Nâu đoo năc tr’coọ xa nưl ty chr’năp lâng ma bhưy, buôn đươi dua zâp bêl bhiệc bhan ty chr’năp âng manưih Cơ Tu. C’năt t’ruih “P’rá xa nay coh Gươl” tuần nâu, PV A Viết Sĩ vêy g’luh prá xay lâng anoo Pơ Loong Phước (Chủ nhiệm CLB Dân ca Dân vũ Tà Bhing) coh chr’val Bến Giằng, thành phố Đà Nẵng ooy đăh bhiệc lêy bhrợ tr’coọ xa nưl a’xăng âng manưih Cơ Tu.

PV: Chăp hơnh anoo Pơ Loong Phước! Vêy năl a’xăng năc mưy ooy đợ tr’coọ xa nưl ty chr’năp âng manưih Cơ Tu. Cơnh đêêc, xa nưl nâu ơy vaih tơợ ha bêl?

Pơ Loong Phước: A’xăng nâu vaih đanh ặ, tơợ lang a’conh a’bhướp ahay. Apêê zư pa dưr tươc xoọc đâu. Bêl ahay zâp vêêl zêng vêy mưy bêệ a’xăng lâng buôn đươi zâp bêl bhiệc bhan, xay xơ âng manưih Cơ Tu. Râu chr’năp, tr’coọ xa nưl nâu mưy apêê t’cooh t’ha choom k’đhơợng đươi, apêê p’niên căh choom đươi. Buôn đươi đoọng xay moon đhanuôr coh vêêl năl ooy bhiệc bhan chr’năp coh vêêl đông.

PV: Bhiệc lêy ra văng bhrợ a’xăng nâu ha cơnh? Lêy pay đợ pr’đươi lêy bhrợ nâu ha cơnh?

Pơ Loong Phước: Lâng a’xăng nâu lêy bơơn pr’đươi bhrợ doọ vêy k’đhạp cơnh zâp tr’coọ xa nưl lơơng. Bơơn t’ghêy ta rí dal mơ 40-60cm. Moon zr’nưm t’ghêy ga măc năc liêm choom lâh, ta rí mơ 9 cha đa têy, bhrợ vêy xưl liêm pr’hay lâng nhâm mâng.

PV: Cơnh đêêc, bhiệc lêy bhrợ ting bhr’dzang ha cơnh? Dọo bil bâc cr’chăl t’ngay?

Pơ Loong Phước: Xang bêl ra văng pr’đươi bh’rợ liêm zâp năc bhiệc lêy bhrợ cung doọ lâh k’đhạp lâng bil bâc cr’chăl t’ngay. T’ghêy nâu lêy k’têêh pa liêm đoọng xa nưl ki đặ lâh. Ha dang đợc cơnh đêêc căh pa liêm năc xa nưl căh chr’va liêm. Đăh tu t’ghêy năc lêy bhrợ t’boọng buôn plong. Cung doọ râu k’đhạp.

PV: Ting cơnh acu năl, a’xăng nâu căh mưy manưih Cơ Tu vêy, ha dợ acoon coh zr’lụ Tây Nguyên cung vaih. Cơnh đêêc, vêy râu lalay căh? Buôn đươi bêl g’luh n’đoo?

Pơ Loong Phươc: Ợ, căh mưy manưih Cơ Tu năc bơr pêê đhị zr’lụ đhanuôr Tây Nguyên cung vêy xa nưl nâu. Zâp đhị vêy cơnh bhrợ lâng đươi dua lalay. Âng Cơ Tu buôn đươi bêl vêy râu bhiệc chr’năp coh vêêl đông, plong k’pị mưy đăh. Ha dợ đăh Tây Nguyên apêê k’pị 2 đăh. Lâng manưih Cơ Tu lâh mơ đươi đoọng xay moon vêy râu bhiệc chr’năp năc cung vêy đươi dua zâp bêl vaih bhiệc bhan ga măc cơnh xay xơ, hơnh deh ha roo t’mêê, moot gươl t’mêê. Bêl apêê đha đhâm c’moọr Cơ Tu tân tung da dặ căh choom căh vaih a’xăng nâu.

PV: Tươc đâu, anoo choom chi ơh lâng bhrợ ha mơ bâc tr’coọ xa nưl ty chr’năp?

Pơ Loong Phước: Bâc tr’coọ xa nưl âng manưih Cơ Tu cơnh n’jưl, khèn, a’bel, a’xăng, cr’dool zêng choom chi ơh lâng bhrợ. Lâh mơ, acu dzợ choom taanh dzặc cơnh zong, t’lêệc, a’pươih, a’pậ... moon zr’nưm, acu chăp kiêng bh’rợ lêy bhrợ tr’coọ xa nưl, taanh dzặc âng đhanuôr Cơ Tu. Lêy zư đợc pa liêm.

PV: Lâng anoo, tr’coọ xa nưl ty chr’năp moon zr’nưm lâng a’xăng moon lalay vêy chr’năp ha cơnh ooy pr’ăt tr’mung Cơ Tu?

Pơ Loong Phước: Tr’cọo xa nưl ty chr’năp âng zâp acoon coh zêng vêy râu chr’năp lalay. Ooy pr’ăt tr’mung văn hoá âng Cơ Tu căh choom căh vêy tr’coọ xa nưl. Ha dang căh vaih xa nưl khèn, chiing, cha gâr căh cậ a’xăng năc bil đợ râu chr’năp liêm ty ahay. Zâp bêl bhiệc bhan ga măc coh vêêl đông cung căh choom căh vêy tr’coọ xa nưl.

PV: Năc manưih dzợ p’niên, anoo vêy râu kiêng moon p’too tươc apêê pr’zợc p’niên Cơ Tu xoọc đâu đăh bhiệc zư lêy văn hoá âng đhanuôr hêê?

Pơ Loong Phước: Lalua lêy lang p’niên Cơ Tu nâu cơy căh dzợ bâc ngai kiêng, k’rang lêy tươc văn hoá ty âng đhanuôr đay. Lâng cung bâc ngai căh choom bhrợ lâng chi ơh tr’coọ xa nưl, cơnh a’xăng nâu. Acu cung ta luôn xay moon, k’đươi apêê pr’zợc lêy k’rang, chăp kiêng văn hoá âng đay, oó lêy lơi ha dợ bil pât.

PV: Ớ! Chăp hơnh anoo Pơ Loong Phước ooy g’luh prá xay bêl đâu./.

TRAO ĐỔI: “QUY TRÌNH CHẾ TÁC NHẠC CỤ TÙ VÀ CỦA NGƯỜI CƠ TU”

Với đồng bào Cơ Tu tại khu vực miền núi của thành phố Đà Nẵng, Tù và (A’xăng) là vật dụng không thể thiếu trong đời sống văn hóa tinh thần của bà con. Đây là nhạc cụ truyền thống quan trọng và linh thiêng, thường được sử dụng trong các nghi lễ truyền thống của người Cơ Tu. CM “Câu chuyện ở Gươl” tuần này, PV A Viết Sĩ có cuộc trao đổi với anh Pơ Loong Phước (Chủ nhiệm CLB Dân ca Dân vũ Tà Bhing) ở xã Bến Giằng, thành phố Đà Nẵng về quy trình chế tác nhạc cụ Tù và của người Cơ Tu.

PV: Xin chào anh Pơ Loong Phước! Được biết, Tù và là một trong những nhạc cụ truyền thống của người Cơ Tu. Vậy, nhạc cụ này đã có từ khi nào?

Pơ Loong Phước: Nhạc cụ Tù và đã có từ rất lâu đời. Từ thời ông bà, tổ tiên là đã có rồi. Họ truyền đạt và giữ gìn cho đến tận thế hệ bây giờ. Trước đây, ít nhất mỗi thôn đều có một cái Tù và thường sử dụng vào các dịp lễ hội, lễ cưới truyền thống của người Cơ Tu. Điều đặc biệt, loại nhạc cụ này chỉ có già làng, người có uy tín mới được sử dụng, chứ người trẻ không được dùng. Tù và thường sử dụng vào mục đích để báo hiệu cho dân làng biết về một việc hệ trọng nào đó trong thôn.

PV: Công đoạn đầu tiên cần chuẩn bị trước khi chế tác Tù và là gì? Việc lựa chọn vật liệu như thế nào, thưa anh?

Pơ Loong Phước: Đối với Tù và thì tìm vật liệu không khó, cũng không đòi hỏi nhiều so với các loại nhạc cụ khác. Cái đầu tiên bắt buộc phải có là sừng trâu dài khoảng 40-60cm, xong rồi cần một lưỡi gà làm bằng đồng để làm lỗ thổi. Nói chung, sừng trâu càng to thì càng tốt, phải lấy sừng từ con trâu đực ít nhất từ 9 gang tay trở lên là được, như vậy khi làm sẽ cho âm thanh vang đẹp, chắc khoẻ hơn và sử dụng cũng bền hơn.

PV: Vậy, quy trình chế tác Tù gồm những bước nào? Có mất nhiều thời gian không thưa anh?

Pơ Loong Phước: Sau khi đã chuẩn bị đầy đủ vật liệu cần thiết thì việc chế tác cũng không quá khó, cũng không mất nhiều thời gian, nhưng lại đòi hỏi sự chỉn chu, tỷ mỹ của người chế tác. Sừng trâu cần phải bào, chà cho nhỏ mỏng và sáng bóng hơn, chứ không để nguyên vậy. Nếu để sừng nguyên vậy khi thổi âm thanh sẽ không vang, không thoát hơi được. Ở gần đầu nhọn sừng trâu thì đục một lỗ hình chữ nhật nhỏ vừa đủ để thổi. Xong rồi đục 2 lỗ nhỏ ở gần 2 bên đầu để cột dây tiện xách đi. Cũng chỉ đơn giản vậy thôi nhưng độ bền thì rất tốt.

PV: Theo tôi được biết, nhạc cụ Tù và không chỉ người Cơ Tu có mà ở một số vùng đồng bào Tây Nguyên cũng có. Vậy, có sự khác biệt gì không? Nhạc thường được sử dụng vào dịp nào? 

Pơ Loong Phước: Đúng vậy, không chỉ có người Cơ Tu mà một số vùng đồng bào Tây Nguyên cũng có loại nhạc cụ này. Tất nhiên là mỗi nơi, mỗi dân tộc đều có cách chế tác và sử dụng vào mục đích khác nhau. Của người Cơ Tu thì chủ yếu thổi khi có việc gì hệ trọng trong thôn, xóm nhằm mục đích báo hiệu việc gì đó và thổi chỉ bịt 1 bên đầu. Còn tôi thấy bên Tây Nguyên họ vừa thổi vừa bịt theo nhịp ở 2 bên đầu sừng. Với người Cơ Tu, ngoài sử dụng để báo hiệu thì Tù và cũng thường được sử dụng vào các dịp lễ hội lớn như đám cưới, ăn mừng lúa mới, vào gươl mới... Khi các chàng trai, cô gái Cơ Tu hoà mình vào điệu múa Tân tung Da dá cũng không thể thiếu âm thanh của Tù và.

PV: Đến nay, anh có thể chơi và chế tác được bao nhiêu nhạc cụ truyền thống Cơ Tu?

Pơ Loong Phước: Rất nhiều nhạc cụ truyền thống của người Cơ Tu như đàn 2 dây, khèn, a’bel, a’xăng, cr’dool... tôi đều chơi được mà thậm chí chế tác được cả. Ngoài chế tác nhạc cụ tôi còn biết đan lát nữa, chẳng hạn như đan gùi đàn bà, gùi đàn ông và các loại nia, mâm, giỏ... tôi đều làm được. Nói chung, tôi rất đam mê với việc chế tác các loại nhạc cụ, về đan lát truyền thống của đồng bào Cơ Tu mà ông cha xưa đã để lại. Mình là thế hệ sau cần phải biết gìn giữ và phát huy.

PV: Với anh, nhạc cụ truyền thống nói chung và Tù và nói riêng có ý nghĩa như thế nào trong đời sống của người Cơ Tu?

Pơ Loong Phước: Nhạc cụ truyền thống của mỗi dân tộc đều mang một ý nghĩa đặc biệt khác nhau. Người Cơ Tu cũng vậy, trong đời sống văn hoá không thể thiếu nhạc cụ. Nếu không có tiếng đàn, tiếng khèn, cồng chiêng hay Tù và... thì rất nhàm chán, mất đi giá trị văn hoá truyền thống. Trong các dịp lễ hội lớn tại địa phương thì những âm thanh của các loại nhạc cụ truyền thống không thể thiếu được.

PV: Là một người còn trẻ, anh có điều gì muốn nhắn nhủ đến các bạn trẻ Cơ Tu ngày nay trong việc bảo tồn văn hóa của đồng bào mình?

Pơ Loong Phước: Thực tế lớp trẻ Cơ Tu bây giờ không còn nhiều người mặn mà, quan tâm đến văn hoá truyền thống của đồng bào mình. Và cũng không nhiều người biết chế tác hay chơi được các loại nhạc cụ, chẳng hạn như Tù và này. Cá nhân tôi cũng thường xuyên tuyên truyền, vận động các bạn trẻ phải luôn quan tâm, yêu văn hoá của mình, không được thờ ơ để rồi bị mai một dần.

PV: Vâng! Cảm ơn anh Pơ Loong Phước về cuộc trò chuyện hôm nay./.