Năc đoo năc bhr’ươl pr’hát pr’hay pa bhlâng âng t’cooh A Lăng Mỹ, ắt coh cr’noon Giàn Bí, chr’val Hoà Bắc, chr’hoong Hoà Vang, thành phố Đà Nẵng. Ta mooi tước la lêy coh Zr’lụ du lịch cruung đác Tà Lang - Giàn Bí, căh ngai k’noọ năc k’nặ 80 c’moo t’cooh Mỹ dzợ hay lâng hát pr’hay bhlâng pazêng pr’hát Cơ Tu tước mơ đêêc. Căh muy hay n’năl pazêng pr’hát Cơ Tu ty ahay, t’cooh Mỹ năc dzợ choom bhrợ piah n’jưl âng manuyh Cơ Tu lâng choom n’đhưưng n’toong chiing ch’gâr. Lâh choom piah n’jưl, hát pr’hay, t’cooh Mỹ năc muy coh m’bứi manuyh dzợ choom t’taanh, c’coóch b’boọc lâng bhrợ t’rang ta béch coh zr’lụ đhanuôr Cơ Tu đhị cr’noon Giàn Bí, chr’val Hoà Bắc, chr’hoong Hoà Vang.

T’cooh A Lăng Mỹ xay truih, năc tơợ bêl k’tứi ađoo ơy ting k’conh lâng abhướp lướt mót ooy crâng treh c’rêê chô taanh zong, t’lêếc, achuy, arê… đươi coh pr’loọng đong. Tước nâu cơy, hân đhơ t’cooh đhur, năc căh dzợ mặ lướt ooy crâng k’coong, chang tọm đác treh c’rêê năc ađoo công dzợ t’taanh cơnh cr’noọ cr’niêng rơơm kiêng âng đay lâng công đoọng zư đớc bh’rợ tr’nêng ty đanh âng k’conh pa bhươp. Lâh bh’rợ t’taanh, t’cooh Mỹ năc dzợ choom đh’đheh, c’coóch b’boọc… Đoo bêl doọ trơ vâng ađoo piah n’jưl, hát pr’hát Cơ Tu đoọng ha k’coon ch’chau xâng. T’cooh A Lăng Mỹ prá xay, năc tu cr’noọ chăp kiêng văn hoá âng acoon coh đay ơy zooi ađoo dưr vaih manuyh g’lăng z’hai bhrợ N’jưl, t’taanh lâng coóch boọc n’lơơng ta béch. T’cooh Mỹ rơơm kiêng năc bơơn pa choom pazêng râu văn hoá ty đanh âng đhanuôr Cơ Tu đoọng ha lang t’tun: “Acu công pa choom đoọng ng’hay ooy apêê lang ahay, căh choom đớc bil truyền thống Cơ Tu. Công rơơm kiêng du lịch dưr vaih k’rơ đoọng bơơn xay p’căh bh’rợ tr’nêng lâng pa dưr bh’rợ tr’nêng, pa câl pr’đươi, tơợ đêêc năc bơơn zên, tu cơnh đêêc năc acu công t’bhlâng pa choom đoọng ha k’coon ch’chau.”

Prá xay tước ooy văn hoá Cơ Tu căh choom căh ng’xay ooy bh’noóch, prá pr’ma. T’cooh bhươl Bùi Văn Siêng, manuyh choom bhrợ bh’noóch, prá pr’ma coh cr’noon Giàn Bí, chr’val Hoà Bắc, chr’hoong Hoà Vang prá xay: Prá pr’ma, bhrợ bhơ noóch năc bh’rợ nghệ thuật pa trơơi lâng p’rá, ta ơơi prá xay chr’năp pr’hay âng manuyh Cơ Tu, vêy ta đươi coh xa nay bh’rợ văn hoá âng đhanuôr. Nâu đoo vêy ta moon năc nghệ thuật “tr’thi tr’béch” bhlưa apêê t’cooh ta ha âng cr’noon n’nâu lâng cr’noon n’tôh lâng bhlưa ađoo c’la đong lâng ađoo ta mooi. Prá pr’ma, bhrợ bh’noóch vêy chr’năp pa bhlâng coh pr’ắt tr’mông, bhiệc bhan âng đhanuôr Cơ Tu. Nắc căh muy ng’bhrợ coh cr’chăl tr’lum, bhiệc bhan ting n’năc năc dzợ coh xa nay bh’rợ chr’năp, bhrợ pr’liêm bhlưa acoon manuyh lâng acoon manuyh, bhlưa cr’noon n’nâu lâng cr’noon n’tôh…

Râu k’đhap âng bh’rợ prá pr’ma, bhrợ bh’noóch năc căh vêy bài ơy vêy đoọng choom lêy n’năl năc t’đui ooy đhr’năng prá xay, râu tr’béch lâng kinh nghiệm ắt mamông âng muy cha năc manuyh. Tu cơnh đêêc, năc pazêng apêê ta đhâm coh xoọc đâu năc căh ngai n’năl prá pr’ma, bhrợ bh’noóch lâng công căh kiêng chêêc pa choom bộ môn nghệ thuật n’nâu. Ha dợ, lang apêê t’cooh ta ha choom prá pr’ma, bhrợ bh’nooch cơnh t’cooh Siêng coh chr’val da ding k’coong Hoà Bắc căh dzợ bấc, tu cơnh đêếc đhr’năng dưr bil bh’rợ prá pr’ma, bh’noóch năc k’rơ bhlâng. Râu đâu bhrợ ha manuyh chăp hơnh truyền thống Cơ Tu cơnh t’cooh Bùi Văn Siêng năc k’rang pa bhlâng. Xoọc đâu, zập t’ngay t’cooh Siêng đớc lâh muy tiếng đồng hồ năc x’rặ đớc đợ cr’liêng xa nay p’rá Pr’ma căh cậ đh’rưah lâng kinh nghiệm bấc c’moo âng đay đoọng pa choom ha lang ta đhâm lâng cr’noọ cr’niêng zư đớc lâng pa dưr râu chr’năp pr’hay văn hoá coh bh’rợ prá pr’ma, bhrợ Bh’noóch âng manuyh Cơ Tu: “Azi xoọc xrặ đớc đợ t’nooi muy bơr pr’zớc ta đhâm đoọng zập cr’noon đoọng apêê t’cooh ta ha n’năl prá Pr’ma, bhrợ bh’noóch pa choom prá Pr’ma, bhrợ Bh’nooch đoọng ha lang ta đhâm đoọng zư đớc đoọng coh ha y chroo lang apêê t’cooh ta ha bil năc pr’ma, bh’noóch, văn hoá ty đanh âng manuyh Cơ Tu dzợ u vaih, doọ choom bil. Acu xoọc xrặ đớc giáo án, pazêng c’nặt xa nay đoọng pa choom ha lang ta đhâm, zập t’ngay mơ 1 tiếng đồng hộ xrặ giáo án pa choom, xrặ đớc kinh nghiệm, pazêng j’niêng cr’bưn pa choom đoọng ha đhanuôr coh bhươl cr’noon.”

Coh pazêng c’moo đăn đâu, du lịch cruung đác bhươl cr’noon đhị chr’val da ding k’coong Hoà Bắc, chr’hoong Hoà Vang ting t’ngay vêy bấc ta mooi zập n’đăh tước. Râu la lua đhị bấc vel đong đoọng lêy, du lịch năc bh’rợ liêm choom bhlâng đoọng zư đớc văn hoá. Đươi ooy du lịch, đhanuôr bơơn pa dưr, xay p’căh lâng zư đớc văn hoá ty đanh âng manuyh Cơ Tu. Tu cơnh đêêc, coh cr’chăl ahay, thành phố Đà Nẵng ơy bhrợ bấc chính sách lâng xay bhrợ bấc xa nay bh’rợ đoọng t’bhlâng pa dưr du lịch bhươl cr’noon đh’rưah lâng zư lêy pa dưr văn hoá, bhiệc bhan ty đanh âng manuyh Cơ Tu. Ghít năc, thành phố ơy zooi bh’rợ pa chăp ch’mêệt lêy, ha âu đớc lâng xay p’căh ooy râu đơ chr’năp văn hoá ty đanh âng đhanuôr; đâh loon zư đớc p’rá âng đhanuôr Cơ Tu; bhrợ bh’rợ chêêc n’năl văn hoá la lay âng đhanuôr Cơ Tu; bh’rợ zư đớc văn hoá phi vật thể, bh’rợ c’kir pa têệt laang c’lâng du lịch c’kir đoọng pa dưr bhươl cr’noon Cơ Tu… Chr’năp bhlâng, thành phố Đà Nẵng vêy chế độ phụ cấp đoọng ha apêê t’cooh bhươl manuyh Cơ Tu ma mơ lâng đợ phụ cấp đoọng ha cán bộ bhươl cr’noon; zooi apêê g’lăng z’hai, manuyh vêy bấc ngai chăp coh bhươl cr’noon đhanuôr Cơ Tu bêl xay bhrợ pazêng bh’rợ pa choom đoọng ha lang t’tun…

P’căn Nguyễn Thị Thu Huyền, Điều phối viên K’tiếc k’ruung âng Xa nay bh’rợ zooi pazêng dự án k’tứi - Quỹ Môi trường prang bha lang k’tiếc Xa nay bh’rợ pa dưr âng Liên hiệp quốc (GNDP) xay moon, đợ chính sách zooi zư lêy văn hoá âng thành phố Đà Nẵng, coh đêếc vêy bh’rợ pa choom, zư đớc văn hoá ty đanh năc râu pa hêl, pa dưr manuyh t’cooh ta ha ting zư lêy, pa dưr râu chr’năp ty đanh âng manuyh Cơ Tu: “Ting cơnh cu xa nay bh’rợ âng apêê t’cooh bhươl, manuyh t’cooh ta ha coh đâu năc chr’năp pa bhlâng, tu cơnh đêêc xa nay âng zập ngai năc bấc pa bhlâng lâng liêm choom bhlâng. Tu cơnh đêêc, apêê đoo vêy chr’năp pa bhlâng coh bh’rợ k’đơơng, zư đớc văn hoá Cơ Tu. Đươi vêy apêê n’nâu, ahêê xay bhrợ pazêng bh’rợ du lịch, zư đớc văn hoá căh cậ pa dưr kinh tế liêm buôn pa bhlâng lâng liêm choom, tu apêê đoo năc đợ manuyh k’đơơng k’coon ch’chau”./.

Người cao tuổi với bảo tồn văn hóa Cơ Tu

Bằng nhiều phương cách khác nhau, các già làng, người uy tín và những bậc cao niên vùng đồng bào Cơ Tu đã không ngừng nỗ lực gìn giữ, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc của dân tộc. Không chỉ vậy, họ còn góp phần làm cho các giá trị văn hóa ấy ngày càng phong phú, sinh động và lan tỏa sâu rộng trong đời sống cộng đồng.

Nghe giọng hát ấm áp, truyền cảm của ông A Lăng Mỹ, ở thôn Giàn Bí, xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang, thành phố Đà Nẵng. Khách đến tham quan Khu du lịch sinh thái Tà Lang - Giàn Bí, không ai nghĩ ở tuổi gần 80 ông Mỹ còn thuộc và hát rất hay nhiều bài hát Cơ Tu đến vậy. Không chỉ hát giao duyên Cơ Tu hay, ông Mỹ còn biết chế tác, đệm đàn N’jưl, (một loại đàn 2 dây của người Cơ Tu) và trình diễn trống chiêng rất điệu nghệ. Ngoài giỏi đàn, hát hay, ông Mỹ là một trong số rất ít nghệ nhân đan lát, điêu khắc gỗ và làm mộ có tiếng trong vùng đồng bào Cơ Tu ở thôn Giàn Bí, xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang.

Ông A Lăng Mỹ kể, ngay từ nhỏ ông đã theo cha và ông nội lên rừng bứt mây về làm gùi, túi xách, rổ, rá... phục vụ trong gia đình. Đến nay, tuổi đã già, không thể tự mình lội suối, băng rừng, lên non cao để  bứt mây nhưng ông vẫn đan lát để thỏa niềm đam mê nghề và cũng để níu kéo, gìn giữ nghề truyền thống của cha ông. Ngoài đan lát, ông Mỹ còn có năng khiếu rèn, điêu khắc, chạm trổ… Những lúc rảnh rỗi ông lại đánh đàn, hát dân ca Cơ Tu cho con cháu nghe. Ông A Lăng Mỹ tâm sự, chính niềm đam mê văn hóa dân tộc đã giúp ông trở thành một nghệ nhân chế tác đàn N’jưl, đan lát và điêu khắc gỗ giỏi. Ông Mỹ mong muốn quãng đời còn lại tiếp tục trao truyền những gì thuộc về văn hóa truyền thống của đồng bào Cơ Tu cho thế hệ tương lai:“Mình cũng dạy để kết nối với ngày xưa, đừng để mất truyền thống Cơ Tu. Cũng mong muốn du lịch phát triển để có đất để trình diễn và làm nghề, tiêu thụ sản phẩm, mình mới có tiền nên giờ tôi cũng cố gắng truyền lại cho con cháu mình.”  

Nói đến văn hóa Cơ Tu không thể không nhắc đến hát Lý, nói Lý. Già làng Bùi Văn Siêng, người hát Lý, nói Lý giỏi nhất thôn Giàn Bí, xã Hòa Bắc, huyện Hòa Vang cho biết: Hát Lý, nói Lý là môn nghệ thuật truyền khẩu, ứng khẩu rất độc đáo của người Cơ Tu, được sử dụng rộng rãi trong đời sống sinh hoạt văn hóa của đồng bào. Đây cũng được xem là nghệ thuật “so tài” giữa các bậc cao niên, tiền bối của làng này với làng khác và giữa chủ nhà với khách. Nói Lý, hát Lý có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong đời sống sinh hoạt, lễ hội và tâm linh của đồng bào Cơ Tu. Nó không đơn thuần chỉ sử dụng mỗi dịp giao lưu, hội hè mà còn dùng để giải quyết những vấn đề hệ trọng, hóa giải mâu thuẫn, bất đồng giữa người với người, giữa làng này với làng kia…

Cái khó của nói Lý, hát Lý là không có bài mẫu để học thuộc mà tùy thuộc vào tài ứng khẩu, trình độ, khả năng và kinh nghiệm sống của mỗi người. Vì vậy, hầu như người trẻ hiện nay không ai biết nói Lý, hát Lý và cũng không muốn đi sâu tìm hiểu bộ môn nghệ thuật này. Trong khi đó, thế hệ già biết hát Lý, nói Lý như già Siêng ở xã miền núi Hòa Bắc không còn mấy người, nên nguy cơ mai một, thất truyền hát Lý, nói Lý xảy ra. Điều này khiến những người nặng lòng với truyền thống Cơ Tu như già Bùi Văn Siêng hết sức lo lắng. Hiện, mỗi ngày già Siêng đều dành hơn 1 tiếng đồng hồ để ghi chép, biên soạn những lời Lý hay cùng những kinh nghiệm tích lũy nhiều năm của mình để truyền lại cho lớp trẻ với mong muốn bảo tồn và gìn giữ được bản sắc văn hóa độc đáo trong nghê thuậ nói Lý, hát Lý của người Cơ Tu: “Chúng tôi đang lập danh sách một số bạn trẻ để mỗi thôn bố trí một người già biết nói Lý, hát Lý để truyền đạt nói Lý, hát Lý cho lớp trẻ để duy trì, bảo tồn để sau này lớp già mất đi thì hát lý, nói lý, văn hóa truyền thống lâu đời của người Cơ Tu vẫn còn, không bị mất đi.  Tôi đang soạn giáo án, từng chuyên mục cụ thể để dạy cho lớp trẻ, mỗi ngày dùng 1 tiếng để soạn giáo án, ghi lại kinh nghiệm, những phong tục tập quán để truyền lại cho bà con trong làng.”

Những năm gần đây, du lịch sinh thái cộng đồng ở xã miền núi Hòa Bắc, huyện Hòa Vang ngày càng thu hút ngày càng đông du khách bốn phương tìm về. Thực tế tại nhiều địa phương cho thấy, du lịch là giải pháp tốt nhất để bảo tồn văn hóa. Thông qua du lịch, bà con có cơ hội để phục dựng, trình diễn, giới thiệu và bảo tồn văn hóa truyền thống Cơ Tu. Chính vì thế, thời gian qua, thành phố Đà Nẵng đã ban hành nhiều chính sách và triển khai nhiều giải pháp để thúc đẩy phát triển du lịch cộng đồng gắn với bảo tồn văn hóa, lễ hội truyền thống của người Cơ Tu. Cụ thể, thành phố đã hỗ trợ việc nghiên cứu, sưu tầm, tư liệu hóa và truyền thông về giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào; bảo tồn khẩn cấp ngôn ngữ đồng bào Cơ Tu; xây dựng mô hình trải nghiệm, tìm hiểu văn hóa đặc thù của đồng bào Cơ Tu; mô hình bảo vệ văn hóa phi vật thể, mô hình di sản kết nối với các hành trình du lịch di sản để phát triển cộng đồng dân tộc Cơ Tu… Đặc biệt, thành phố Đà Nẵng có chế độ phụ cấp cho các già làng người Cơ Tu tương đương với mức phụ cập cho cán bộ thôn; hỗ trợ nghệ nhân người có uy tín trong cộng đồng dân tộc Cơ Tu khi triển khai các hoạt động đào tạo, bồi dưỡng cho thế hệ kế cận…

Bà Nguyễn Thị Thu Huyền, Điều phối viên Quốc gia của Chương trình tài trợ các dự án nhỏ- Quỹ Môi trường toàn cầu Chương trình phát triển Liên hiệp quốc (GNDP) cho rằng, những chính sách hỗ trợ bảo tồn văn hóa của thành phố Đà Nẵng, trong đó có việc hỗ truyền dạy, gìn giữ văn hóa truyền thống là nguồn động viên, khích lệ người cao tuổi tham gia gìn giữ, bảo tồn, phát huy giá trị truyền thống Cơ Tu:“Tôi cho rằng vai trò của già làng, người cao tuổi ở đây rất quan trọng cho nên tính cộng đồng rất cao và rất có hiệu quả. Vì thế, họ giữ vai trò rất lớn trong việc dẫn dắt, bảo tồn văn hóa Cơ Tu. Nhờ lực lượng này, chúng ta triển khai các hoạt động du lịch, bảo tồn văn hóa hoặc phát triển kinh tế rất thuận lợi và hiệu quả, vì họ chính là những người dẫn dắt con cháu.” ./.