Tiến sỹ Hoàng Thị Hồng Hà từng tốt nghiệp thủ khoa Đại học Văn hoá chuyên ngành Quản lý văn hoá và trở lại giảng dạy tại chính ngôi trường này. Sau đó chị đã chọn nghiên cứu chuyên sâu về ngành Nhân học và xin được học bổng sang Pháp làm nghiên cứu sinh tại Trường Đại học Paris Ouest, Nanterre la Défense. Nhận bằng Tiến sĩ, chị công tác tại MCM và cũng là người Việt Nam duy nhất làm việc tại đây. Là người Việt xa xứ, chị thường xuyên kết nối, giao lưu với các nhà nghiên cứu văn hóa tại Việt Nam, các nhà nghiên cứu Việt Nam tại Pháp cũng như trên thế giới để thiết kế các buổi trình diễn, hội thảo, triển lãm tại MCM. Chị cũng là người có công lớn khi đem Then - Một loại hình diễn xướng dân gian mang tính chất tâm linh rất độc đáo của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam đến với bạn bè quốc tế.

1- Hành trình nghiên cứu Văn hóa then

Chương trình này bắt đầu vào năm 2012 sáng lập bởi Maison des cultures du monde (Ngôi nhà của các nền văn hóa thế giới) (MCM) thuộc Trung tâm Di sản Văn hóa của Pháp (CFPCI). Mỗi năm chương trình trao một giải thưởng duy nhất một nhà nghiên cứu trẻ tuổi sống tại Pháp thực hiện một dự án nghiên cứu và quảng bá một di sản văn hóa trên thế giới ít được biết đến hoặc thậm chí chưa được biết đến ở Pháp nói riêng và thế giới nói chung. Tại đây, các di sản văn hóa phi vật thể được giới thiệu qua các hình thức trình diễn trên sân khấu của nhà hát Alliance Française trong khuôn khổ Festival de I’Imaginaire được tổ chức hàng năm hoặc thông qua các buổi triển lãm, hội thảo chuyên đề. Chương trình có giá trị học thuật cao nó cũng trao cơ hội cho các nhà nghiên cứu trẻ tuổi đến từ các nước như Tây Ba Nha, Hy Lạp, Thái Lan, Ấn Độ, Mê Hi Cô, Bê Nin... giới thiệu một di sản văn hóa phi vật thể độc đáo của nước mình và Việt Nam cũng góp mặt với di sản văn hóa hát Then của dân tộc Tày, Nùng, Thái.

Năm 2015, Tiến sỹ Hoàng Thị Hồng Hà viết dự án về then, song song với luận án của nghiên cứu về Đức Thánh Trần- người anh hùng dân tộc Trần Hưng Đạo. Khi đó, hồ sơ Then của Việt Nam đang trình lên UNESCO, trụ sở tại Pháp để được công nhận là di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Với dự án này, chị hi vọng góp phần nhỏ của mình để giới thiệu Then với công chúng Pháp nói riêng và thế giới nói chung. Ngoài ra, theo như như nghiên cứu, dưới thời Mạc, hát Then phát triển rất rực rỡ nhưng đến nay dần mai một không được như xưa, là người con gốc họ Mạc, cũng là người rất yêu thích Then, chị Hà muốn dự án này cũng là một phần tưởng nhớ đến tổ tiên của mình. Chị Hà chia sẻ: " Dự án hát Then gồm nhiều phần : Diền dã thực địa, quay phim về nghi lễ làm Then, cụ thể, tôi chọn tỉnh Lạng Sơn và nghi lễ Then của người Tày, Nùng. Chọn lựa trích đoạn Then đặc sắc để có thể đưa lên sân khấu trình diễn. Thiết kế 2 buổi trình diễn trên sân khấu dài 2 tiếng. Đây chính là lý do mà các thầy Then, nghệ sĩ Then được mời sang Pháp trình diễn tại sân khấu Mandapat trong khuôn khổ Festival Immaginaire 2017. Tổ chức một buổi hội trao đổi về Then kết hợp trình diễn Then tại nhà hát Péniche Anako, 61 Quai de la Seine – Paris 19e. Các năm tiếp sau đó, tôi tổ chức trưng bày về Then qua các video, hình ảnh, nhạc cụ, đạo cụ trình diễn tại trung tâm của Maison des Cultures du Monde"

Then là loại hình diễn xướng tâm linh nhưng khi đưa đến khán giả nước ngoài, chị Hà phải sân khấu hóa. Chị chọn những thầy làm Then thực sự như bà Nông Thị Lìm, Chu Văn Minh, Nguyễn Văn Thọ và những nghệ sỹ phát triển then theo hướng trình diễn trên sân khấu như Nghệ sỹ Nhân dân Triệu Thủy Tiên, nghệ sỹ Xuân Bách, Nông Công Nam để có thể đưa Then đến khán giả một cách trọn vẹn nhất.

2- Hành trình đưa then sang Pháp

 Khó khăn đầu tiên đối với tiến sỹ Hoàng Thị Hồng Hà là tìm thông tin về các nghệ nhân chị muốn tìm các nghệ nhân thực sự của Then chứ không đơn thuần là các nghệ sĩ biểu diễn. Nhờ lưới bạn bè ở Việt Nam đủ rộng để kết nối, nhất là nghệ sỹ trẻ Xuân Bách năng nổ, nhiệt tình giúp chị Hà bay từ Pháp về Việt Nam, lặn lội lên tỉnh Lạng Sơn gặp gỡ các nghệ nhân nổi tiếng về Then như nghệ nhân Mỗ Thị Kịt, nghệ nhân Nông Thị Lìm, nghệ nhân Mông Thị Sấm … Những người tâm huyết đã gặp nhau bàn bạc, các tiết mục then cổ được chọn lựa kỹ càng và chuẩn bị các thủ tục cần thiết cho việc ra nước ngoài.

Tuy nhiên, khi sang Pháp biểu diễn, việc đi lại, chênh lệch múi giờ và sinh hoạt bên nước ngoài tương đối phức tạp với các nghệ nhân có tuổi nên chỉ có nghệ nhân Nông Thị Lìm, nghệ sỹ Nhân dân Triệu Thủy Tiên có thể đi được cùng với 4 nghệ nhân, nghệ sỹ trẻ khác.

Khi đoàn sang Pháp biểu diễn, thực sự đã gây được tiếng vang rất lớn. Mặc dù phải đến 99% khán giả chưa từng biết về Then nhưng các nghệ sỹ, nghệ nhân then đã biểu diễn trên sân khấu trong 2 tối, và 1 buổi hội thảo giới thiệu kết hợp trình diễn Then đều chật kín khán giả. Khán giả đã xem với niềm yêu thích và trân trọng đặc biệt đến di sản văn hóa phi vật thể của Việt Nam, thời điểm đó, then chưa được công nhận là di sản Văn hóa phi vật thể của thế giới. Nghệ sỹ Xuân Bách - Giảng viên Trường Cao đẳng Văn hóa nghệ thuật Việt Bắc chia sẻ: "Chị Hà đón đoàn rất chu đáo và chúng tôi cảm thấy mình đã mang được Then từ bản làng vùng Việt Bắc xa xôi của Việt Nam sang đất Pa Ri hoa lệ một cách trọn vẹn. Bản chất của Then là hát thính phòng, không có míc như thế mới nghe rõ nhất về Then, quan trọng là làm sao để khán giả cảm nhận Then rõ nhất thông qua lời ca và trình diễn của nghệ sỹ. Khi nghệ sĩ trình diễn thì cảm xúc rất lớn, không chỉ là cảm giác của người nghệ sĩ khi đứng trên sân khấu mà còn là cảm xúc của những người con Tày, Nùng khi đem tiếng hát của ông cha đến với bạn bè quốc tế. Tôi hi vọng, Then của dân tộc Tày Nùng sẽ có dịp được trình diễn ở nhiều nước nữa trong tương lai".

Sau những buổi biểu diễn, chị Hà còn kết hợp với Maison des cultures du Monde (Ngôi nhà của các nền văn hóa thế giới) thuộc trung tâm Di sản văn hóa Pháp tổ chức các buổi hội thảo trao đổi về Then, các buổi triển lãm hình ảnh biểu diễn hát Then, nhạc cụ Then thu hút đông đảo khán giả quan tâm. Điều này góp phần để công chúng Pháp nói riêng và thế giới nói chung biết đến Then nhiều hơn. 

3- Tiếp tục bảo tồn và quảng bá Then

Cuối năm 2019, lúc 15h23 ngày 12-12 giờ địa phương (tức 3h23 ngày 13-12 giờ Việt Nam), tại Phiên họp Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) diễn ra tại Bogotá, Colombia, di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là niềm vui của tất cả những người yêu Then, là niềm vui rất lớn với nỗ lực của các nhà nghiên cứu, trong đó có Tiến sĩ Hà và cộng đồng Tày Nùng ở Việt Nam. Tuy nhiên, chúng ta phải làm gì để then phát triển xứng đáng với sự tôn vinh của cộng đồng quốc tế? Trăn trở về điều này, chị Hà chia sẻ: "Chúng ta cần phải chú trọng đào tạo đội ngũ kế cận là cách hiệu quả để Then luôn được bảo tồn và có thể phát triển hơn nữa". Và để cho bạn bè quốc tế hiểu hơn về Then cũng như các loại hình văn hóa phi vật thể khác của Việt Nam, cần có những " sứ giả" như tiến sỹ Hoàng Thị Hồng Hà./.

Tiến sỵ Hoàng Thị Hồng Hà-

Cần au Then cúa cần Tày, cần Nùng dú Việt Nam khảm Phan

+ Tiến sỵ Hoàng Thị Hồng Hà đạ slon pjọm Đại học Văn hoá Hà Nội xáu sổ điểm slung nhất. Lăng mà, pí lưởc xa thắp cậy mừa ngành Nhân học vạ xo đảy học bổng khảm Phan slon dú Trường Đại học Paris Ouest ( Ô- oét)

Nhỉn bằng Tiến sỵ, pí hết fiểc dú Ăn rườn cải cúa pổn slắc tằng tẩư phạ, nhằng roọng lẻ MCM vạ tó lẻ Việt Nam nâng hết fiểc dú nẩy. Lẻ cần Việt Nam pây quây đin tỉ cốc chỏ, pí xường slì chập nả, tò bàn xáu bại cần xa thăp mừa pổn slắc dú Việt Nam, bại cần xa thắp mừa pổn slắc cúa Việt Nam dú bưởng Phan tó tồng tằng tẩư phạ tẳng có bại pan họp, tò bàn, pan chiềng, pài bại cúa cái dú MCM (Ăn rườn cải cúa pổn slắc tằng tẩư phạ). Pí tó lẻ cần mì công cải pửa au Then- Mòn nâng chang nẳm slưởng mừa chính xằn chăn đây mjảc cúa cần Tày, cần Nùng, cần Thái dú Việt Nam thâng xáu pằng dạu tằng tẩư phạ. Tiến sỵ Hoàng Thị Hồng Hà đạ hết híu, nhỉn đảy giải thưởng cúa Chương chực bại mòn pèng quỷ cúa tằng tẩư phạ tọ pằng dạu slí phuông xằng chắc thâng. Pí Hà phuối:

  Pửa khỏi ngám fiểt dự án lẻ chỉa xo đảy chửn cúa Then khảu pi 2015 dú Việt Nam đang slí chiềng khửn UNESCO toỏng dú bưởng Phan sle đảy ngòi chửn lẻ Mòn pèng quỷ cúa tằng tẩư phạ. Xáu dự án nẩy, khỏi ngầư cóp xít nọi sức rèng cúa lầu sle au Then thâng xáu pỉ noọng dú Phan vạ tằng tẩư phạ them đảy chắc. Cọp phấn sle Then khoái đảy ngòi chửn. Vạ tải 3 lẻ rèo xa thắp, dú pửa vùa Mạc, Then đảy chiềng lai vạ ngòi đây, cà này đạ nọi pây lai, bấu đảy tồng pửa cón. Lẻ lủc lan mì cốc co họ Mạc, cà này tối pền họ Hoàng nhoòng pi bươn mì lai luồn lảo khên khoỏng, khỏi tó ái hết dự án nanag mừa Then sle chứ mừa pú chỏ cúa lầu.

Dự án chiềng Then mì lai phấn : Pây chồm ngòi pan chiềng dú chang bản, hết phim mừa hết Pựt hết sliên, tiến sỵ Hoàng Thị Hồng Hà đạ lưởc slảnh Lạng Sơn vạ hết Pựt hết Sliên cúa cần Tày, cần Nùng. Lưởc bại pjỏng then cốc đây mjảc nhất au khửn sân khấu sle chiềng. Tẳng có 2 pan chiềng tềnh sân khấu rỳ 2 tiểng. Nẩy lẻ cốc co mà bại chàng Then, mẻ Pựt, nghệ sỵ đảy xỉnh khảm Phan chiềng dú sân khấu Mandapat chang pan Festival Immaginaire (In- ma-gi- nê) pi 2017. Có vằn họp tò bàn mừa Then cáp xáu chiềng Then dú rườn hảt Pê- ni chê A- na- kô, thủ đô Pa ri. Cần dú bản Tày, Nùng cúa Việt Nam pện: Slấy then Nông Thị Lìm, Chu Văn Minh, Nguyễn Văn Thọ xày bại nghệ sỵ mì tàng then chiềng tềnh sân khấu pện NSND Triệu Thủy Tiên, Nghệ sỵ Xuân Bách, Nông Công Nam đạ chiềng bại pjỏng then cốc tềnh sân khấu dú thủ đô Pari nước Phan. Nghệ sỵ Xuân Bách- Giảng viên Trường CĐ Văn hóa nghệ thuật Việt Bắc vận nhằng chứ mại vằn tỉ:

Bại pi lăng, pí pài bại mòn mì chang Then quá bại video, pjếng ngàu, tính tẩu, chúm mjạc pây mạ, cúa cái chang pan chiềng dú Ăn rườn cải cúa pổn slắc tằng tẩư phạ. Hang pi 2019, Chiềng Then cúa cần Tày, Nùng, Thái dú Việt Nam chăn đảy UNESCO mai khảu Chỉa chửn bại mòn pèng quỷ cúa tằng tẩư phạ. Pện tọ boong hây lèo hết lăng sle then đảy chướng chắp đây mjảc chang slim slương điếp cúa pỉ noọng dú tẳng tẩư phạ? Ngậy mừa toẹn nẩy, pí Hà chia vai:

"Cà này, khỏi hăn lai cần xa thắp đạ tặt oóc lai pản pháp vạ khỏi nẳm cạ pản pháp tầư tó đây, hết đảy lẹo. Fiểc cúa boong hây lẻ lèo pắt mừng khảu hết. Tan khỏi hăn mì pản pháp lèo ngòi đây lẻ ngòi dỏm thâng slắm ón, slon pang hẩư đây. Sle then đảy chướng chắp vạ hết pjòi them.

Vạ sle pỉ nôọng khóp slí phuông dú tằng tẩư phạ chắc rọ mừa Then tó tồng bại pổn slắc đây mjảc đai dú Việt Nam, lèo mì lai them bại cần tâu tó, chăn slim nắc na tồng tiến sỵ Hoàng Thị Hồng Hà./.