Nâu câi, bêl Ninh Thuận lâng Khánh Hòa chô pa zum muy tỉnh, bh’rợ chơơc bơơn năl Tháp Bà Ponagar coh Nha Trang lâng bha nụ tháp Pô Klong Garai đhị Phan Rang dưr vaih muy c’bhuh c’kir pr’hăt pr’hiêl. Căh muy năc đhị tươc la lêy cha ơh, nâu đoo năc bh’rợ chơơc lêy ooy tơơm riah đhr’niêng bh’rợ Champa, muy đhị văn minh ting đơc đoọng c’leh k’rơ liêm bhlâng truih đhăm k’tiêc miền Trung

Đhị bha đưn Trầu, coh m’pâng thành phố Phan Rang - Tháp Chàm, bha nụ tháp Pô Klong Garai cơnh dưr bhưưng ang râu t’mêê liêm zâp bêl ta bhrợ đhr’niêng Dương Gian sát (đhr’niêng ca văr boo crêê g’luh, đhí crêê c’lâng). Nâu đoo năc đhr’niêng bh’rợ chr’năp âng ma nưih Chăm, ta bhrợ moot tơơp hân noo xơơt, bêl plêêng k’tiêc gooh gooi kiêng vêy đợ g’luh boo. K’ha riêng cha năc đha nuôr coh xa nâp Champa k’rong coh n’dup tháp. Xa nul cha gâr lâng xa nul kèn hr’luc đh’rưah lâng hương trầm, đh’riêng pa nhưa ca văr chr’va ch’ngai, bhrợ t’vaih râu ma bhuy chr’năp.

T’cooh Paseh Mắn, ma nưih coh c’bhuh chức sắc âng ma nưih Chăm xay moon:

“Đhr’niêng Dương Gian sát năc đhr’niêng ca văr đhí crêê c’lâng, boo crêê cr’đơơng, hân noo bhrợ têng choor châc. Đhr’niêng n’nâu năc căh choom căh bhrợ. Ma nưih bhua  n’nâu năc bhrợ t’vaih zr’lụ coh đâu, tu cơnh đêêc ca coon cha chau ma nưih Chăm coh đâu chăp a đoo lâng zâp c’moo  năc bhrợ đhr’niêng n’nâu. Ma nưih Bhua âng ma nưh Chăm ha dang căh đơc Tháp n’nâu năc azi căh năl bhuôih caih đhị ooy”.

Pô Klong Garai bơơn bhrợ pa dưr moot thế kỷ XIII - XIV, bhuôih ma nưih bhua Pô Klong Garai, ma nưih k’đhơợng bhrợ bhriêl g’lăng, bhâ bha nâ, cha hooi đac chô ooy ruộng, zooi đha nuôr z’lâh p’răng xơơt. C’bhuh pêê công trình: tháp bha lâng, tháp oih lâng tháp c’riing năc râu pa căh liêm chr’năp ha bh’rợ nghệ thuật kiến trúc Chăm, kỹ thuật bhrợ gach doó  choom ha vooh, đợ c’leh cooch booc bhriêl g’lăng  xay truih  bh’lô lâng pr’ăt tr’mông. Đhị mpâng p’răng đhí Panduranga, pr’hoọm gạch bhrôông công dzợ bhưng ang, cơnh râu moon ghit lâng c’moo c’xêê.

Cơnh lâng ma nưih Chăm, đợ bêệ tháp ty căh muy đhị ma bhuy chr’năp đoọng bhuôih caih, năc dzợ đhị râu hâng hơnh ooy muy cr’chăl pa dưr ca rơ ca van âng Champa ty cơnh lâng bâc râu căh choom hâu tu.

Chô tợơ Phan Rang, truih ting c’lâng ga măc truih biển, t’mooi tươc thành phố Nha Trang, đhị Tháp Bà Ponagar ga măc ga mai đăn toor k’ruung Cái. Bơơn choh bhrợ tơợ thế kỷ VII tươc XIII, bha nụ n’nâu bhuôih dang pân đil Ponagar (k’tiêc Căn) ma nưih ting bh’lô âi pa choom đoọng đha nuôr choh bêêt, t’taanh c’clăng lâng zư lêy k’tiêc k’ruung. Nâu đoo năc đhị bhuôih caih bha lâng ga măc, t’đang t’pâh k’ha riêng chu t’mooi tươc zâp c’moo.

Đợ p’rá xay moon âng ma nưih xay truih đhị tháp Bà Ponagar âi đoọng ahêê năl m’bứi ooy lịch sử lâng bh’rợ tr’nêng đơơng cơnh “ngoọ căh ngai choom bhrợ” âng ma nưih Chăm ahay. Anoo Nguyễn Văn Luật, t’mooi tươc tơợ TP.HCM, xay moon bêl tươc la lêy apêê tháp âng ma nưih Chăm ahay:

“Apêê đoo vêy 1 kiến trúc năc pa bhlâng liêm lâng chr’năp. Tơợ apêê cr’liêng gạch căh vêy râu choom bhrợ pa têêt năc apêê đoo âi choom bhrợ đợ đong tháp cơnh đêêc, pa bhlâng căh bhr’nêy. Năc căh choom tr’luc lâng kiến trúc đoo n’lơơng”.

Tơợ tang tháp ch’ngoop lêy, thành phố Nha Trang bhưah liêm cơnh lâng đợ bêệ poong ta poong z’lâh k’ruung, bha lang chuah bhooc, đac biển t’viêng lâng apêê hòn đảo coh ch’ngai. Tươc đâu moot hân noo bhiêc bhan Tháp Bà, t’mooi vêy bơơn hr’luuc a đay ooy pr’múa liêm pr’hay, xa nul cha gâr paranưng ga rưưng lâng đợ apươih bha nuôih bâc pr’hoọm.

Râu pa zum bhlưa Tháp Bà Ponagar lâng Pô Klong Garai bhrợ t’vaih muy đhị lươt la lêy cha ơh văn hóa liêm pr’hay. nâu đoo năc pr’đơợ đoọng t’mooi bơơn châc năl ghit lâh mơ muy pr’đơợ bh’rợ văn minh âi ting dưr k’rơ coh Đông Nam Á, đh’rưah lâng chroi đoọng xay pa căh, zư đơc k’kir. Bh’rợ tươc Tháp Bà Ponagar lâng Pô Klong Garai căh muy năc g’luh lươt moọng lêy crâng ca coong, đac đoong năc dzợ g’luh tr’lum lâng lịch sử, văn hóa lâng pr’dưr pr’dzoọng âng đhăm k’tiêc Khánh Hòa t’mêê./.

KHÁM PHÁ NHỮNG NGỌN THÁP CHĂM CỔ: DI SẢN SỐNG GIỮA LÒNG KHÁNH HÒA

Ở miền duyên hải Nam Trung Bộ, nơi biển xanh gặp nắng gió và đồng cát, những ngọn tháp Chăm cổ kính vẫn trầm mặc giữa dòng thời gian. Giờ đây, khi Ninh Thuận và Khánh Hòa hợp nhất thành một tỉnh, hành trình khám phá Tháp Bà Ponagar ở Nha Trang và cụm tháp Pô Klong Garai ở Phan Rang trở thành một tuyến di sản hiếm có. Không chỉ là điểm đến du lịch, đây là hành trình tìm về cội nguồn văn hóa Champa, một nền văn minh từng để lại dấu ấn rực rỡ trên dải đất miền Trung

Trên đồi Trầu, giữa thành phố Phan Rang – Tháp Chàm, cụm tháp Pô Klong Garai như bừng lên sức sống mỗi khi diễn ra lễ Dương Gian sát (Lễ cầu mưa thuận gió hòa). Đây là nghi lễ truyền thống quan trọng của người Chăm, diễn ra vào đầu mùa khô, khi đất trời khát những cơn mưa. Hàng trăm người dân, trong trang phục Champa truyền thống hội tụ dưới chân tháp. Tiếng trống và kèn hòa quyện cùng hương trầm, tiếng cầu nguyện vang xa, tạo nên không gian linh thiêng hiếm gặp. Ông Paseh Mắn, thành viên nhóm chức sắc của người Chăm chia sẻ: 

“Lễ Dương Gian sát là lễ cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Lễ này bắt buộc phải làm. Ông vua này là người thành lập vùng ở trên đây, do đó con cháu người Chăm ở đây tôn thờ ông và hàng năm phải làm lễ ở đây. Ông Vua của người Chăm mà không để lại Tháp này thì chúng tôi không biết thờ cúng ở đâu”.

Pô Klong Garai được xây dựng vào thế kỷ XIII–XIV, thờ vị vua Pô Klong Garai, người trị thủy tài ba, đắp đập, dẫn nước về ruộng, cứu dân thoát khỏi hạn hán. Bộ ba công trình: tháp chính, tháp lửa và tháp cổng là minh chứng sống động cho nghệ thuật kiến trúc Chăm, kỹ thuật xây gạch không vữa, những mảng chạm khắc tinh xảo kể chuyện thần thoại và đời sống. Giữa nắng gió Panduranga, màu gạch đỏ vẫn rực rỡ, như lời thách thức với thời gian.

Đối với người Chăm, những ngôi tháp cổ không chỉ nơi linh thiêng để thờ tụng, mà đó còn là sự hãnh diện về một thời kỳ phát triển thịnh vượng của đế chế Champa cổ đại với nhiều điều khó lý giải.

  Rời Phan Rang, xuôi theo quốc lộ ven biển, du khách đặt chân tới thành phố Nha Trang, nơi Tháp Bà Ponagar sừng sững bên cửa sông Cái. Được xây dựng từ thế kỷ VIII đến XIII, quần thể này thờ nữ thần Ponagar (Mẹ xứ sở), người theo truyền thuyết đã dạy dân canh tác, dệt vải, và bảo vệ bờ cõi. Đây là trung tâm tín ngưỡng lớn, thu hút hàng trăm nghìn lượt khách mỗi năm:

Những lời thuyết minh của hướng dẫn viên tại điểm tháp bà Ponagar đã phần nào cho chúng ta hiểu được lịch sử và kiến trúc mang tính “phi thường” của người Chăm cổ. Anh Nguyễn Văn Luật, du khách đến từ TP. Hồ Chí Minh, bày tỏ ấn tượng trước kiến trúc độc đáo của những ngọn Tháp của người Chăm cổ.

“Họ có 1 kiến trúc rất là độc đáo, rất là tuyệt vời. Từ những viên gạch không chất kết dính mà họ đã làm được những tòa tháp như vậy quả là không tưởng. Nó không lẫn vào đâu được, không lẫn vào kiến trúc nào cả.”

Từ sân tháp nhìn xuống, thành phố Nha Trang trải dài với những cây cầu vắt qua sông, bãi biển xanh ngắt và những hòn đảo nhấp nhô ngoài khơi. Đến đây vào mùa lễ hội Tháp Bà, du khách sẽ được hòa mình vào điệu múa bóng uyển chuyển, tiếng trống Paranưng rộn rã và những mâm lễ đầy sắc màu.

Sự kết hợp giữa Tháp Bà Ponagar và Pô Klong Garai tạo thành một tuyến du lịch văn hóa độc đáo. Đây là cơ hội để du khách khám phá sâu hơn một nền văn minh đã từng rực sáng ở Đông Nam Á, đồng thời góp phần quảng bá, bảo tồn di sản. Hành trình đến Tháp Bà Ponagar và Pô Klong Garai không chỉ là chuyến đi ngắm cảnh, mà là cuộc gặp gỡ với lịch sử, văn hóa và tâm hồn của miền đất Khánh Hòa mới./.