Tây Nguyên dôl rlău du khay kro phang dŭt krit nji bah ntơm tât aƀaơ. Âk neh tơm tăm nhop huănh, khĭt kro, roh huach wăng sa mô dơi kơp lĕ. Nău dŭt nkoch Tây Nguyên lah ntŭk geh âk dak  me  dak diăng, rnoh âk dak mih tât 100 rmen mét khối ăp năm, rlău âk  nău ŭch geh dak tŏ bah 2 rkeh héc ta tơm tăm. Tâm rnôk nê,  khay kro phang lah khay dơh uĕh an tơm tăm tơm  khlay kơt phê, tiêu, sầu riêng... luh kao kơn play; lah geh tơm dak tŏ, khay kro phang mbra jêng “khay khlay”. Aơ lah nkô̆ du rut nău nchih “Tây Nguyên kroh khar: Mhâm ƀư gay khay kro phang jêng khay dơh uĕh” tă bah rmôt phóng viên Nhih pah kan way gŭ kan ta nkual Tây Nguyên – Radio nău ngơi Việt Nam ƀư.

Tâm  nău nchih nkoch nar aơ, jă kônh wa n’hanh băl mpôl djăt nău nchih bôk năp đah bôk moh “Cà phê hao khlay tât chông yôch, duh phang tât dŭt”, nkoch mpeh nău ji uh nuih n’hâm bah ƀon lan Tây Nguyên tâm rnôk rnoh khlay cà phê dôl ta rnoh khlay tât chông yôch, yơn nău dơh uĕh dơi nsĭt geh tay lah mô hôm kâp nơm tâm ăp rơh mih tŭp  kơl mir tơm rlău dơi khay kro phang.

Rlău 20 năm jâk r’ah joi nău rêh ta nkual  neh guh bazan xã Ia Pia, nkuâl Chư Prông, n’gor Gia Lai, mô hŏ tă Lưu Văn Dương saơ tơm cà phê nsĭt nău mpŏng geh têh kơt nê̆. Rnoh khlay cà phê nar 29/4 lah 134.000prăk/kg, âk rlău 3 tơ̆ rđĭl đah ndrel khay dja năm  e nơh. Yơn cà phê lơn ma hao  khlay, wa Dương lơn ma ji uh nuih n’hâm yor rnôk hao khlay bơi klaih luh bah mpang ti, tă bah mir tơm cà phê nhop huănh:

“Kônh wa ta aơ dak lah nơm geh tŏ bah dak bât, ma tŏ dơi 2 tơ̆, lôch Tết, nklăp 20 khay ngoăy lah lĕ dak tât aƀaơ. Gâp n’gluh prăk khoan 2 ntu yơn mô geh dak đŏng. Aƀaơ mô hôm blău lơh, mô geh dak gay tŏ đŏng ôh, hôm duh phang tay đŏng lah roh lĕ dơm. Rnoh khlay yơn kônh wa ntŭk dơi geh tăch sa rnôk hao khlay, tơm hôm mô dơi kơl rêh đŏng”.

Duh phang ntoch jong, rêng lam Tây Nguyên. Wa Nguyễn Bá Luân, thôn Đắk Thọ, xã Đắk Lao, nkuâl Dak Mil, n’gor Dak Nông rngot, mô hŏ  tă geh duh phang kơt năm aơ, lĕ rngôch ăp tơm dak kroh suăt da dê. Păng hŏ rvăt 33 n’glôn dĭng (ăp n’glôn jong 50m) têk bah n’glău dak bât ngai đah jay rlău 1,5km, nsrôih kuar rvach dak mpêt ndrôm n’glĕ dŭt gay kơl rêh cà phê hvi 2 héc bah rnăk he. Ta ăp klŏng dak huêt jê̆ n’glău dak bât, bar pe jât mboi máy bơm rhôp jêng tâm pit nchep nchop mô hŏ tă geh. Wa Nguyễn Bá Luân, nkoch:

“Lor bôk năp saơ kro phang dŭt krit nji, ntoch jong kơt nê, ăp ntŭk mô geh tŏng dak da dê. Aƀaơ he mô tŏ, mô kơl dơi ri tâm ban ma geh rnoh khlay ma  play mô jŭr geh dơm”.

Rnoh khlay cà phê ăp nar lơn ma hao ƀư âk ntŭk ta Tây Nguyên jêng tât geh rnoh âk dĭng tŏ dŭt âk, rnoh khlay rvăt dak dŭt khlay tâm khay wai. Ta nkuâl Dak Mil, nkual  rgum tăm âk cà phê ta n’gor Dak Nông, rnoh âk mô hŏ tă geh n’glôn dĭng jong têk bah n’glău dak bât tât mir tơm 100 n’glôn, tâm ban đah rnoh jong ngai rlău 5km. Ta aơ đŏng, rnoh khlay dak tŏ hao khlay mbro, ntơm bah 120 rbăn prăk/mông tŏ (ăp mông 5-7m3 dak) năm e nơh, tât năm aơ hao khlay mbro hao tât 300 rbăn prăk/mông, mô dơn nê geh ntŭk rlău 500-600 rbăn prăk. Rnoh khlay dak  tŏ cà phê hao rlău 10 tơ̆ rnoh khlay dak dŏng rêh ta nkual ƀon têh Buôn Ma Thuột, ƀon  lan pha lah ma ndơ̆ prăk dơm. Wa Phan Xuân Vinh, xã Đắk Lao, nkuâl Dak Mil, n’gor Dak Nông ngơi ƀrôk, âk ntŭk aƀaơ bol ma geh prăk mô dơi rvăt geh dak tŏ ơm!

“Tơm dak aƀaơ mô dơi tŏng đêt. Du đêt rnoh neh tăm âk hvi hŏ khĭt kro lĕ hôm. aƀaơ nuĭh ƀon lan ân kơl tơm tăm dơm, ma trong bol khlay ân rvăt dak kơl rêh tơm cà phê”.

Duh phang krit hô ƀư du đêt n’gor ta nkual Tây Nguyên ân n’gluh nău n’glêh an dŭt jêr jŏt: kơl n’hanh ntlơi ta ah ntŭk! Ta nkuâl Ia Grai, n’gor Gia Lai, lĕ rngôch 23 n’glău dak bât hŏ kroh suăt lĕ. Wa Đỗ Văn Đông, Groi kruanh UBND nkuâl an gĭt, moh neh cà phê I dơi kơl rêh,  moh mir I ân ntlơi jăng mbra dơi n’glêh an rnôk nkuâl nchră đah ăp  nuĭh tơm mât dŏng dak bât, ăp nông lâm trường:

“Nkuâl hŏ jă lĕ rngôch ăp công ty nông, lâm trường, ăp nuĭh tơm  n’glău dak bât n’hanh ăp n’gor mbơh nău ngăn geh na nê̆. Ntŭk I kơl dơi ri rgum trong ƀư gay kơl, ntŭk I dŭt krit nji mô dơi kơl rêh ri ân geh trong ntop kơl nău kan tuch tăm an kônh wa”.

 Tây Nguyên geh rlău 2 rkeh héc ta neh tuch tăm, tâm nê bơi 1/3 rnoh neh, tâm ban đah nklăp 640.000 héc ta tăm  tơm cà phê, lah tơm tăm tơm khlay tâm jâng wăng sa bah nkual. Tâm bah ri aơ nơh rnoh khlay cà phê hao mbro n’hanh tât chông yôch mhe. Rnoh khlay tăch n’gluh nar 29/4 (jao tât khay 7/2024) hŏ geh 4.151USD/tấn, rnoh khlay rgum rvăt tâm dak hao tât 134.000prăk/kg. Rnoh khlay hao tât chông yôch mhe đah âk nău mpŏng an ƀon lan kan lŏ mir geh nsĭt tơm wăng sa mbơm oi.  Ndrĭ yơn, duh phang dôl  hŭr kro tơm cà phê lam nkual Tây Nguyên, mô dơn ƀư hŭch săk geh play ma hôm geh ma nău hŭch roh ăp rnoh hvi neh tăm.