Aƀaơ, âk ndơ tuch tăm  tơm bah Tây Nguyên kơt: cà phê, tiêu, sầu riêng… hao  khlay hŏ rgop rgâl nău rêh bah nuĭh ƀon lan ma hôm pơk hvi ntŭk tăch n’gluh đŏng. Bol tât khuch bah Elnino ƀư jêng duh phang dŭt hô tât âk ntil tơm tăm ta Tây Nguyên, yơn nuĭh ƀon lan nha hôm nsrôih rdâng lơh duh phang gay mât njrăng nău dơi geh tuch tăm bah he đŏng:

Rnoh khlay cà phê dôl hŭch hao ta rnoh 120000 tât 125.000 prăk/kg. Tâm khay 4, rnoh khlay cà phê hao tay 20.000 prăk/kg. Tâm khay 3, cà phê hao tay 15.000 prăk/kg rđĭl đah khay bah năp nê nơh. Đah rnoh khlay dja, doanh nghiệp rgum rvăt tăch n’gluh ndơ tuch tăm nchroh: Lah khay 5 hao ndal kơt khay 4, nklăp rnoh khlay cà phê mbra hao tât chông 150.000 prăk/kg. Tă bah nău tâm lơh tâm su n’hanh duh  jêr ta Biển Đỏ, mô tŏng tơm ndơ tăch, ăp nuĭh wâr kĭn cà phê ta châu Âu joi trong n’hao rnoh âk rnă ntêm tâm rnôk klach rvê mpeh rêng pă an, njêng suan mpet ƀư rnoh khlay cà phê nar lơn ma hao khlay tay đŏng. Rnoh âk cà phê lam ntŭr neh năm  aơ hŭch nklăp 10- 15%. Tâm rnôk nê, rnoh âk cà phê bah Việt Nam năm 2023 - 2024 nchroh hŭch 10%. Lah nuĭh tăm cà phê jŏ năm ta n’gor Dak Lak, wa Y Min Ayun dŭt rhơn bah năp rnoh khlay uĕh dja.

“Nuĭh ƀon lan geh nău rhơn yor rnoh khlay cà phê tâm năm 2024 dơi hao khlay. Nuĭh ƀon lan mpôl hên mpŏng rnoh khlay sầu riêng, cà phê n’hanh tiêu dơi mât nâp an tât jêh aơ tay gay nsĭt tay nău đăp mpăn hơm răm  an nuĭh ƀon lan, hun hao wăng sa rnăk wâl an ăp ƀon lan kan lŏ mir.

Âk ntil ndơ tuch tăm tơm bah n’gor Dak Lak, kơt: cà phê, mắc ca, sầu riêng, ba phe...hŏ geh pơk hvi ntŭk tăch tât ăp dak đah trong tơm. Nau aơ mô knŭng rgop nau rgâl nau rêh bah nŭih ƀon lan ma hôm rgop nau geh ân tơm prăk ngih dak ma rbăn rmen tă bah nau kan tuch tăm, tăch rgâl, tăch luh. Năm 2024, ntŭk kan tuch tăm Dak Lak nsôih, ŭch lŏ ndŏ luh nau leo ndơ tuch tăm bah n’gor hăn ngai lơn. Ngăn lah, rnoh bah ăp ntil ndơ kơt; sầu riêng, cà phê, tiêu, ba hao khlay. Ndrel ma nê, ntŭk kan n’gâng kan kŏ joi geh dơi trong tăch luh tơm tât du đê̆ dak ri ma rnoh geh bah kônh wa ƀon lan kan lŏ mir geh hao prêh. Wa Nguyễn Hoài Dương, Giám đốc N’gâng kan tuch tăm, hun hao ƀon lan n’gor Dak Lak mbơh, năm e, rnoh geh tăch luh bah n’gor aơ rơh bôk năp geh 1,6 rmen đôla Mỹ, năm aơ, n’gor lŏ ƀư tĭng nau dăng tâm nau tuch tăm, ngăn lah uănh khlay nau pơk hvi ntŭk tăch luh bah ăp ntil ndơ tăm tơm khlay:

          ‘Ntŭk tăch ndơ lah ntŭk geh dơi ngăn. Năm 2024, ntŭk kan mra mĭn njêng 16 nau tâm ton dah rŏng tăch rgâl dah rŏng ma Việt Nam hŏ kí ton đah ăp nkuăl, ăp neh dak gay ndăn ăp nau kơl an bah ăp nau geh dơi bah ăp nau ton tăch rgâl dah rŏng aơ ndrel mĭn ăp nkuăl geh ăp nau dơi rvăt lăp ndoh ndơ tă bah Việt Nam ma Dak Lak geh nau dăng, gay tă bah nê rƀŏng tât nau kan tuch tăm gay đăp mpăn ăp nau đă geh dơi nâp ngăn bah ăp ntŭk nê, gay tă bah nê n’hao nau geh rnoh ndrel tăch rgâl ân nâp nâl”.

Tâm rnôk n’gâng kan tuch tăm mhe hun hao bên di đah rgâl trôk nar, ƀon lan nuĭh Bahnar ta xã Glar, nkuâl Đăk Đoa, n’gor Gia Lai hŏ dŏng ăp bôk nău kan  mât chăm mhe. Tâm nê, kônh wa hŏ tâm rgop nău kan tuch tăm đah doanh nghiệp gay tăm n’hanh mât chăm tơm cà phê rĭng rêng ƀư lhăt jăp, nkre mât njrăng ntŭk gŭ rêh neh ntu nkre tŏng di rnoh kah uĕh ndơ tăch n’gluh. Nơm geh dŏng ăp trong mât chăm cà phê jŏ jong, kônh wa Bahnar ta xã Glar aƀaơ mbra dơi tăch cà phê đah rnoh khlay lơn bu rvăt bah dih ntơm bah 10.000 tât 15.000 prăk/kg. Neh ntu hŏ jêng rmŭ ôm lơn nơm geh dŏng phân poh hữu cơ, phân ndum êng n’hanh ntlơi ăp dak si ndrŭng, dak si khêh djơh. Aƀaơ, geh rlău 214 rnăk rnoi Bahnar ta xã Glar, nkuâl Đăk Đoa, n’gor Gia Lai râng tâm rêng kan mât chăm cà phê tĭng trong rƀŏng kloh uĕh dja. Rơh ƀư rgâl nău mĭn mât chăm cà phê ta aơ mô dơn lah njuat hăn mpeh trong wăng sa  ma hôm an saơ kônh wa hŏ gĭt dơi nău khlay bah nău hun hao tuch tăm tĭng trong rƀŏng jŏ jong n’hanh bên di đah rgâl duh nđik trôk nar. Wa Lê Hữu Anh - Giám đốc HTX Tuch tăm  n’hanh rhŏ dŏng Lam Anh, nkuâl Đắk Đoa, n’gor Gia Lai, an gĭt:

“Lôch 4 năm an ƀư trong ntĭt leo ƀư cà phê mât chăm tĭng trong rƀŏng jŏ jong mô dŏng dak si  khêh djơh n’hanh mât chăm kloh uĕh ri nsĭt geh wăng sa ta xã Glar ntŭk HTX Tuch tăm n’hanh Rhŏ dŏng Lam Anh an ƀư, n’hanh nuĭh ƀư lơn âk lah rnoi Ba Na ri aƀaơ geh nău tam dŭt uĕh. Mpơl rlău ăp năm, ăp rnăk ƀon lan kan lŏ mir rgâl ƀư tĭng trong ntĭt leo dja dŭt âk n’hanh hŏ geh nău dơi tam kloh mpeh mât chăm mir tơm; mpeh trong rgâl nău kan mât chăm.”

          Âk năm ma aơ, rnơm geh dak tŏ, kônh wa rnoi Jrai tâm xã Ayun, nkuăl Cư Sê, n’gor Gia Lai hŏ tăm ba 2 yan, mô lah geh rnăk tăm 3 yan ân geh văng sa đăp mpăn. Kônh wa ƀon lan nsôih ƀư lŏ, leo ntil mhe tăm tăm. Rnơm nê, ăp ntŭk lŏ mhe ta aơ hŏ ndrel dôl kơl an kônh wa hơm răm. Dơi gĭt, ba tâm lŏ Ayun geh hvi rlau 100 ha, âk neh hŏ geh tăm tĭng trong hữu cơ gay ma n’hao nau geh văng sa, bah nê kơl an tât nau ndâk ntơ kah phe Ayun. Yuh Kpă H’Đan, ƀon Keo, xã Ayun, nkuăl Cư Sê, ngơi:

          ‘Bah năp nơh tam Ia Bong mô geh trong dak tŏ ri ma nau kan tuch tăm, ma ngăn lah ƀư ba dak bah kônh wa mâp âk nau jêr, ntơm nar ƀon Keo geh n’gâng kan tâm nkuăl ntuh kơl nkra trong hoch dak, ăp lŏ kŏ geh tŏng dak, jêh nê đŏng lah kônh wa blau kơt tĭng nau kan tuch tăm mhe ri ma ăp yan tuch tăm geh rnoh âk lơn, ndrel ntơm bah nê ma nau rêh bah kônh wa ta aơ geh rgâl ngăn, mô hôm ji ngot kơt ntơm nơh ôh”.

          Xã Ea Drông, thị xã Buôn Hồ, n’gor Đắk Lắk geh rlău 4.800 ha neh tuch tăm; nuĭh ƀon lan lơn âk ƀư ba, cà phê, tiêu, mât rong ndrôk, be, sŭr… Ta năp nău  ngăn geh âk ndơ tuch tăm tŭp tâm trong rvah rvăch ndơ jŭr geh, rnoh khlay hŭch thuk, hôm sŭr djăr, ndrôk rpu way geh bu mpet rvăt thuk, âk ƀon lan kan lŏ mir hŏ ngăch joi trong hăn mhe, njêng rmôt tâm boh, tâm rgop kan tuch tăm gay tâm kơl nsum mpeh khoa học kỹ thuật, tơm prăk manh, ntŭk tăch rgâl. Ngoăy tâm ăp trong ntĭt leo tâm rgop kan nsum ntoh lư ta xã Ea Drông lah njêng ăp rmôt tâm boh mât rong be. Tĭng nê, đah nău ntop kơl bah Jrô kan wăng sa – ntŭk ntô ndơ dŏng thị xã n’hanh ăp mpôl kan nsum mpôl kơt Thị đoàn, Hội nông dân, ăp rnăk tă ơm geh nău gĭt kan ndrel tâm rgop njêng rmôt tâm boh, manh tơm prăk rvăt kon ntil, ƀư ndrung n’gar mât rong, buăt nthoi nkơnh ndơ tăch gay joi geh trong tăch ndơ tuch tăm.

Kơt nô Y Chuông Mlô, ta buôn Dhu, xã Ea Drông, thị xã Buôn Hồ, nơm geh nău ntop kơl bah Thị đoàn n’hanh Jrô kan wăng sa – ntŭk ntô ndơ dŏng thị xã Buôn Hồ, hŏ njêng rmôt tâm boh mât rong be buôn Dhu. Năm 2020, đah tơm prăk ntop kơl 100 rkeh prăk, rmôt tâm boh hŏ rvăt 25 mblâm  be sĭt tâm pă an 5 lăp kan nsum mât rong. Tât aƀaơ, ăp năm rmôt tâm boh tăch hang rhiăng mblâm be kon n’hanh be puăch, nsĭt tay nău geh wăng sa mbơm oi n’hanh đăp mpăn an ăp nuĭh lăp kan nsum.

Nô Y Chuông an gĭt, nău rgâl jêng mât be kơt tĭng rmôt tâm boh lah trong ƀư ngăch ngăr n’hanh tâm di đah nău  geh si tăm, ndơ mât ta ntŭk. Rmôt tâm boh hŭch pơk hvi trong ntĭt leo dja tâm ăp rnăk tâm ƀon, ntơm bah nê n’hao nsĭt geh wăng sa rnăk wâl, kơl rgâl geh nău rêh an kônh wa.

          “Mât be dơh lơn rđĭl đah ăp ntil ndơ mât êng ƀa ƀă, be đêt geh nău ji rbiĕh, way mâp âk lah geh ji măt n’hanh ji siăk. Ăp nău ji dja dơh săm, kơt ji măt ri djăt ma rvăt dak si ntruh măt bar pe tơ̆ lah hŏ bah hôm. Mât be dơi tâm nău joi tơm  ndơ siăm đŏng, wăr aơ geh dŭt âk ntil tơm tăm sŏk lha an be kơt tơm đŭr, keo,  bơ...he mbra ndăn hăn sreh nsĭt an be sda”.