Bêl pô đào, pô g’lôôc chơh liêm năc bêl apêê pr’loọng ma nuyh Nùng đhị Bắc Kạn bhui har j’niêng Tài khoăn đoọng ha pêê t’cooh coh đong. Hân noo ha pruốt cung năc hân noo âng j’niêng zươc rau liêm choom, têệm ngăn ha ma nuyh đong…

Nghệ nhân Nông Văn Hồ, ặt vel Thôm Chán, chr’val Xuân Dương, chr’hoong Na Rì, tỉnh Bắc Kạn năc ma nuyh ơy bhrợ bấc  Tài khoăn ting j’niêng âng ma nuyh Nùng, đoọng năl, bhiệc bhrợ j’niêng Tài khoăn đoọng ma nuyh t’cooh t’ha chr’năp pa bhlầng.  Buôn nặc, bêl coh đong vêy ma nuyh tước ruh c’moo hơnh deh ma mông a lịng ching doo, c’la đong năc lướt lêy t’ngay crêê, c’xêê liêm, ha dợ năc kiêng t’ngay pr’ang crêê bêl cr’chăl tơợp c’moo t’mêê năc c’la đong bhrợ bhiệc bhan Tài khoăn bêl đâu: “Đong n’đoo dzợ zập aconh căn tơợ 70 c’moo năc a têh năc bhrợ Tài khoăn. Ha dang bhrợ j’niêng bha lầng năc moọt t’ngay pr’ang. Lâh mơ, tào khoăn dzợ bhrợ đhị cr’chăl tơợp c’moo t’mêê đoọng acoon cha châu chô pâh xang năc bhuôih lơi pazêng rau căh liêm choom dưr vaih coh c’moo hay”.

Pươih bha nuôih đoọng j’niêng Tài khoăn âng ma nuyh Nùng doọ bấc rau, pazêng vêy 4 choom cha neh đoọng bắt hương, 5 bêệ choom, pr’hêl bánh… lâng chr’năp bhlầng năc coh pươih bha nuôih vêy trà căh vêy a lắc.

Lâh mơ, bha nuôih lêy pa vêy năc 6 p’nong a tưch, coh đêêc 4 p’nong gôông lâng 2 p’nong căn. Cut 3 p’nong gôông, 2 p’nong căn, ha dợ 1 p’nong đơc đoọng bhuôih. Lâh mơ dzợ, pươih bha nuôih dzợ vêy 2 bánh Moỏc (muy rau bánh Giầy âng ma nuyh Nùng, căh vêy nhân) ga măc 15-20cm đoọng tr’lăp bọop achuy (coh chuy vêy 1 cr’liêng atưch chêện) lâng mơ 10 bêệ bánh giầy k’tứi âng coon n’đil đơơng hơnh deh t’ngay pr’ang âng ca căn đay.

T’cooh Nông Văn Cường, vel Nà Dăm, chr’val Xuân Dương, chr’hoong Na Rì, tỉnh Bắc Kạn t’mêê bhrợ bhiệc bhan Tài khoăn hơnh deh ca căn đoo 80 c’moo lang, t’cooh đoọng năl: Bhiệc hơnh deh apêê t’cooh ma mông a lịng chịng doo năc đoo bhiệc bhan bơơn ta bhrợ coh m’pâng t’ngay mơ 4 - 5 giờ lâng bhrợ đhơ đhơ bêl cung choom. Tu cơnh đêêc năc pr’loọng đong anoo Cường bhrợ bêl t’ngay đoọng t’đang apêê ađhi noo k’bhuh xoọng đh’rưah tước pâh, hơnh deh ca căn đay: “C’moo đâu amế cu đhiệp 80 c’moo, đhơ ơy bơơn nhà nước bhrợ bhiệc bhan hơnh deh ha dợ ting j’niêng âng ma nuyh Nùng năc azi bhrợ cớ j’niêng Tài khoăn đoọng ha mế. Ting cơnh lang a hay ha dang bhrợ Tài khoăn năc bhrợ coh 3 c’moo ta luôn.  Bha nuôih đoọng bhrợ bhiệc bhan Tài khoăn doọ lâh bấc. Lalăm a hay năc apêê t’cooh t’ha buôn bhrợ bêl ha dưm, nâu kêi năc a zi bhrợ bêl t’ngay”.

J’niêng hơnh deh c’rơ liêm ma mông a lịng chịng doo âng ma nuyh Nùng bơơn apêê bhuôih  bhrợ ting 2 c’nặt bha lầng. Tr’nơợp năc tơợ đong tước p’loọng. C’nặt nâu năc 3 c’nặt pa ghit dzợ năc đoo c’lâng z’lâh Thổ công, Thành Hoàng vel tước pa pan bhuôih abhô dang. C’nặt 2 năc bhuôih đoọng lơi rau căh pr’đoọng, c’nặt nâu năc vêy hát pứt pr’hay pa bhlầng. Rau chr’năp lâh mơ, pazêng cr’liêng pr’hát dal bhrợ ha ma nuyh xơợng pr’hay căh dzợ cơnh, rau bọop prá pr’nhưa âng ma nuyh bhuôih năc ma mơ lâng zập bhr’dang dzung lướt. Nghệ nhân Nông Văn Hồ, chr’val Xuân Dương, chr’hoong Na Rì, tỉnh Bắc Kạn đoọng năl: “T’ngay đâu năc t’ngay crêê c’xêê liêm, acoon cha châu coh đong bhrợ bhiệc bhan Tài khoăn đoọng ha bhướp, a dich, pa xoọng t’nôm cha neh, pa têệt dal pr’ặt tr’mông, rơơm đoọng a bhướp a dich ma mông c’rơ, alịng chịng doo, ặt bhui har lâng acoon cha châu”.

Năc tơợ xang j’niêng bhuôih zươc rau pr’đoọng, tệêm ngăn… ma nuyh bhuôih bhrợ j’niêng “slau lườn, slau lảng” (dzợ đơc năc crih prih đong xang) đoọng pih lơi pazêng rau căh liêm, căh pr’đoọng âng c’la đong lâng ma nuyh bhrợ bhiệc bhan nâu, nâu đoo năc j’niêng x’rịa coh bhiệc bhan Tài khoăn.

Bhiệc bhan Tài khoăn âng đhanuôr Nùng đhị tỉnh Bắc Kạn năc j’niêng liêm đơơng ch’năp ta nih đha nâng âm đác hay tu tọom. Lâh mơ bhrợ sinh nhật đoọng ha ma nuyh t’cooh coh đong, bhiệc bhan Tài khoăn dzợ năc bêl đoọng aconh cha châu pa căh loom đay cơnh lâng a bhướp a dich, aconh căn đay lâng apêê t’cooh t’ha coh vel bhươl…./.

Độc đáo lễ “Tài khoăn” của người Nùng ở Bắc Kạn       

 "Tài khoăn" được hiểu là Lễ Mừng thọ và thường được đồng bào Nùng tổ chức vào ngày sinh nhật hoặc dịp đầu Xuân. Đây là một nghi lễ độc đáo được lưu truyền ngàn đời nay trong cộng đồng dân tộc Nùng ở huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn.

Khi những cành đào khoe sắc thắm và hoa mận bung nở trắng rừng cũng là dịp các gia đình người Nùng ở Bắc Kạn rộn ràng chuẩn bị Lễ Tài khoăn cho các cụ già trong nhà. Mùa Xuân cũng là mùa của các nghi lễ cầu mong bình an, phúc lộc cho các thành viên trong gia đình...

Nghệ nhân Nông Văn Hồ, thôn Thôm Chản, xã Xuân Dương, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn là người đã thực hành nhiều lễ Tài khoăn theo phong tục của người Nùng cho rằng, việc tổ chức lễ Tài khoăn cho người già rất quan trọng. Thông thường khi trong nhà có người đến tuổi mừng thọ, gia chủ sẽ đi nhờ xem ngày lành, tháng tốt để tổ chức lễ Tài khoăn. Thường thì người ta sẽ chọn đúng ngày sinh nhật để làm lễ, nhưng nếu sinh nhật trùng vào dịp đầu xuân năm mới thì gia chủ sẽ tổ chức lễ Tài khoăn vào dịp này: “Nhà nào còn đầy đủ cha mẹ từ 70 tuổi trở lên thì làm lễ Tài khoăn. Nếu làm lễ chính thì thường làm vào ngày sinh nhật của người được làm lễ. Ngoài ra, lễ tài khoăn còn thường được tổ chức cả trong những dịp Tết để có đầy đủ con cháu rồi làm lễ giải hạn đầu năm luôn”.

Mâm lễ chuẩn bị cho nghi thức mừng thọ của người Nùng khá đơn giản, gồm một mâm chính gồm 4 bát gạo để thắp hương, 5 cái chén, quà bánh… và điều đặc biệt là trong mâm lễ chỉ rót trà chứ không rót rượu.

Ngoài ra, lễ vật bắt buộc phải có 6 con gà, trong đó có 4 con gà trống và 2 con gà mái. Khi làm lễ thì thịt 3 con trống, 2 con mái, còn 1 con thì để sống để Thầy làm lễ. Ngoài ra, mâm lễ còn có 2 cái bánh Moỏc (một loại bánh giầy của người Nùng, không nhân) có đường kính khoảng 15-20cm để úp miệng giỏ (bên trong có một quả trứng luộc) và khoảng 10 cái bánh giầy nhỏ của con gái mang đến trong lễ mừng thọ mẹ.

Ông Nông Văn Cường, thôn Nà Dăm, xã Xuân Dương, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn vừa tổ chức lễ Tài khoăn mừng tuổi 80 cho mẹ của mình cho biết: Lễ mừng thọ của người Nùng ở đây thường được tổ chức trong một buổi khoảng 4-5 giờ và không nhất thiết phải bắt đầu vào giờ nào. Bởi vậy, gia đình ông Cường chọn làm lễ vào ban ngày để mời anh em họ hàng cùng đến chung vui, chúc thọ cho cụ bà: “Năm nay mẹ tôi tròn 80 tuổi, mặc dù đã được nhà nước tổ chức lễ mừng thọ nhưng theo phong tục của người Nùng địa phương thì gia đình tôi vẫn tổ chức lễ Tài khoăn cho cụ. Theo các cụ từ đời xưa truyền lại nếu tổ chức lễ Tài khoăn thì sẽ phải tổ chức trong 3 năm liên tục. Đồ lễ để làm lễ Tài khoăn thì cũng không cần cầu kì lắm. Ngày xưa thường tổ chức làm lễ vào ban đêm nhưng bây giờ cải tiến rồi nên có thể tổ chức làm lễ vào ban ngày”.

Nghi thức mừng thọ của người Nùng được các thầy Mo thực hiện theo 2 bước chính. Đầu tiên là từ nhà ra cửa. Ở bước này có 3 phân đoạn cụ thể là làm đường qua Thổ công, Thành Hoàng làng đến bàn thờ tổ tiên. Bước 2 là giải hạn, phần này có hát pửt rất thú vị. Điều đặc biệt, những trường đoạn trong các phần đều rất hấp dẫn với những câu hát, câu khấn mời của thầy Mo tương ứng với mỗi bước, mỗi trường đoạn trong các bước. Nghệ nhân Nông Văn Hồ, xã Xuân Dương, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn cho biết thêm: “Hôm nay ngày lành tháng tốt, con cháu trong nhà tổ chức lễ Tài khoăn cho ông bà, bù thêm bịch gạo mệnh, nối cây cầu mệnh dài thêm, cầu chúc cho ông bà luôn luôn mạnh khỏe, sống vui vẻ bên con cháu”.

Sau những nghi lễ tín ngưỡng cầu mong an bình, may mắn... thầy Mo sẽ thực hiện nghi lễ “slau lườn, slau lảng” (hay còn gọi là quét dọn nhà cửa) để xua đi những điều không may mắn cho gia chủ và người được làm lễ mừng thọ, đây là nghi thức cuối cùng trong lễ Tài khoăn.

Lễ Tài khoăn của đồng bào Nùng ở tỉnh Bắc Kạn là phong tục đẹp, giàu tính nhân văn và thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn. Ngoài mục đích tổ chức sinh nhật cho người già trong gia đình, lễ Tài khoăn còn là dịp để con cháu tỏ lòng hiếu nghĩa, thể hiện lòng biết ơn công lao dưỡng dục của các bậc sinh thành và người cao tuổi trong bản, trong làng..../.