Apêê đoo buôn prá xay, lang pân đil cơnh 12 ch’nang đác, căh n’năl ch’nang hân đoo t’căl, ch’nang hân đoo t’băh, lâng A Lăng Thị K năc la lua cơnh đêêc. Tỵ muy cha năc pân đil la liêm âng cr’noon Chơ Nét, chr’val A Ting, chr’hoong da ding k’coong Đông Giang, K năc vêy bấc apêê pân juyh coh bhươl cr’noon kiêng, ha dợ coh x’rịa ađoo tr’pay lâng pân juyh tơợ cr’noon n’lơơng. Chô ooy đong k’diic bêl ađoo 17 c’moo, la liêm, đha nui, tr’út năc k’noọ pr’ăt tr’mông âng K năc bhui har, k’bhố ngăn. Ha dợ K crêê bơơn muy cha năc k’diíc huông pa bhlâng. Bran mặt zập bêl đhơ gâm, K xay truih, k’diic đoo năc n’đhơ đhơ xoọc công vey, n’bhăh, n’tạp, ch’đhập, ch’đhâl… lêy K pa prá lâng manuyh đơ chrih năc vey; prá xay căh crêê cơnh cr’noọ năc công vey, hân đhơ vêy bêl doọ râu căh liêm choom năc công vey… Crêê ta vey ta luôn tước mơ zr’lụ crêê ta vey l’lăm căh ơy dưah năc n’leh vaih đhị zr’lụ êêh, bhrậu tu bh’rợ vey t’tun âng k’diic… Bấc chu k’diic gr’văl xóc n’guh acọ ooy cum đong crêê bhrêy ngân năc ađoo đơc lơi k’điêl xơợng k’ăy căh dzợ cơnh lâng k’coon g’rooh ren. K’ăy, da dô căh dzợ cơnh căh lâng ngai choom xay moon, nac ơy 2 chu ađoo lướt lêệng c’chêệt ađay năc vêy đhanuôr coh cr’noon lướt chêêc lêy chô đơơng. Ha dợ k’noọ cơnh đêêc năc k’diic đoo doọ dợ pân vey z’năh k’điêl dợ, năc râu huông lất đhơ căh choom bil, vey z’năh ha k’điêl ta luôn lâh 10 c’moo n’nâu. A Lăng K xay moon, công vêy bêl chô ooy đong k’conh k’căn moon anhi đoo zooi năc k’conh âng đoo moon, k’coon pân đil ơy pay k’diic năc k’coong âng apêê đoo, diic điêl vêy râu căh yêm loom năc chô pr’choom coh pr’loọng đong. Râu r’rơơm x’rịa âng K căh dzợ vêy, năc ađoo đhơ pr’ngau, đhơ ăt cơnh pr’ăt tr’mông nâu cơy: “K’diic cu vey acu ta luôn lâh muy zệt c’moo n’nâu. Coh cr’chăl ahay xóc cu dal, ađoo gr’văl ooy têy n’guh acọ cu ooy cum đong, ooy t’pêêh oih. Apêê coh bhươl cr’noon căh ngai n’năl tu acu căh xay moon, căh ren, căh prá. Công vêy bêl acu chô ooy đong k’conh k’căn năc k’conh cu moon, năc ơy lâh, chô ặ ooy đong k’diíc. Căh dzợ chêêc k’noọ râu rị, 2 chu acu lướt lêệng c’chêệt ađay, manuyh coh bhươl cr’noon lướt chêêc lêy, apêê ta đang k’dua acu chô năc ha dợ acu chô ooy đong. Coh bơr pêê c’moo ahay acu n’niên k’coon thứ 3, ađoo lướt họp coh Gươl vêy apêê coh bhươl cr’noon p’too pa choom năc xoọc đâu công doọ dzợ lấh.”

Râu ăt pr’ngau, căh pân xay moon cơnh K, căh cậ xa nay k’coon pân đil ơy pay k’diic năc k’coon âng apêê n’lơơng, pr’ăt tr’mông k’bhộ ngăn, bhui har năc choom đươi, zr’năh xr’dô năc ma lêy cơnh cr’noọ âng k’conh K u vaih bấc bhlâng coh zr’lụ đhanuôr Cơ Tu, bhrợ ha đhr’năng tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong đhị đâu năc đhơ vaih đanh đươnh. Amoó Đinh Thị Hồng Nghiệp, Chủ tịch Hội Liên hiệp pân đil chr’val A Ting xay moon, prang chr’val vêy 4 cr’noon, năc cr’noon hân đoo công vêy muy bơr cha năc pân đil crêê ta vey z’năh. Coh pazêng c’moo đăn đâu, đươi vêy bhrợ k’rợ bh’rợ xay moon, p’too, pa choom lâng bhrợ pr’liêm, đhr’năng n’nâu ơy u xiêr. Xoọc đâu, đhị vel đong dzợ vêy 5 cha năc buôn crêê k’diic vey z’năh, bấc bhlâng năc đhị cr’noon Chơ Nét: “L’lăm ahay, căh muy cr’noon Chơ Nét năc coh prang chr’val A Ting dưr bấc pa bhlâng apêê crêê ta z’năh coh pr’loọng đong. Năc apêê amoó căh tộ xay moon, bấc bhlâng năc đươi apêê amoó cán bộ Chi, Tổ hội bơơn n’năl, xay moon ooy chr’val lâng chr’val pazum đh’rưah lâng apêê ban, ngành lướt xay moon công cơnh bhrợ t’bhưah xa nay bh’rợ râu ma mơ mr’cơnh bhlưa pân juyh pân đil, Câu lạc bộ zâl cha groong tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong. L’lăm ahay coh pazêng bhươl cr’noon năc muy c’moo vêy 5 cha năc crêê ta vey z’năh coh pr’loọng đong năc xoọc đâu ơy u xiêr k’rơ bhlâng; vêy đoo bhươl cr’noon năc dzợ 1 cha năc, vêy đoo bhươl cr’noon doọ dzợ vêy manuyh hân đoo crêê ta vey z’năh.”

Pazêng manuyh crêê ta vey z’năh coh pr’loọng đong bấc bhlâng năc lâng pr’loọng đong bấc k’coon, pr’ăt tr’mông đharựt đharăh, k’diic ta luôn ộm buah, bol bhloh… Lâng tu năc tu cr’noọ xa nay âng apêê ađhi amoó, năc ng’pân đil ơy bơơn k’diic năc t’bhlâng zêệ băn k’diic k’coon, bhrợ zập râu bh’rợ tr’nêng âng pr’loọng đong; vêy cơnh cậ năc dợ vêy cr’noọ, k’diíc năc choom vey k’điêl lâng bâc cơnh tu, cơnh m’mâu, lướt chô căh nhăn, căh xay moon, đơc lơi k’coon, ơơi boóp k’diíc, căh tộ ắt cơnh diic điêl… Lâng đhr’năng căh liêm crêê âng bh’rợ tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong n’nâu, năc coh pazêng c’moo đăn đâu, Hội Pân đil tỉnh Quảng Nam ơy pazum đh’rưah lâng Ban Acoon coh lâng da ding k’coong tỉnh bhrợ bấc bh’rợ zâl cha groong, pa xiêr, t’hước ooy xa nay bh’rợ doọ dzợ vêy bh’rợ tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong. Tơợ đêêc, bấc vel đong ơy vêy đợ bh’rợ liêm choom bhlâng, bhrợ pa dưr pr’loọng đong “ma mơ mr’cơnh, liêm crêê, k’bhộ ngăn, bhui har”, cơnh bhrợ pa dưr hội, c’bhuh, câu lạc bộ zâl cha groong tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong đhị pazêng bhươl cr’noon; bhrợ bh’rợ pa choom pazêng râu c’năl, bh’rợ zâl cha groong tr’vey tr’lin; bhrợ bâc cơnh bh’rợ xay moon p’too pa choom đươi ooy apêê t’cooh bhươl, manuyh vêy bấc ngai chăp, căh cậ tơợ bh’rợ prá xay, pa đơp đoọng bha ar bha tơ xay moon xa nay zâl cha groong tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong, đươi pazêng râu hình ảnh, lêy ghít bấc cơnh… P’căn Lê Thị Xuân, Chủ tịch UBND chr’hoong Đông Giang xay moon: “Hội bhrợ bh’rợ xay moon, p’too, pa choom ooy bh’rợ zâl cha groong tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong. Pazêng bhươl cr’noon ơy bhrợ t’vaih đợ câu lạc bộ, tổ, c’bhuh zâl cha groong tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong lâng ting pâh âng apêê t’cooh bhươl, manuyh vêy bấc ngai chăp, cán bộ dân số đơơh loon tươc lêy, bhrợ pr’liêm bêl vaih tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong. Đươi vêy cơnh đêêc năc ơy choom pa xiêr đhr’năng tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong.”

Đh’rưah lâng bh’rợ tr’nêng liêm choom, ghít lâng râu la lua đhị pazêng vel đong, bh’rợ xay bhrợ Đề án “Ng’zooi ooy bh’rợ ma mơ bhlưa pân juyh pân đil coh zr’lụ đhanuôr acoon coh cr’chăl c’moo 2018- 2025” đhị pazêng chr’hoong Nam Giang, Đông Giang, Tây Giang, Bắc Trà My lâng Nam Trà My công chô đơơng râu liêm choom. P’căn Nguyễn Thị Liên, Phó Chủ tịch Hội Liên hiệp pân đil tỉnh Quảng Nam xay moon, coh ha y Hội năc t’bhlâng xay moon pazêng râu Luật crêê tươc ooy râu ma mơ mr’cơnh bhlưa pân juyh pân đil, zâl cha groong tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong, Lụât tr’pay diic điêl- pr’loọng đong… đoọng ha pân đil coh zr’lụ ch’ngai bha dăh. Ting n’năc t’bhlâng bhrợ k’rơ bh’rợ ch’mêệt lêy bh’rợ xay bhrợ đợ chính sách n’nâu. Tơợ đêêc, zooi pân đil manuyh acoon coh pa dưr c’năl, pa dưr lứch c’rơ âng đay, ting t’ngay bơơn đươi pazêng râu liêm choom đoọng pa dưr ađay, ting t’bil lơi đhr’năng tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong, t’hước năc bhrợ pa dưr pr’loọng đong ma mơ mr’cơnh, k’bhộ ngăn, bhui har: “Azi bhrợ pa dưr, pa choom p’xoọng, apêê lướt xay moon xa nay pháp luật tơợ tỉnh tước ooy bhươl cr’noon lâng bấc cơnh xa nay bh’rợ. Azi công xay bhrợ bấc bh’rợ zooi pân đil crêê ta vey z’năh coh pr’loọng đong cơnh: Câu lạc bộ pr’loọng đong bhui har, Câu lạc bộ zâl cha groong tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong, Câu lạc bộ k’conh k’căn băn par k’coon ch’chau liêm crêê, zr’lụ liêm crêê coh bhươl cr’noon… Lâh n’năc, azi công bhrợ bh’rợ p’căh mặt, zư lêy quyền lợi lâng râu liêm crêê năc crêê cơnh xa nay pháp luật đoọng ha apêê pân đil; đoọng cán bộ ting pâh ooy pazêng Cậu lạc bộ xay moon, p’too pa choom xa nay pháp luật, pazêng tổ bhrợ pr’liêm… đoọng xay bhrợ cơnh pazêng đơn thư crêê tươc ooy bh’rợ tr’vey tr’lin coh pr’loọng đong; ting n’năc đơơh loon ta đang moon ooy pazêng ngành chức năng ting xay bhrợ”./.

Hướng đến sự bình đẳng cho phụ nữ vùng cao Quảng Nam

Bạo lực giới và bạo lực gia đình chưa bao giờ là chuyện “cũ” đối với phụ nữ, nhất là phụ nữ đồng bào dân tộc thiểu số. Đáng nói là, sự cam chịu, nín lặng của chị em đã khiến nạn bạo hành trong nhiều gia đình vùng cao không dễ gì xóa bỏ. 

Người ta thường nói, phận gái 12 bến nước, không biết bến nào đục, nào trong, với A Lăng Thị K quả không sai. Vốn là 1 cô gái xinh đẹp của thôn Chơ net, xã A Ting, huyện miền núi Đông Giang, K được rất nhiều trai làng để mắt nhưng cuối cùng cô nên duyên với chàng trai làng bên. Về nhà chồng khi mới 17 tuổi, xinh đẹp, hiền lành những tưởng cuộc sống của K sẽ ấm êm, hạnh phúc. Thế nhưng K gặp phải người chồng vũ phu. Đôi mắt đượm buồn, K ngậm ngùi, chồng cô có thể “thượng cẳng chân, hạ cẳng tay” với cô bất cứ lúc nào . Thấy K nói chuyện với người lạ là đánh; nói gì không vừa ý chồng đánh, kể cả đôi lúc cô không làm gì cũng đánh…Bị đánh nhiều đến nỗi vết sưng bầm cũ trên cơ thể chưa kịp lành đã lại xuất hiện thêm những vết mới…Nhiều lần cô bị chồng quấn tóc dập đầu xuống đất bị trọng thương nhưng người chồng vũ phu ấy vẫn dửng dưng bỏ mặc vợ đau đớn, con thơ gào khóc. Đau đớn, tủi nhục không thể giải bày cùng ai, đã 2 lần cô tìm đến cái chết nhưng được dân làng đi tìm đưa về. Những tưởng sau những lần như thế chồng cô sẽ ăn năn, hối lỗi nhưng anh ta vẫn “chứng nào, tật nấy” bạo hành vợ suốt hơn 10 năm. A Lăng K tâm sự, cũng đã có lần cô tìm về nhà bố mẹ đẻ để cầu cứu nhưng cha cô bảo, con gái đã lấy chồng là con người ta, vợ chồng có gì về nhà giải quyết. Cái phao, niềm hy vọng cuối cùng của K không còn, cô đành câm nín, nhẫn nhịn chịu đựng cuộc sống hiện tại: “Chồng em đánh em suốt mười mấy năm. Hồi đó tóc em dài, ổng quấn tóc đập đầu em xuống nền nhà, xuống bếp. Hàng xóm không biết vì em làm thinh, không kêu, không khóc, không nói. Cũng có lần em về nhà ngoại rồi nhưng ông ngoại nói, lỡ rồi về nhà chồng đi. Không còn nghĩ gì nữa, 2 lần em đi tự tử, cả làng đi tìm, họ kêu miết em mới về. Cách đây mấy năm em sinh con thứ 3 với ông đi họp ở Gươl mọi người nhắc nhở nên giờ cũng đỡ rồi.”

          Sự nhẫn nhịn, chịu đựng trong im lặng của K hay quan niệm con gái  lấy chồng là con người ta sướng nhờ, khổ chịu của bố K khá phổ biến ở vùng đồng bào dân tộc Cơ Tu, khiến cho tình trạng bạo lực gia đình nơi đây cứ đeo bám, kéo dài âm ỉ. Chị Đinh Thị Hồng Nghiệp, Chủ tịch Hội LHPN xã A Ting cho biết, cả xã có 4 thôn, hầu như thôn nào cũng có 1 vài trường hợp phụ nữ bị bạo hành. Những năm gần đây, nhờ đẩy mạnh tuyên truyền, vận động và hòa giải, tình trạng này đã giảm: “Trước đây, không chỉ thôn Cha net mà cả xã A Ting xảy ra rất nhiều trường hợp bị bạo lực gia đình. Nhưng mà các chị rất ngại  báo, chủ yếu nhờ các chị  cán bộ Chi, Tổ hội năm được, báo về xã và xã phối hợp với các ban, ngành đi tuyên truyền cũng như nhân rộng mô hình bình đẳng giới, CLB phòng chống bạo lực gia đình. Trước đây các thôn 1 năm xảy ra ít nhất 5 trường hợp bạo lực gia đình nhưng giờ giảm rõ rệt; có thôn chỉ còn 1 trường hợp, có thôn không có trường hợp nào".

Các trường hợp bị bạo lực gia đình phần lớn rơi vào những gia đình đông con, kinh tế khó khăn, chồng thường xuyên uống rượu, say xỉn…Bên cạnh đó, nhiều chị em quan niệm là phụ nữ khi lấy chồng phải toàn tâm, toàn ý chăm lo, gánh vác công việc trong nhà; thậm chí có người còn cho rằng, chồng có quyền đánh vợ vì bất cứ lý do nào như ghen tuông, ra ngoài không xin phép, bỏ bê con cái, cãi chồng, từ chối quan hệ tình dục… Trước vấn nạn “bạo lực gia đình” này, những năm gần đây, Hội Phụ nữ tỉnh Quảng Nam đã phối hợp với Ban Dân tộc và miền núi tỉnh triển khai nhiều biện pháp ngăn chặn, giảm thiểu, hướng tới nói không với bạo lực gia đình. Qua đó, nhiều địa phương đã có những cách làm hay, thiết thực để xây dựng gia đình “ Bình đẳng, tiến bộ, ấm no, hạnh phúc” như: xây dựng hội, nhóm, câu lạc bộ phòng chống bạo lực gia đình; tổ chức tập huấn, trang bị kiến thức, kỹ năng ứng phó khi bị bạo hành; đa dạng hình thức tuyên truyền thông qua già làng, người có uy tín, hay tọa đàm, trao đổi, phát tờ rơi, sử dụng hình ảnh minh họa, trực quan sinh động…Bà Lê Thị Xuân, Chủ tịch UBND huyện Đông Giang cho biết: “Hội tổ chức tuyên truyền, tập huấn kỹ năng về bạo lực gia đình. Các thôn, bản thành lập các câu lạc bộ, tổ, nhóm phòng chống bạo lực gia đình với sự tham gia của các già làng, người có uy tín, cán bộ dân số  kịp thời có mặt, hòa giải khi xảy ra bạo lực gia đình. Nhờ đó đã hạn chế được bạo lực gia đình”. 

Cùng với những cách làm linh hoạt, sát thực tế tại từng địa phương, việc triển khai Đề án “Hỗ trợ hoạt động bình đẳng giới vùng DTTS giai đoạn 2018-2025” tại các huyện miền núi Nam Giang, Đông Giang, Tây Giang, Bắc Trà My và Nam Trà My cũng đã đem lại những hiệu quả tích cực. Bà Nguyễn Thị Liên, Phó Chủ tịch Hội LHPN tỉnh Quảng Nam cho biết, sắp tới Hội sẽ tập trung tuyên truyền các Luật liên quan đến bình đẳng giới, phòng chống bạo lực gia đình, Luật hôn nhân –gia đình…cho phụ nữ vùng sâu, vùng xa. Đồng thời tăng cường các hoạt động giám sát việc thực hiện các chính sách này. Qua đó, giúp phụ nữ vùng đồng bào dân tộc thiểu số nâng cao nhận thức, từng bước tiếp cận đẩy đủ cơ hội phát triển, góp phần xóa bỏ dần bạo lực gia đình, tiến tới xây dựng gia đình bình đẳng, tiến bộ, ấm no, hạnh phúc: "Chúng tôi tiếp tục xây dựng, bồi dưỡng  đội ngũ báo cáo viên tuyên truyền pháp luật từ tỉnh đến cơ sở với nhiều hình thức đa dạng. Chúng tôi cũng tập trung nhiều mô hình hỗ trợ phụ nữ bị bạo lực gia đình như: Câu lạc bộ gia đình hạnh phúc, CLB phòng chống bạo lực gia đình, CLB cha mẹ nuôi dạy con tốt, địa chỉ tin cậy cộng đồng…Ngoài ra, chúng tôi thực hiện vai trò đại diện, bảo vệ quyền và lợi ích  hợp pháp cho phụ nữ; cử cán bộ tham gia các CLB tư vấn pháp luật, các tổ hòa giải ..để giải quyết các đơn thư liên quan đến bạo lực gia đình; đồng thời kịp thời kiến nghị các ngành chức năng xử lý, giải quyết./."