Ch’nang Vạn Kiếp, k’ruung Lục Đầu năc đợ cruung đác tr’haanh pa têệt lang, bh’rợ tr’nêng âng Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn, manuyh tướng vêy Bhua Trần pa zao đoọng quyền Tiết chế k’đhơợng lêy quân đội 3 chu zâl arọp abhuy Nguyên Mông tươc tuh k’tiêc k’ruung coh pazêng c’moo 1258, 1285 lâng 1288, zư lêy nhâm mâng k’tiêc k’ruung Đại Việt. Đong Sử học Tăng Bá Hoành xay moon: “Xang g’luh zâl arọp Nguyên Mông g’luh tr’nơơp, Trần Hưng Đạo ơy chô ooy Kiếp Bạc bhrợ đhị zr’lụ ăt đhêy đhị đâu, tu ađoo lêy đhị đâu năc đhị arọp Bắc buôn tươc k’rong đoọng pruh ooy Thăng Long. Kiếp Bạc đăn ooy p’lêêh 6, zr’lụ chô tr’zap âng 6 k’ruung đác, đhị đêêc năc công choom tươc ooy Bắc, chô ooy Thăng Long, năc công choom ooy xuôi lâng gluh ooy biển. Ng’tước, ng’văl zập cơnh công liêm buôn. Tơợ Kiếp Bạc chô ooy Thăng Long lâh 50 cây số lâng apêê đoo năc đhiệp lươt coh 1 r’dzum coh k’ruung. Chr’năp bhlâng bh’rợ zâl arọp Nguyên Mông g’luh 2, g’luh 3, năc Kiếp Bạc căh muy đhị arọp tươc k’rong ting n’năc năc dzợ đhị dưr vaih bh’rợ tr’zâl lâng arọp abhuy k’rơ pa bhlâng lâng pa xang chiến tranh.”

  Quốc Công Tiết Chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn căh dzợ coh t’ngay 20/8 c’moo Canh Tý (crêê t’ngay 5/9/1300. Triều đình ơy xay moon ađoo năc Thái sư Thượng phụ, Thượng Quốc công, Nhân Vũ Hưng Đạo Đại vương; đhanuôr Đại Việt xay moon ađoo năc Cửu Thiên Vũ Đế Đức Thánh Trần, bhrợ đong bhuôih hay tươc g’lêêh c’rơ ga măc chr’năp âng đoo. Coh cr’noọ âng đhanuôr, Hưng Đạo Đại vương năc muy cha năc manuyh mabhuy chr’năp pa bhlâng.

  Ha dang Kiếp Bạc xay moon ooy xa nay bh’rợ zâl arọp abhuy Nguyên Mông âng Trần Hưng Đạo năc zr’lụ c’kir lịch sử Côn Sơn vêy ta n’năl tươc năc đhị bha lâng âng Phật giáo n’đăh Trúc Lâm pa têệt lâng Tam tổ năc Đệ nhất Tổ- Điều ngự giác hoàng Trần Nhân Tông, Đệ nhị Tổ- Pháp Loa Tôn giả lâng Đệ tam Tổ Huyền Quang Tôn giả, coh đêêc vêy ađoo Tổ g’luh 3- Huyền Quang Tôn giả năc manuyh chô ooy chùa Côn Sơn k’đhơợng xay lâng chêệt bil đhị đâu. Pazêng 3 apêê n’nâu vêy g’lêêh c’rơ ga măc pa bhlâng bhrợ t’bhưah k’tiêc k’ruung, bhrợ pa dưr cruung đác lâng pa dưr Côn Sơn dưr vaih zr’lụ bha lâng âng Phật giáo coh kang bhua Trần, pa dưr Côn Sơn dưr vaih ooy xa nay bh’rợ phật giáo âng Việt Nam. T’cooh Nguyễn Văn Cường, Phó Ban k’đhơợng lêy c’kir lịch sử Côn Sơn- Kiếp Bạc xay moon: “Tước nâu cơy Chùa Côn Sơn năc dzợ ha âu đơc 16 văn bia đanh pa bhlang năc tơợ lang bhua Trần Duệ Tông lâng đợ bia n’nâu ơy vêy ta xay moon năc cr’van âng k’tiêc k’ruung coh c’moo 2015; 12 văn bia coh lang bhua Lê tơợ tr’nơớp thế kỷ 17 tươc x’rịa thế kỷ 18 lâng 3 văn bia coh lang bhua Nguyễn. Pazêng văn bia n’nâu năc zêng đoọng lêy đợ râu chr’năp ooy văn hhoá âng zr’lụ c’kir Côn Sơn. Pazêng lang bhua chúa zêng lêy Côn Sơn năc đhị ng’tước,  bhrợ zr’lụ n’nâu dưr vaih đhị zr’lụ k’tiêc k’ruung p’bhuôih rơơm kiêng đoọng ha k’tiêc k’ruung ga măc k’rơ, têêm ngăn, đhanuôr k’bhộ k’van, ha roo abhoo chặt vaih bâc.”

Côn Sơn- Kiếp Bạc xoọc dzợ zư đơc bâc c’kir lịch sử văn hoá- cruung đác chr’năp pr’hay n’lơơng, cơnh: da ding Ngũ nhạc zr’lụ vêy xơơng râu tr’coọ xa nul chr’năp pa bhlâng, p’pan cờ pleng, đong bhuôih Mẫu sinh, đong bhuôih Thánh hoá, đong bhuôih Nam Tào- Bắc Đẩu, Huyền Thiên bha ar xrặ cơnh ty đanh, đong p’bhuôih ty đanh Tinh Phi, chùa Thanh Mai… pa têệt lâng xa nay bh’rợ lịch sử âng acoon manuyh lâng apêê ta béch g’lăng coh l’lăm ahay. Công năc Côn Sơn năc đhị ơy pa dưr cr’noọ xa nay chăp hơnh k’tiêc k’ruung, cr’noọ xa nay ta béch g’lăng căh dzợ cơnh lâng cr’noọ xa nay liêm crêê âng acoon manuyh năc âng Nguyễn Trãi- Anh hùng acoon manuyh, manuyh văn hoá âng bha lang k’tiêc…

  Lâng pazêng râu đơ chr’năp ga măc pa bhlâng ooy lịch sử, cruung đác Côn Sơn – Kiếp Bạc đh’rưah lâng Yên Tử- zr’lụ k’tiêc a bhụuc a vuá âng Thiền phái Trúc Lâm năc dzợ zư đớc coh đay bâc râu pr’đươi ắt coh bâc lang k’tiêc âng văn hoá Việt Nam. Xoọc đâu bha ar bha tơ khoa học p’căh ooy UNESCO xay moon zr’lụ c’kir Côn Sơn- Kiếp Bạc lâng Yên Tử năc c’kir văn hoá bha lang k’tiêc xoọc vêy apêê tỉnh Hải Dương, Quảng Ninh, Bắc Giang pazum bhrợ đh’rưah. T’cooh Triệu Thế Hùng, Chủ tịch UBND tỉnh Hải Dương xay moon: Nâu đoo năc xa nay bh’rợ âng pazêng lang t’tun đoọng zư lêy zr’lụ c’kir chr’năp ga măc ooy lịch sư, văn hoá tỵ ơy vêy: “Đhơ nớc âng bha ar bha tơ Hải Dương nhăn ta đang moon năc zr’lụ c’kir cruung đác Yên Tử lâng Côn Sơn- Kiếp Bạc năc cơnh đêêc năc vêy choom zập mị 2 râu chr’năp ooy văn hoá Trúc Lâm lâng nhâm mâng ha bh’rợ pa chăp ch’mêệt lêy pa têệt zr’lụ lâng nhâm mâng râu prang zập n’đăh âng zr’lụ văn hoá bêl p’căh bha ar bha tơ ooy UNESCO.”

  Côn Sơn- Kiếp Bạc ta luôn vêy đợ râu chr’năp pr’hay cha chrih, dưr vaih đhị zr’lụ du lịch văn hoá ooy abhô dang chr’năp bhlâng, zr’lụ tước la lêy căh choom căh ng’tươc coh c’lâng bh’rợ ng’chô ooy cruung đác lang a bhuục a vúa ahay âng acoon manuyh k’tiêc k’ruung Việt Nam đh’rưah lâng ta mooi ch’ngai đăn./.

Đầu xuân thăm Côn Sơn - Kiếp Bạc  

                                                                                                       PV Vũ Miền

          Khu di tích Quốc gia đặc biệt Côn Sơn - Kiếp Bạc với hàng trăm di tích nằm trải dài trên 8.000 ha (thuộc 8 xã, phường thành phố Chí Linh, tỉnh Hải Dương). Nơi đây gắn liền với một giai đoạn lịch sử hào hùng của đất nước và cuộc đời, thân thế sự nghiệp của nhiều vị anh hùng dân tộc, tiêu biểu là Hưng Ðạo Ðại Vương Trần Quốc Tuấn và Danh nhân văn hóa thế giới Nguyễn Trãi.

         Bến Vạn Kiếp, sông Lục Ðầu là những địa danh nổi tiếng gắn với cuộc đời, sự nghiệp của Quốc công Tiết chế Hưng Đạo Ðại Vương Trần Quốc Tuấn, vị tướng được các Vua Trần giao quyền Tiết chế thống lĩnh quân đội 3 lần đánh thắng quân xâm lược Nguyên Mông vào các năm 1258, 1285 và 1288, giữ vẹn bờ cõi Đại Việt. Nhà Sử học Tăng Bá Hoành cho biết:"Sau kháng chiến chống quân Nguyên Mông lần thứ nhất, Trần Hưng Đạo đã về Kiếp Bạc đóng đại bản doanh ở đây vì ông nhận thức rằng đây là nơi giặc Bắc tập kết để tấn công vào Thăng Long. Kiếp Bạc gần ngã 6, nơi giao lưu của 6 dòng sông, ở đó có thể lên Bắc, về Thăng long, có thể về đồng bằng và ra biển. Tiến thoái đều thuận cả. Từ Kiếp Bạc về Thăng Long hơn 50 cây số và họ chỉ đi trong 1 đêm trên sông. Đặc biệt cuộc kháng chiến chống quân Nguyên Mông lầ thứ 2, thứ 3, thì Kiếp Bạc không chỉ là nơi giặc tập kết mà còn là nơi diễn ra các cuộc chiến đấu ngoan cường và kết thúc chiến tranh."

       Quốc Công Tiết Chế Hưng Đạo Đại Vương Trần Quốc Tuấn mất ngày 20/8 năm Canh Tý (tức ngày 5/9/1300). Triều đình đã tôn phong ông là Thái sư Thượng phụ, Thượng Quốc công, Nhân Vũ Hưng Đạo Đại vương; nhân dân Đại Việt tôn ông là Cửu Thiên Vũ Đế Đức Thánh Trần, lập đền thờ tưởng nhớ công lao to lớn của ông. Trong tâm thức người dân, Hưng Đạo Đại vương là một vị Thánh thiêng liêng.

       Nếu như Kiếp Bạc nhắc nhớ sự nghiệp đánh giặc Nguyên Mông của Trần Hưng Đạo thì khu di tích lịch sử Côn Sơn được biết tới là Trung tâm Phật giáo của dòng thiền phái Trúc Lâm gắn liền với Tam tổ là Đệ nhất Tổ - Điều ngự giác hoàng Trần Nhân Tông, Đệ nhị Tổ - Pháp Loa Tôn giả và Đệ tam Tổ Huyền Quang Tôn giả, trong đó vị Tổ thứ ba - Huyền Quang Tôn giả là người trực tiếp về chùa Côn Sơn trụ trì và viên tịch tại đây. Tam Tổ đều có công lao khai mở, xây dựng cảnh quan và phát triển Côn Sơn trở thành trung tâm Phật giáo thời Trần, đưa Côn Sơn trở thành một biểu tượng hệ tư tưởng Phật giáo Việt Nam. Ông Nguyễn Văn Cường, Phó Ban quản lý di tích lịch sử Côn Sơn - Kiếp Bạc chia sẻ:"Đến nay Chùa Côn Sơn còn lưu giữ được 16 văn bia lâu nhất là từ thời vua Trần Duệ Tông và bia này được công nhận là bảo vật Quốc gia vào năm 2015; 12 văn bia thời Lê từ đầu thế kỷ 17 đến cuối thế kỷ 18 và 3 văn bia thời Nguyễn. Tất cả các văn bia này đều cho thấy những giá trị văn hóa của khu di tích Côn Sơn. Các vua chúa đều coi Côn Sơn là chốn hành hương, biến nơi đây trở thành quốc lễ cầu quốc thái dân an, nhân khang vật thịnh, mùa màng tốt tươi."

       Côn Sơn - Kiếp Bạc hiện còn lưu giữ nhiều di tích lịch sử văn hóa - danh lam thắng cảnh nổi tiếng khác, như: núi Ngũ nhạc nơi có Ngũ Nhạc linh từ, Bàn cờ tiên, đền Mẫu sinh, đền Thánh hóa, đền thờ Nam Tào - Bắc Ðẩu, Huyền Thiên cổ tự, Tinh Phi cổ tháp, chùa Thanh Mai.... gắn với các sự kiện lịch sử của dân tộc và các vị tiền hiền. Cũng chính Côn Sơn là nơi đã hun đúc nên tinh thần yêu nước, trí lược tài ba và tư tưởng nhân tâm của Nguyễn Trãi - Anh hùng dân tộc, danh nhân văn hóa thế giới...

Với những giá trị to lớn về lịch sử, vùng đất Côn Sơn - Kiếp Bạc cùng Yên Tử - nơi đất tổ Thiền phái Trúc Lâm còn lưu giữ trong mình lớp lớp trầm tích của văn hóa Việt Nam. Hiện sơ khoa học trình UNESCO công nhận cụm di tích Côn Sơn - Kiếp Bạc và Yên Tử là di sản văn hóa thế giới đang được các tỉnh Hải Dương, Quảng Ninh, Bắc Giang phối hợp triển khai. Ông Triệu Thế Hùng, Chủ tịch UBND tỉnh Hải Dương cho biết: Đây là trách nhiệm của các thế hệ hậu sinh để bảo vệ, chăm sóc cụm di tích xứng với tầm vóc lịch sử, văn hóa vốn có:"Tên của hồ sơ Hải Dương xin đề nghị là " Khu di tích danh thắng Yên Tử và Côn Sơn - Kiếp Bạc thì như vậy mới đầy đủ cả 2 giá trị về văn hóa nhà Trần và văn hóa tư tưởng Phật hoàng Trần Nhân Tông trong thiền phái Trúc Lâm và đảm bảo nghiên cứu liên kết vùng và đảm bảo tính toàn vẹn của vùng văn hóa khi ta trình hồ sơ ra UNESCO. "

        Côn Sơn - Kiếp Bạc luôn có sức hấp dẫn kỳ lạ, trở thành khu du lịch văn hóa tâm linh đặc biệt, điểm đến không thể thiếu trong hành trình tìm về nguồn cội của con dân nước Việt cùng du khách gần xa./.