T’cooh bhươl Zơ Râm Prứi, ắt coh cr’noon A Banh 1, chr’val Tr’hy, chr’hoong Tây Giang nắc muy coh pazêng apêê manuyh ta luôn xay bhrợ k’rơ bh’rợ xay moon, p’too, pa choom đhanuôr coh bhươl cr’noon pazum têy lâng chính quyền vel đong ting k’đhơợng lêy, zư lêy lâng pa dưr crâng. T’cooh Zơ Râm Prứi, cr’noon A Banh 1 vêy lâh 50 pr’loọng đong đhanuôr, năc vêy chr’hoong Tây Giang pazao đoọng zư lêy lâh 100 héc ta crâng g’mrâng. Coh cr’chăl ahay, t’cooh bhươl Prứi đh’rưah lâng Ban quản trị cr’noon A Banh 1 ơy bhrợ t’vaih c’bhuh zập c’xêê lướt zư lêy crâng, xay bhrợ liêm choom bh’rợ zư k’đhơợng lêy, zư lêy lâng pa dưr crâng. Ting n’năc bhrợ xa nay gr’hoót căh choom pa hư crâng, k’xịa pay k’tiêc crâng bhrợ ha rêê đhuốch. Tước hân noo tal ha rêê năc ađoo lướt tước ooy pazêng pr’loọng đong p’too moon đhanuôr căh choom tal crâng g’mrâng, n’loong ga măc, coh tu k’ruung đác. Lâh n’năc, ađoo dzợ ta đang moon đhanuôr t’bhlâng choh crâng, choh pazêng râu tơơm chr’noh vêy chr’năp, cơnh: cam, xoài, c’rêê, pazêng râu zơ nươu coh crâng, tơợ đêêc ting chroi đoọng ooy bh’rợ pa dưr kinh tế, t’bil ha ul pa xiêr đhrựt. T’cooh bhươl Zơ Râm Prứi prá:“Xay moon năc ng’zư lêy crâng, căh choom mọt ooy crâng col n’loong ga măc, căh choom tal ha rêê coh crâng g’mrâng. Ha dang pa hư crâng năc bil đác, căh vêy đác đươi lâng đác pa bhrợ… Xoọc đâu, tơợ bh’rợ xay moon p’too pa choom đhanuôr zêng xơợng đươi ta nih đha nâng. Căh muy liêm choom ha Nhà nước ting n’năc năc dzợ liêm choom ha đhanuôr. Đợ pr’loọng đong vêy ta pazao đoọng zư lêy crâng năc ta luôn đh’rưah lâng kiểm lâm vel đong đoọng ch’mêệt lêy, đh’rưah zư lêy crâng lâng pa dưr crâng.”

Coh cr’noon A Râh, chr’val Lăng, chr’hoong Tây Giang, t’cooh bhươl Bhriu Pố c’moo đâu năc lâh 70 c’moo, ha dzợ ađoo công dzợ t’bhlâng xay moon, p’too pa choom đhanuôr coh bhươl cr’noon k’đhơợng lêy, zư lêy lâng pa dưr crâng. Ting cơnh t’cooh Bhriu Pố, zư lêy crâng năc văn hoá liêm pr’hay ty đanh âng manuyh Cơ Tu. Tơợ bấc lang n’nâu, manuyh Cơ Tu lêy crâng năc đong, zr’lụ bhrợ t’vaih bh’rợ bhrợ cha đoọng ha đhanuôr. Tu cơnh đêêc, zư lêy crâng lâng pa dưr crâng lâng đhanuôr Cơ Tu năc bh’rợ chr’nắp pa bhlâng. C’moo 2003, t’cooh bhươl Bhriu Pố năc manuyh tr’nơớp coh chr’hoong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam bhrợ pa trơơi m’ma sâm ba kích coh crâng k’coong. Xoọc đâu, ađoo dzợ t’bhlâng choh bhrợ lâh 1 héc ta sâm ba kích, zập c’moo đợ zên bơơn pay pa chô tơợ bh’rợ pa câl riah ba kích năc lâh 100 ức đồng. Ting n’nắc, t’cooh bhươl Bhriu Pố nắc dzợ đoọng m’ma, pa choom cơnh ng’choh lâng zư lêy tơơm zơ nươu đoọng ha đhanuôr vel đong: “Đoo bêl ting pâh pr’họp âng bhươl, chr’val, chính quyền, mặt trận, lâh bh’rợ n’lơơng, acu công ta luôn moon năc ng’bhrợ đh’rưah lâng bh’rợ xay moon zư lêy crâng, xa nay căh choom ta bơơn ađhăh coh crâng k’coong, xay moon đoọng ha đhanuôr n’năl ghít ting cơnnh xay moon đanh đươnh, ta luôn, căh muy coh pr’họp năc coh cr’chăl ắt cha ơh năc công p’loon prá xay ooy bh’rợ zư lêy crâng… ting t’ngay đhanuôr năc công n’năl. Xoọc đâu năc doọ dzợ ngai pa hư crâng.”

Chr’hoong Tây Giang, tỉnh Quảng Nam xoọc vêy lâh 91 r’bhâu héc ta crâng, coh đêêc, crâng g’mrâng lâh 70% lâng bấc n’loong chr’nắp cơnh crêệ, na nuúc, h’rôông… Chr’năp bhlâng, năc zr’lụ crâng c’kir Hơ Nghêê vêy lâh 2 r’bhâu t’nơơm, coh đêêc vêy k’nặ 1 r’bhâu t’nơơm vêy ta xay moon năc t’nơơm n’loong c’kir Việt Nam. Lâng xa nay “Crâng dzợ Tây Giang dưr k’rơ, crâng bil Tây Giang dưr đhur”, coh bấc c’moo ahay, UBND chr’hoong Tây Giang, ơy pazao đoọng, bhrợ pa dưr pazêng c’bhuh zư lêy crâng tước ooy pazêng bhươl cr’noon. Ting n’năc, p’too moon chính quyền pazêng chr’val, Ban zư lêy crâng, đh’rưah lâng cán bộ Kiểm lâm vel đong pazum đh’rưah lâng pazêng c’bhuh zư lêy crâng coh pazêng bhươl cr’noon t’bhlâng lướt ch’mêêy lêy, zư lêy crâng. Tơợ đêềc, đơơh loon zâl cha groong đợ bh’rợ pa hư crâng.

T’cooh A Rất Blúi, Phó Chủ tịch UBND chr’hoong Tây Giang xay moon: Coh cr’chăl ahay, k’nặ 70 apêê t’cooh bhươl, manuyh vêy bấc ngai chăp coh bhươl cr’noon ta luôn pa dưr xa nay bh’rợ âng đay coh bh’rợ xay moon, p’too pa choom đhanuôr k’đhơợng lêy, zư lêy lâng pa dưr crâng. Đươi vêy cơnh đêêc, cr’noọ zư lêy crâng k’coong âng đhanuôr Cơ Tu đhị zr’lụ c’noong k’tiêc Tây Giang năc vêy ta ha dưr ghít pa bhlâng. Zập c’moo tước c’xêê muy âm lịch, chr’hoong năc bhrợ bh’rợ Bhiệc bhan bhuối crâng k’coong, đoọng p’too pa choom đhanuôr lâng pazêng lang ta đhâm c’mor manuyh Cơ Tu ooy văn hoá zư lêy crâng. T’cooh A Rất Blúi prá:“Chr’hoong t’bhlâng xay moon, p’too pa choom lâng pazao đoọng ooy cơ quan chức năng. Râu đêếc năc Ban Zư kêy crâng phòng hộ âng chr’hoong đh’rưah lâng UBND pazêng chr’val, ooy apêê bhươl cr’noon coh vel đong. Coh đêêc, xa nay bh’rợ âng apêê t’cooh bhươl, manuyh vêy bấc ngai chăp âng pazêng bhươl cr’noon, âng pazêng zr’lụ đhanuôr ắt mamông năc vêy bh’rợ t’bhlâng xay moon, p’too pa choom đhanuôr coh bh’rợ zư lêy lâng pa dưr crâng, đoọng bhrợ cơnh ooy, đhanuôr doọ dzợ pa hư crâng g’mrâng, crâng phòng hộ coh chr’hoong./.”

Tây Giang: Phát huy vai trò các già làng, người có uy tín trong việc giữ rừng

Trong những năm qua, huyện miền núi Tây Giang, tỉnh Quảng Nam huy động mọi nguồn lực và thực hiện đồng bộ công tác quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Trong đó, việc phát huy vai trò của các già làng, người có uy tín ở cộng đồng để giữ rừng bền vững được địa phương đặc biệt chú trọng.

Già làng Zơrâm Prứi, ở thôn A Banh 1, xã Tr’hy, huyện Tây Giang là một trong những người đi đầu trong công tác tuyên truyền, vận động bà con ở thôn bản chung tay cùng chính quyền địa phương tham gia quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Già Zơrâm Prứi cho biết, thôn A Banh 1 có hơn 50 hộ dân, được huyện Tây Giang giao khoán bảo vệ hơn 100 héc ta rừng tự nhiên. Thời gian qua, già làng Prứi cùng với Ban quản trị thôn A Banh 1 đã tổ chức các tổ, nhóm hàng tháng tuần tra bảo, vệ rừng thực hiện có hiệu quả việc quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Đồng thời, xây dựng hương ước, quy ước không xâm hại đến rừng, lấn chiếm đất rừng phát nương, làm rẫy. Đến mùa phát nương làm rẫy, già Prứi lại lặn lội đến từng hộ gia đình, khuyên nhủ bà con không phát rừng già, rừng đầu nguồn. Ngoài ra, ông còn vận động bà con tăng cường trồng rừng, trồng các loại cây ăn quả có giá trị kinh tế cao, như: cam, xoài, mây, các loại dược liệu dưới tán rừng, qua đó góp phần vào việc phát triển kinh tế, xoá đói giảm nghèo. Già làng Zơrâm Prứi nói:“Tuyên truyền là phải bảo vệ rừng, không được vào rừng chặt cây lớn, không phát nương làm rẫy ở rừng già. Nếu phá rừng thì mất nguồn nước, không có nguồn nước sinh hoạt và nguồn nước sản xuất… Hiện nay, qua công tác tuyên truyền bà con đều chấp hành rất tốt. Không chỉ có lợi cho Nhà nước mà còn có lợi cho bà con nữa. Những hộ gia đình được giao khoán bảo vệ rừng thường xuyên kết hợp với kiểm lâm địa bàn để tuần tra, kiểm soát cùng nhau giữ rừng và phát triển rừng.”

Ở thôn A Râh, xã Lăng, huyện Tây Giang, già làng Bhriu Pố, năm nay đã ngoài 70 tuổi, nhưng vẫn tích cực tuyên truyền, vận động bà con ở thôn bản quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Theo già Bhriu Pố, bảo vệ rừng là nét đẹp văn hoá truyền thống của người Cơ Tu. Từ bao đời nay, người Cơ Tu coi rừng là nhà, là nơi tạo nguồn sinh kế cho đồng bào. Vì thế, giữ rừng và phát triển rừng đối với đồng bào Cơ Tu là việc làm hết sức quan trọng. Năm 2003, già làng Bhriu Pố là người đầu tiên ở huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam tiến hành nhân giống cây dược liệu ba kích ở dưới tán rừng. Hiện nay, ông vẫn duy trì trồng hơn 1 héc ta sâm ba kích, mỗi năm thu về gần 100 triệu đồng từ việc bán rể ba kích. Bên cạnh đó, già làng Bhriu Pố còn cung cấp giống, hướng dẫn kỹ thuật trồng và chăm sóc cây dược liệu cho bà con địa phương: “Mỗi lần tham dự cuộc họp tại thôn, xã, chính quyền, mặt trận, ngoài công việc khác ra, tôi cũng khuyên tổ chức lồng việc tuyên truyền bảo vệ rừng, chuyện không săn bắt động vật, giải thích cho bà con hiểu rõ theo cách mưa dầm thấm lâu, không chỉ trong cuộc họp mà lúc ngôi chơi đâu đó thì cũng tranh thủ nói về việc bảo vệ rừng… dần dần bà con cũng hiểu được. Hiện nay không có ai phá rừng nữa.”

Huyện Tây Giang, tỉnh Quảng Nam hiện có hơn 91 nghìn héc ta rừng, trong đó, rừng tự nhiên chiếm hơn 70% với nhiều loại gỗ quý hiếm như lim, đỗ quyên, giổi… Đặc biệt, khu rừng di sản Pơmu có hơn 2.000 cây, trong đó gần 1.000 cây được công nhận Cây Di sản Việt Nam. Với phương châm “Rừng còn Tây Giang phát triển, rừng mất Tây Giang suy vong”, nhiều năm qua, UBND huyện Tây Giang, đã giao khoán, xây dựng các tổ đội quản lý và bảo vệ rừng đến từng thôn, bản. Đồng thời, chỉ đạo chính quyền các xã, Ban Quản lý rừng, cùng cán bộ Kiểm lâm địa bàn phối hợp với tổ đội quản lý và bảo vệ rừng ở từng thôn tăng cường tuần tra, kiểm soát, bảo vệ rừng. Qua đó, kịp thời xử lý, ngăn chặn những hành vi xâm phạm đến rừng.

Ông A Rất Blúi, Phó Chủ tịch UBND huyện Tây Giang cho biết: Thời gian qua, gần 70 già làng, người có uy tín trong cộng đồng luôn phát huy vai trò của mình trong công tác tuyên truyền, vận động bà con quản lý, bảo vệ và phát triển rừng. Nhờ đó, ý thức giữ rừng của bà con Cơ Tu vùng biên giới Tây Giang được nâng lên rõ rệt. Hàng năm, vào tháng Giêng, huyện lại tổ chức Lễ hội Khai năm Tạ ơn rừng, nhằm giáo dục cho bà con và các thế hệ trẻ người Cơ Tu về văn hoá giữ rừng. Ông A Rất Blúi, cho biết:“Huyện cũng tiếp tục lãnh đạo, chỉ đạo và giao cơ quan chức năng. Đó là Ban quản lý rừng phòng hộ của huyện cùng với UBND các xã, thông qua cộng đồng bà con trên địa bàn. Trong đó, vai trò của già làng, người có uy tín của từng thôn, từng khu dân cư có trách nhiệm tiếp tục tuyên truyền cho bà con trong việc quản lý, bảo vệ và phát triển rừng  để làm sao đó, bà con không xâm hại đến rừng tự nhiên, rừng phòng hộ trên địa bàn huyện./.”