Bêl đêếc ahay, cha nụp n’nâu đh’rưah lâng zâp c’leh cha nụp, tự liệu crêê tươc ooy đăh chế độ tù zr’năh zr’dô âng chính quyền Sài Gòn bhrợ bâc ngai zêl cha groong, clan bhưah tươc coh bha lang k’tiêc.

Cha nụp k’pân lêy tơợ “c’roọl n’bhướp”

“C’roọl n’bhướp” năc mưy đhị zr’lụ ặt croọl đợc lalay mưy a’đoo âng a’rập Pháp bhrợ pa dưr c’moo 1940 đoọng croọl zư đợc đợ tù nhân chính trị âng apêê đoo moon pa bhlâng k’rang k’pân. Đhị đâu cung năc đhị ta vay zi năh tù nhân zr’năh zr’dô bhlâng.

Moot ooy lang a’rập Mỹ, zr’lụ “c’roọl n’bhướp” nâu ta bhrợ t’bhưah lâh lâng đhị ta bhrợ t’bhưah nâu ta moon “c’roọl n’bhươp Mỹ” lâng đợ mơ bh’rợ ta vay zi năh hi lêệng lâh mơ. C’lâng moot gluh vịng văng zâp cơnh, n’lơơp năc hân đhơ manưih ta coọp croọl coh đâu cung k’đhạp năl cơnh c’lâng lươt vôch, vêy bâc c’bhuh manưih lươt lêy cha mêêt đăh bha lang k’tiêc chô ooy đâu cung căh năl cơnh.

Tơợp c’xêê 7/1970, bơơn độp cr’liêng xa nay vêy “c’roọl n’bhươp” coh Côn Đảo, Tom Harkin - mưy manưih lái bhuông lâng manưih chụp cha nụp nghiệp dư 30 c’moo lâng bh’rợ trợ lý đoọng ha mưy uỷ ban âng Quốc hội Hoa Kỳ ơy vêy g’luh chô lưm lêy đông tù Côn Đảo, đh’rưah lâng nghị sĩ William R. Anderson âng bang Tennessee lâng Augutus F. Hawakins âng bang California.

Bhriêr ta bach lươt zi lâh đợ đhị g’đêl p’lơơp đợc apêê ặt tù, Tom Harkin ơy bơơn lêy đợ râu zr’năh k’đhạp bhlâng đhị “c’roọl n’bhươp”, xang nặc xay moon liêm ghit coh tạp chí Life, pa gluh bêl t’ngay 17/7/1970.

Đhị cha nụp âng Tom Harkin ơy chụp liêm ghit “c’roọl n’bhươp” đh’rưah lâng cha nụp âng mưy pân đil tù chính trị t’cooh t’ha oom ooch tơt đhị k’tiêc ximăng, căh bơơn l’lêy ha dợ ta lịng lêy coh piing. K’zệt ta la báo ga măc coh 33 k’tiêc k’ruung lâng truyền hính Mỹ ơy p’căh cha nụp chr’năp nâu, ting bhrợ bâc đhị zêl moon đợ bh’rợ âng a’rập Mỹ đhị Việt Nam clan bhưah tươc k’tiêc k’ruung Mỹ lâng coh bha lang k’tiêc. Chính quyền Việt Nam Cộng hoà lêy pay lơi “c’roọl n’bhươp” Côn Đảo.

Manưih k’căn ăt đhị zr’năh zr’dô bhlâng

Chô coh Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh (số 28 c’lâng Võ Văn Tần, phường Võ Thị Sáu, Quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh), ta mooi pâh lêy vêy bơ ơn châc lêy năl ooy bh’rợ “c’roọl n’bhướp” âng đông tù Côn Đảo lâng j’ngâl âng mưy pân đil tù chính trị ơy n’leh coh tạp chí Life (Mỹ) pa gluh bêl t’ngay 17/7/1970. Nâu đoo năc a’mế Sáu k’bang - Nguyễn Thị Chỉ.

Ting cơnh tư liệu âng Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh, a’mế Sáu n’niên c’moo 1918, vel đông coh chr’hoong Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, ăt ma mung coh Sài Gòn lâng năc đhị bhrợ cách mạng. A’mế băn p’lơơp cán bộ, bhrợ bh’rợ xay moon, đoọng đơn... C’xêê 5/1968, đhị p’lơớp zư âng a’mế vêy ta năl, chính quyền Sài Gòn coọp a’mế lâng âng đơơng ooy Côn Đảo.

Ta lêy năc c’leh pr’dzoọng “manưih a’mế ắt đhị zr’năh zr’dô bhlâng”, a’mế Sáu ơy đợc đoọng bâc râu liêm chr’năp lâng zâp apêê ặt coh tù Côn Đảo. Crêê apêê a’rập pay dzêêt xương rồng t’dzật ooy mặt, bhrợ mặt a’mế ting lêy căh liêm ghit lâng xang nặc ting k’bang tu ta zi năh lâng vôi bột. Đh’nơc a’mế Sáu k’bang tơợp vaih tơợ đêếc.

Ta coọp croọl coh “c’roọl n’bhươp” lâng hân đhơ ăt ma mung coh k’năm năc a’mế Sáu dzợ ting zêl cha groong đh’rưah lâng apêê ặt coh tù, ta luôn ặt ma mung grơơ nhool, tin đươi ooy g’luh zêl penh nâu vêy liêm choom. Xang cậ mưy g’luh khủng bố đhị “c’roọl n’bhươp”, zâp ngai ặt coh tù nâu ting tr’mooh: “A’mế Sáu doọ râu?”. Ha dợ a’mế ta ơơi moon lâng p’rá Quảng “Acu dọo râu”, xang nặc ting hat, bhrợ thơ.

T’mêê đâu, ta lưm hơnh deh 50 c’moo pa zưm k’tiêc k’ruung (30/4/1975-30/4/2025), ta ơơi râu ta mooh âng báo VietNamNet: “Hay k’noọ cớ ooy đợ t’ngay c’xêê zêl penh, tr’nơợp i’nhi k’noọ tươc năc n’hâu lâng đồng đội tr’nơợp âng i’nhi k’noọ tươc năc ngai?”, pr’căn Trương Mỹ Hoa, bêl ahay năc bhrợ Phó Chủ tịch nước, manưih ơy crêê a’rập coọp croọl coh phòng số 35 đông tù Côn Đảo moon: “Acu k’ọo tươc đợ apêê pr’zợc ặt coh tù, đợ apêê grơơ nhool ặt zêl penh đh’rưah lâng cu lâh chêêt bil. Lâh mơ, acu k’noọ tươc a’mế Sáu k’bang - mưy ooy đợ manưih ăt coh “c’roọl n’bhướp” lâng cu. A’mế ta luôn moon lâng cu, ha bêl bơơn pa chô têêm ngăn, a’đay vêy chô ooy vel đông Quảng Nam đoọng lưm lêy đhi noo bhuh xoọng. A’mế cung rơơm vêy mưy chu lươt ooy Hà Nội đoọng băt hương ha va Hồ...”.

Liêm ta nih coh pr’ăt tr’mung

Xang bêl “c’roọl n’bhươp” ta xay moon lâng đhanuôr coh bha lang k’tiêc xay moon bhrơợng k’rơ, chính quyền Sài Gòn năc lêy doọ dzợ k’đhơợng zư nhâm mâng, bơr pêê apêê ặt coh tù vêy ta pa gluh, ooy đâu vêy a’mế Sáu. Bơơn gluh đăh zr’năh zr’dô Côn Đảo, chô ooy Sài Gòn, a’mế ting pâh ooy g’luh zêl cha groong âng Ủy ban pa dưr pa liêm chế độ lao tù coh miền Nam Việt Nam. Hân đhơ k’bang, k’đhạp lươt vôch năc ha đhị vaih bh’rợ zêl cha groong năc a’mế ting châc lêy pâh bhrợ.

Bêl k’tiêc k’ruung bơơn pa chô têêm ngăn, a’mế Sáu căh châc k’noọ zr’năh k’đhạp, ting pâh bhrợ zâp bh’rợ âng Hội manưih k’bang thành phố Hồ Chí Minh. Năc mưy manưih âng Ban Chấp hành, a’mế chrooi pa xoọng âng đơơng pr’ăt tr’mung âng manưih khuých k’bang ặt pa zưm đh’rưah lâng zâp ngai. A’mế ta luôn k’rang lêy, lưm ta mooh tươc zâp apêê pân đil ặt tù ơy đh’rưah lâng đay ting tr’pac râu zr’năh k’đhạp ooy cr’chăl ta coọp croọl coh đông tù Côn Đảo. A’mế pay băn zư k’coon âng pr’zợc ặt coh tù lâng đay đoọng apêê k’rêệm loom ặt pa bhrợ.

T’ngay 8/3/2011, da dưl a’mế Sáu - Nguyễn Thị Chỉ năc lâh đhêy đhị tuổi 93, bhrợ bâc ngai đồng chí, đhanuôr hay chơợ ooy mưy pân đil tù chính trị Côn Đảo manưih Quảng Nam grơơ nhool ha dợ loom luônh liêm ta nih./.

NỮ TÙ CHÍNH TRỊ CÔN ĐẢO TRÊN TẠP CHÍ LIFE

Trên tạp chí Life (Mỹ) số ra ngày 17/7/1970 xuất hiện bức ảnh nổi tiếng về một nữ tù chính trị người Quảng Nam đang ở nhà tù Côn Đảo. Đương thời, bức ảnh ấy cùng với các hình ảnh, tư liệu liên quan về chế độ lao tù tàn bạo của chính quyền Sài Gòn đã gây ra một làn sóng phản đối mạnh mẽ và rộng lớn trên thế giới.

Bức ảnh chấn động từ “chuồng cọp”

“Chuồng cọp” là một khu trại giam biệt lập được thực dân Pháp xây dựng từ năm 1940 để giam cầm những tù nhân chính trị mà chúng cho là đặc biệt nguy hiểm. Đây cũng là nơi tra tấn tù nhân một cách dã man, tàn bạo nhất.

Sang thời đế quốc Mỹ, khu “chuồng cọp” tiếp tục mở rộng và phần mở rộng này gọi là “chuồng cọp Mỹ” với mức độ tàn khốc, thủ đoạn tra tấn dã man ở “đẳng cấp” cao hơn rất nhiều. Với lối ra, vào lắt léo, bí mật nên ngay cả người tù bị đưa vào đây cũng khó hình dung đường đi, lối lại chứ chưa nói đến nhiều đoàn kiểm tra, thanh tra quốc tế đến đây đều bị đánh lừa.

Đầu tháng 7/1970, nhận được thông tin có “chuồng cọp” ở Côn Đảo, Tom Harkin - một phi công kiêm nhiếp ảnh gia nghiệp dư 30 tuổi với vai trò trợ lý cho một ủy ban của Quốc hội Hoa Kỳ đã có chuyến đi thăm nhà tù Côn Đảo, cùng với nghị sĩ  William R. Anderson của bang Tennessee và Augustus F. Hawkins của bang California. 

Khôn khéo vượt qua sự che giấu tinh vi của cai tù, Tom Harkin đã tận mắt chứng kiến tình cảnh vô cùng tồi tệ ở “chuồng cọp”, sau đó phản ảnh khá chân thực trên tạp chí Life, số ra ngày 17/7/1970.

Ống kính của Tom Harkin đã chụp rõ nét “chuồng cọp” cùng hình ảnh một nữ tù chính trị lớn tuổi gầy gò ngồi trên bệ ximăng, đôi mắt mù ngước lên phía trên. Hàng chục tờ báo lớn ở 33 nước và truyền hình Mỹ đã đăng lại bức ảnh ấn tượng này, góp phần thổi bùng ngọn lửa phong trào phản đối chiến tranh xâm lược của Mỹ tại Việt Nam lan rộng trên chính nước Mỹ và trên toàn thế giới. Chính quyền Việt Nam Cộng hòa buộc phải ra lệnh dỡ bỏ “chuồng cọp” Côn Đảo.

Người mẹ giữa chốn địa ngục

Đến với Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh (số 28 đường Võ Văn Tần, Phường Võ Thị Sáu, Quận 3, Thành phố Hồ Chí Minh), khách tham quan có dịp tìm hiểu về mô hình “Chuồng cọp” của nhà tù Côn Đảo và tượng một nhân vật nữ tù chính trị - từng xuất hiện trên tạp chí Life (Mỹ) số ra ngày 17/7/1970. Đó là má Sáu mù- Nguyễn Thị Chỉ.

Theo tư liệu của Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh, má Sáu sinh năm 1918, quê ở huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam, sống ở Sài Gòn và là cơ sở cách mạng. Má nuôi giấu cán bộ, làm công tác tuyên truyền, rải truyền đơn... Tháng 5/1968, cơ sở của má bị lộ, chính quyền Sài Gòn bắt má và đày ra Côn Đảo.

Được xem là hình tượng “người mẹ giữa chốn địa ngục”, má Sáu đã để lại nhiều tình cảm gần gũi, thân thương đối với các tù nhân Côn Đảo. Bị bọn cai ngục lấy mủ cây xương rồng nhỏ vào mắt làm cho mắt bị mờ dần và sau đó mắt má mù hẳn do bị khủng bố bằng vôi bột. Cái tên bà Sáu mù có từ đấy.

Bị giam trong “chuồng cọp” và dù sống trong bóng tối nhưng má Sáu vẫn sát cánh đấu tranh cùng bạn tù, luôn lạc quan, tin tưởng cuộc kháng chiến sẽ thành công. Cứ sau một đợt bị khủng bố tại “chuồng cọp”, cả trại lại rối rít gọi vọng hỏi: “Má Sáu có sao không?”. Giọng Quảng của má trả lời: “Má tỉnh bơ”, rồi lại hát, ngâm thơ.

Mới đây, nhân dịp kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước (30/41975 – 30/4/2025), trả lời câu hỏi của báo VietNamNet: “Nhớ lại những ngày tháng kháng chiến, điều đầu tiên bà nghĩ tới là gì và người đồng đội đầu tiên bà nghĩ đến là ai?”, bà Trương Mỹ Hoa, nguyên Phó Chủ tịch nước, người từng bị địch giam ở phòng giam số 35 nhà tù Côn Đảo chia sẻ: “Tôi nghĩ đến những người bạn cùng ở tù, những người chiến đấu bên tôi và đã dũng cảm hy sinh. Đặc biệt, tôi nhớ đến má Sáu mù - một trong những người ở “chuồng cọp” cùng tôi. Má từng nói với tôi, chừng nào hòa bình, má sẽ trở về quê hương Quảng Nam để thăm lại bà con họ hàng. Má cũng mong được một lần ra thăm Hà Nội để viếng Bác Hồ...”.

Nhân ái giữa đời thường

Sau khi vụ “chuồng cọp” bị phanh phui và bị dư luận thế giới lên án gay gắt, chính quyền Sài Gòn buộc phải nới lỏng chế độ giam cầm, một số tù nhân được trả tự do, trong đó có má Sáu. Thoát khỏi “địa ngục trần gian” Côn Đảo, trở về Sài Gòn, má tham gia ngay vào cuộc đấu tranh của Ủy ban cải thiện chế độ lao tù miền Nam Việt Nam. Mặc dù mắt mù, khó khăn khi di chuyển nhưng nơi đâu có phong trào đấu tranh là má tìm cách đến tham gia.

Khi đất nước hòa bình, má Sáu không ngại khó, tham gia các hoạt động của Hội Người mù thành phố Hồ Chí Minh. Là thành viên của Ban Chấp hành, má góp phần đưa cuộc sống của người khiếm khuyết hòa nhập với cộng đồng. Má không quên quan tâm, thăm hỏi đến các nữ tù đã cùng mình chia sẻ khó khăn trong thời gian bị giam cầm ở nhà tù Côn Đảo. Má nhận chăm sóc con của bạn tù để họ yên tâm công tác.

Ngày 8/3/2011, trái tim má Sáu – Nguyễn Thị Chỉ đã ngừng đập ở tuổi 93, để lại nỗi tiếc thương khôn nguôi trong lòng đồng chí, đồng đội, đồng bào về hình ảnh một nữ tù chính trị Côn Đảo người Quảng Nam kiên trung, bất khuất nhưng cũng rất giàu lòng nhân ái./.