Đền An Xá ắt đhị vel An Xá, chr’val An Viên, chr’hoong Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên. Đhr’nông đền nâu ta bhrợ tơợ đenh ặ, nắc đhị lêy bhuốih Ngọc Hoàng Thượng Đế, Thiên Tiên, Địa Tiên lâng Ngũ Lão Tiên Ông (đợ a’bhô dang, tô gộ âng văn hoá Đạo giáo), đợ apêê bhrợ pa dưr đhị zr’lụ joọm đác, zêl pruúh a’bhưy a’lụ, pa choom đoọng đhanuôr chóh bhrợ, bhrợ pa dưr vel bhươl, bhrợ pa dưr “Thuỵ Ứng Qúan” đoọng zước râu pr’đoọng pr’đhooi boo đhí liêm crêê, bơơn bhrợ bấc a’bhoo ha roo. T’coóh Trần Thoại, mưy manứih ooy Ban k’đhơợng zư k’cir đền An Xá đoọng năl: “Bêl ahay đền nâu nắc bhuốih bhrợ lâng plăng, cr’đêê, hi la, nắc ta moon Thuỵ Ứng Qúan, nâu đoo nắc quán bhuốih, zước râu pr’đoọng pr’đhooi têêm ngăn. Đhanuôr zâp đắh chô ooy đâu zước nhăn râu liêm crêê, k’van k’bhộ. Lướt zi lấh zâp lang Đinh, Lý, Trần, Lê, đền ơy bơơn bhrợ bhr’lậ pa liêm tước đâu. Pa zêng đhị k’cir nâu váih đền Chính, đền Hạ, đền Quan giám, miếu Cô... Hân đhơ cơnh đêếc, chr’nắp bhlâng nắc đền Chính, dzợ ta moon nắc đền Thượng”.

Đền An Xá nắc xa nay bh’rợ kiến trúc ty, liêm chr’nắp, bhrợ ga mắc liêm. Râu bhrợ pa dưr chr’nắp liêm đhị đền An Xá ting lêy lâng zâp xa nay bh’rợ kiến trúc lơơng nắc liêm ma mơ Ống muống lâng Hậu cung đền zêng bhrợ lâng đhêl t’viêng ting khối, bhrợ pa dưr chr’nắp liêm pr’hắt pr’hiêl, cắh vêy bấc k’cir ty n’đoo cóh miền Bắc dzợ vêy zư đợc. Zêng đợ pr’chăm lêy bhrợ đhị đâu nắc zêng bơơn zâp nghệ nhân boọc coọch đhêl bêl ahay bhrợ pa dưr zâp cơnh liêm ghít, bhrợ pa dưr ma bhưy chr’nắp đoọng buôn bhuốih. T’coóh Trần Thoại moon: “Cóh ngoài lêy bấc ta bhrợ lâng n’loong lim, ha dợ cóh cr’loọng nắc bấc đhêl. T’noọl, coong zêng bhrợ lâng đhêl. Đắh piing boọc bhrợ lân, nghê, bhi dưa liêm chr’nắp. Cung cấm vêy 2 p’loọng 2 đắh. Lalay lâng zâp đền lơơng ta hơ p’loọng đoọng moót, ooy đâu cắh vêy. Cóh cr’loọng vêy 1 Nhang áng. Ta bhrợ lâng k’tiếc, nền nắc pô sen, c’léh bh’rợ bhuốih Phật”.

Chr’nắp nghệ thuật âng đền An Xá dzợ bhrợ p’cắh đợ đhị di vật, cổ vật, bảo vật k’tiếc k’ruung chr’nắp pr’hắt, vêy mưy a’năm, dzợ zư đợc đhị k’cir. Ooy đâu, chr’nắp lấh mơ nắc 2 bảo vật k’tiếc k’ruung: Bệ bhuốih lâng k’tiếc (k’dâng thế kỷ 16); Tháp k’tiếc đền An Xá (thế kỷ 16 - 17). Lấh mơ, đền dzợ zư đợc bơr pêê pr’đươi chr’nắp cơnh: 2 bệ tượng k’tiếc ting mỹ thuật thế kỷ 16 - 17; Khánh đhêl lang Hậu Lê, niên hiệu c’moo Vĩnh Trị (1676); Chuông đồng niên hiệu Cảnh Hưng g’lúh 34 (1773), tượng bhuốih ting cơnh nghệ thuật thế kỷ 18... Nâu đoo nắc zêng đợ k’cir văn hoá chr’nắp pr’hắt, nắc đoo sử liệu chr’nắp đoọng zâp đông lêy cha mêết bêl chấc lêy năl đắh k’cir, đhị c’năl chr’nắp lâng j’niêng bh’rợ bhuốih zâp a’bhô dang, tô gộ. Manứih lêy cha mêết văn hoá, Giáo sư Trần Lâm Biền, đoọng năl: Ooy đâu Tháp nâu lalay lâng Tháp Phật. Tháp Phật buôn ting số la lêếh, ha dợ Tháp cóh đền nâu vêy 10 tầng. Đhị Tháp nâu, apêê lêy cr’noọ cr’niêng âng acoon manứih ta đợc ooy đợ đhị boọc bhrợ liêm ghít. Cr’noọ cr’niêng nâu vêy k’rong pa zêng truíh c’lâng văn hoá: 1 nặc j’niêng bh’rợ bh’lêê bh’la, 2 nặc cr’noọ cr’niêng p’têết pazưm lâng cr’noọ bh’rợ ha rêê đhuốch: “Đhị đền nâu, Tháp nâu dzợ zư đợc đoọng ha hêê bấc pr’chăm laliêm, cắh mưy bhrợ pa liêm đoọng ha Tháp nắc dzợ moon pa dưr cr’noọ bh’rợ âng manứih Việt, cr’noọ cr’niêng âng acoon manứih kiêng pa gơi đoọng ooy Tháp nâu chr’nắp ma bhưy bhlâng: Tu manứih ha dợ lêy đoọng râu pr’đoọng liêm crêê”.

K’cir kiến trúc nghệ thuật đền An Xá bơơn Thủ tướng Chính phủ ra pặ nắc k’cir k’tiếc k’ruung chr’nắp c’moo 2020; Tháp k’tiếc đền An Xá bơơn ta moon Bảo vật k’tiếc k’ruung c’moo 2021; bệ k’tiếc đền An Xá, bh’cộ tỉnh Hưng Yên k’đươi moon ngành chức năng lâng chr’hoong Tiên Lữ t’bhlâng bh’rợ k’đhơợng zư k’cir lịch sử văn hoá; lâng bhrợ liêm choom, crêê pr’lướt bh’rợ zâp cr’noọ bh’rợ đắh zư lêy, pa dưr đợ râu chr’nắp k’cir văn hoá, k’cir lịch sử văn hoá pa zưm lâng pa dưr pa xớc du lịch cr’chăl c’moo 2020 - 2025, lêy chô tước c’moo 2030. T’coóh Trần Quốc Văn, Chủ tịch UBND tỉnh Hưng Yên đoọng năl: “Zâp ngành chức năng cr’chăl nâu a’tốh lêy bhrợ liêm choom, crêê pr’lướt bh’rợ zâp bh’rợ ooy đắh zư lêy, pa dưr chr’nắp văn hoá, k’cir lịch sử văn hoá pazưm lâng pa dưr pa xớc du lịch cr’chăl c’moo 2020 - 2025, lêy chô tước c’moo 2030, chr’nắp lấh mơ nắc bhrợ pa dưr pa zêng k’cir đhị vel đông chr’hoong, l’lăm nắc lâng k’cir k’tiếc k’ruung chr’nắp, đền An Xá. Ting bhr’dzang bhrợ pa dưr Đền An Xá nắc đhị du lịch pr’hay chr’nắp cấp tỉnh”.

Đền An Xá đh’rứah lâng bấc k’cir ty ơy dưr váih chứng tích chr’nắp âng lịch sử Hưng Yên. Zâp dấu tích âng đền vêy bấc râu chr’nắp liêm đắh j’niêng bh’rợ, bhrợ p’cắh râu ặt pa zưm đh’rứah âng văn hoá lâng pa choom moon đoọng ha zâp lang t’tưn./.

Di tích quốc gia đặc biệt - Đền Đậu An

Đền An Xá (đền Đậu An) được biết đến là một công trình kiến trúc tiêu biểu, đặc sắc, hiếm hoi, duy nhất và lớn nhất của văn hóa Đạo giáo còn sót lại ở tỉnh Hưng Yên nói riêng và trên cả nước nói chung. Ngôi đền có giá trị lịch sử, văn hóa to lớn, minh chứng cho dấu ấn hiện hữu của "nền văn hóa Đạo giáo sơ khai" trên vùng đất này.

Đền An Xá tọa lạc tại thôn An Xá, xã An Viên, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên. Ngôi đền được khởi dựng từ sớm, là nơi tôn thờ Ngọc Hoàng Thượng Đế, Thiên Tiên, Địa Tiên và Ngũ Lão Tiên Ông (những vị thần, tiên của văn hóa Đạo giáo), những người có công khai phá vùng đầm lầy hoang vu, diệt trừ thú dữ, dạy dân cày cấy, lập làng chạ, dựng "Thụy Ứng Quán" để cầu mong mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu. Ông Trần Thoại, thành viên Ban quản lý di tích đền An Xá, cho biết: "Ngày xưa đền chỉ là quán thờ bằng tranh, nứa, lá, cho nên còn gọi là Thụy Ứng Quán, tức là quán thờ, cầu điều lành. Nhân dân thập phương đến để cầu phúc, cầu tài, cầu lộc. Trải qua các thời Đinh, Lý, Trần, Lê, đền đã được trùng tu dần cho đến ngày nay. Quần thể di tích có đền Chính, đền Hạ, đền Quan giám, miếu Cô...Nhưng độc đáo nhất vẫn là đền Chính hay còn gọi là đền Thượng".

Đền An Xá là công trình kiến trúc cổ, có không gian cảnh quan đẹp, qui mô kiến trúc khá lớn. Điều làm nên sự độc đáo và đặc biệt lớn nhất tại đền An Xá so với các công trình kiến trúc khác là hai tòa Ống muống và Hậu cung đền đều được làm hoàn toàn bằng đá xanh nguyên khối, tạo nên nét đặc sắc hiếm có, ít di tích cổ nào ở miền Bắc còn lưu giữ được. Tất cả những họa tiết, hoa văn trang trí trên các cấu kiện kiến trúc tại đây đều được các nghệ nhân điêu khắc đá đương thời tạo tác công phu, cầu kỳ, tỷ mỷ, chau chuốt đến từng chi tiết, tạo nên sự thâm nghiêm linh khí nơi thờ tự. Ông Trần Thoại, giới thiệu: "Cung ngoài chủ yếu là gỗ lim nhưng cung trong chủ yếu là đá. Cột, kèo đều bằng đá. Phía trên trạm trổ lân, nghê, cột cao rồng lượn chầu bè vân phong. Cung cấm thì có 2 cửa 2 bên. Khác với các đền khác, được mở cửa vào, nhưng ở đây thì không. Ở trong cung cấm có 1 Nhang áng. Chất liệu xây bằng đất nung, nền xung quanh là hoa sen, biểu tượng thờ Phật."

Giá trị nghệ thuật của đền An Xá còn thể hiện ở những di vật, cổ vật, bảo vật quốc gia tiêu biểu, quý hiếm, có một không hai, hiện còn lưu giữ tại di tích. Trong đó, tiêu biểu là 02 bảo vật quốc gia: Bệ thờ đất nung (khoảng thế kỷ XVI); Tháp đất nung đền An Xá (thế kỷ XVI - XVII). Ngoài ra, đền còn lưu giữ một số hiện vật có giá trị, như: 2 bệ tượng đất nung mang phong cách mỹ thuật thế kỷ XVI-XVII; Khánh đá thời Hậu Lê, niên hiệu năm Vĩnh Trị (1676); Chuông đồng niên hiệu Cảnh Hưng thứ 34 (1773), tượng thờ mang phong cách nghệ thuật thế kỷ XVIII,... Đây là những di sản văn hóa vô giá, là nguồn sử liệu quý cho các nhà nghiên cứu khi tìm hiểu về di tích, địa danh và tục thờ các vị thần tiên. Nhà nghiên cứu văn hóa, Giáo sư Trần Lâm Biền, cho biết: ở đây Tháp này khác Tháp Phật. Tháp Phật thường theo số lẻ, nhưng Tháp ở đền có 10 tầng. Trên Tháp này, người ta thấy ước vọng của con người được đặt vào trong những bản chạm rất rõ ràng. Uớc vọng ấy được hội tụ bởi nhiều dòng chảy văn hóa: 1 là tín ngưỡng dân gian, 2 là ước vọng gắn với tư duy nông nghiệp: "Ở đền này, cái Tháp còn giữ lại cho chúng ta rất nhiều hoa văn, hình trang trí mà ở đấy không chỉ để làm đẹp cho Tháp mà còn nói lên tâm hồn của người Việt, ước vọng của con người muốn gửi qua Tháp đó lên đấng tối Thượng: hãy vì con người mà ban phát ân huệ".

Di tích kiến trúc nghệ thuật đền An Xá được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng Di tích quốc gia đặc biệt năm 2020; Tháp đất nung đền An Xá được công nhận Bảo vật Quốc gia  năm 2021;  bệ đất nung đền An Xá được công nhận là Bảo vật Quốc gia năm 2022. Phát huy giá trị của đền An Xá, lãnh đạo tỉnh Hưng Yên yêu cầu các ngành chức năng và huyện Tiên Lữ tăng cường công tác quản lý di sản, di tích lịch sử văn hóa; đồng thời thực hiện có hiệu quả, đúng tiến độ các mục tiêu, nhiệm vụ về chương trình bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa, di tích lịch sử văn hóa gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2020 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030. Ông Trần Quốc Văn, Chủ tịch UBND tỉnh Hưng Yên, cho biết: "Các ngành chức năng thời gian tới cần thực hiện có hiệu quả, đúng tiến độ các mục tiêu, nhiệm vụ trong chương trình bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa, du tích lịch sử văn hóa gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2020 - 2025, tầm nhìn đến năm 2030, trọng tâm là xây dựng tổng thể hệ thống di tích trên địa bàn huyện, trước hết là đối với di tích quốc gia đặc biệt, đền An Xá. Từng bước xây dựng đền An Xá là điểm du lịch cấp tỉnh".

Đền An Xá cùng nhiều di vật cổ đã trở thành chứng tích vô giá của lịch sử Hưng Yên. Các dấu tích của đền chứa đựng những ý nghĩa nhân sinh và tín ngưỡng đặc sắc, thể hiện sự giao lưu trong dòng chảy văn hóa và được trao truyền cho các thế hệ sau./.