiệm “Con đường khoa cử Việt” để hiểu lịch sử dân tộc, tự hào hơn về truyền thống hiếu học của cha ông, thêm yêu quê hương, đất nước và mỗi người sẽ có thêm động lực trong học tập, cuộc sống./.