Pơkâ mơ’no a khế 6/2023, mê cho tơdroăng pơkâ mơdât ko ‘nhiê kong dêi Khu tơrŭm châu Âu dó inâi EUDR pơkâ thế tâi tâng mâu tơmeăm ki rôe ‘mot ing châu Âu tung mê, ai kơphế-ôh ta tơdjâk troh tơdroăng ko ‘nhiê kong klêi kơ’nâi hâi lơ 31/12/2020. Tơdrêng ƀă tơdroăng ki mê, kế tơmeăm athế châ mơnhên tối xiâm rêi tíu ki pêt mơjiâng, ƀăng deăng ki mơjiâng ƀă rak vế tro tiô luât tơnêi têa ‘na pêi pêt mơjiâng tơmeăm. Tơdroăng pơkâ kố kô xêt sap khế sap ing khế 1 hơnăm 2026 ƀă khu mơdró kâ ki kân ƀă kơ’nêi mê, 6 khế bă mâu khu mơdró kâ ki krâ kơvâ ƀă ki kŭn.

 Ƀă Việt Nam-cho tơnêi têa ki mơ’no tê kơphế hên má péa lâp plâi tơnêi ƀă châ dâng 40 troh 50% tâi tâng kế tơmeăm ki mơ’no tê troh mâu kong têa tung châu Âu-kố cho tơdroăng pơloăng mơnúa ki ôh tá xê iâ. Ki rơhêng vâ tối, ai 95% kơxô̆ kloăng kơphế ki châ pêt mơjiâng ing lối 650.000 rơpŏng kuăn pơlê, pêi mơjiâng tiô tơlá hmâ, ôh ta hâi ai hồ sơ ki vâ vêh mơnhên tối ƀă tơmeăm kih thuât kơxô̆. Pôa Bạch Thanh Tuấn, Phŏ Kăn hnê ngăn Khu tơrŭm tê mơdró kơphế-Ca cao Việt Nam vêh mơnhên tiah kố: EUDR cho tíu ki tơ’lêi vâ khoh châ tê mơ’no dêi kơphế troh a mâu kong têa tung châu Âu. Maluâ tiah mê, kuăn pơlê kô pá vâ châ tê mơ’no dêi kơphế troh a mâu kong têa ki kố tâng ôh tá rĕng veăng pêi pro tơƀrê khât tung tơdroăng ki mơnhên tơmeăm pêi pêt tung kơpong. Khu mơdró kâ xuân ôh tá chiâng hmôu pơ pêi pro dêi xêh tâng ôh tá ai tơdroăng veăng pêi pro dêi kuăn pơlê ki pêi pêt kế tơmeăm.

“Kơjo tŏng gum mơjiâng môi tơdroăng ki mơnhên, tơdrăng khât, ngăn tiô kơ kơlo ki hên lơ iâ, ngăn tiô kơ tơdroăng ki pâ thế ki pin hiăng vêh mơnhên tăng ing lâi. Drêng pin hiăng châ mơnhên xiâm rêi ing mâu ngế ki pêi pêt mơjiâng troh a mơngế ki tê mơdró kâ, troh a mâu khu râ kong pơlê, pơlê kong kân ôh tá xê to châ tơleăng, mơnhên mâu tơdroăng pơloăng mơnúa mê ối mơjiâng chiâng túa tơrŭm cheăng kâ tiô kơ hnoăng tơrŭm ing khu râ pêi chiâk pêi deăng troh a râ Chin phuh”.

Drêng ai tơdroăng pơkâ thế rĕng thâ pêi pro, pro mơnhên ‘na xiâm rêi ki mơjiâng pêt tơmeăm mê. Việt Nam hiăng ai troăng hơlâ prôk ki ‘nâi rơnáu dêi xêh. Khế 12 hơnăm 2024, Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng ƀă mơnhông thôn pơlê, nôkố cho Khu xiâm ngăn ‘na chiâk deăng ƀă Hyôh kong prâi, tơrŭm cheăng rơtế ƀă IDH ƀă mâu khu mơdró kâ ki kân môi tiah JDE Peet’s, hiăng mơjiâng kơpong ki pêt kơphế ƀă pêt kong a Dak Lak ƀă Lâm Đồng. Roh apoăng, Việt Nam ai môi kơpong cheăng ‘na kih thuât kơxô̆ vâ vêh mơnhên xiâm rêi dêi chiâk deăng ki pêi pêt kơphế troh a tơrêm rơpŏng kuăn pơlê, ƀă tơdroăng ki tŭm têk ‘na pơkâ cheăng mê, pêi pro tiô luât tơnêi tíu ƀă hâi khế ki pêt mơjiâng kế tơmeăm.        

Hneăng ki pơkâ pêi pro tơdroăng kố ăm hlo hiăng châ tơƀrê khât a mâu tíu môi tiah Krông Năng, Ea HLeo ƀă Čư̆ Mgar, kong pơlê Dak Lak, Di Linh, kong pơlê Lâm Đồng. Troh nôkố, Dak Lak hiăng ai lối 25.000 ngế kuăn pơlê a 8 to cheăm, bêng ki veăng pêi pro ƀă rak ngăn tơniăn túa ki pêt pêt kơphế, tơtro tiô tơdroăng ki mơdât tơ’nhiê kong ƀă hía kong tiô pơkâ dêi Khu tơrŭm châu Âu. Tâi tâng tơnêi chiâk deăng mê hiăng a tŭm tơdroăng ƀă châ vêh mơnhên ai dâng 27.000ha, mơni kô châ xo dâng 90.000 tâ̆n kloăng kơphế. Jâ Nguyễn Thị Tâm, kuăn pơlê ki veăng pêi pêt tơdroăng tơkêa bro hiăng vêh mơnhên xiâm rêi tơmeăm pêt tung chiâk deăng dêi kong pơlê Dak Lak, ai tối ăm pin ‘nâi tiah kố:

“Ngin hiăng ai châ ai tơdroăng ki tŏng gum mơhno tíu ki pêt mơjiâng tơmeăm, chêh tối nhên hâi khế, rơnó, hơnăm ki pêi pêt, hnê tối ‘na túa cheăng ki xúa phôn ki rơkê ƀă tơmeăm ki vâ mơ’no tê mê. Apoăng xuân ối kho, la klêi kơ’nâi drêng hiăng plĕng, mê vâi krâ-nhŏng o ngăn kố cho hnoăng cheăng pêi kal athế pêi mơjiâng kế tơmeăm ki châ tê mơ’no tơniăn”.

Maluâ tiah mê, tơdroăng ki po rơdâ túa cheăng ki mơnhên xiâm rêi kế tơmeăm pêt, tơtro tiô tơdroăng pơkâ dêi EUDR troh tung lâp tơnêi têa ƀă xuân ối hên tơdroăng ki pơloăng mơnúa. Ki hên, kuăn pơlê ta hâi teăm hmâ ƀă tơdroăng ki chêh ‘măn tung măng, ta hâi ‘nâi nhên ki kơnâ dêi tơdroăng ki mơnhên tơmeăm khoăng ki hiăng chêh mê. Hên khu tơrŭm pêi cheăng xuân ối pêi pro tiô troăng hơlâ tiô khôi hmâ, ta hâi teăm rơkê khât ‘na tơdroăng ki mơ’no cheăng ƀă ‘na kih thuât. Jâ Cầm Thị Mòn, Kăn pơkuâ ngăn khu pêi cheăng tơrŭm kơphế Ara-Tay coffee, kong pơlê Sơn La ai tối tiah kố:

“Vâi krâ-nhŏng o ta hâi chói hmâ chêh tối mâu tơdroăng ki mơdâ pêi pêt kế tơmeăm, malối pêi pêt tiô khôi hmâ nah. Tâng vâ khoh châ chiâng pêi pro tơdroăng kố pói tơngah khu kăn pơkuâ hnê ngăn tŏng gum ăm vâi krâ-nhŏng o túa pro hlá mơ-éa vâ mơnhên hlá mơ-éa ‘na kơphế ki pêt mơjiâng dêi kuăn pơlê xua mê, khoh châ ‘nâi nhên tíu ki pêt mơjiâng, tŏng gum ăm mâu rơpŏng kuăn pơlê ing apoăng hlối. Tâng lôi tơná vâi krâ-nhŏng o pêi pêt mơjiâng xêh mê ga pá ó khât”.

Pôa Đỗ Ngọc Sỹ - Kăn hnê ngăn tơdroăng cheăng kơpong châu Á-Thái Bình Dương dêi JDE Peet’s vêh mơnhên tối: EUDR ôh ta xê to tíu ki vâ séa mơnhên ngăn má mơ’nui, mê cho hnoăng mơnhên ki apoăng tung hên tơdroăng pơkâ thế rế hiá rế krá kâk tơniăn ing mâu kong têa ki tơrŭm tê mơdró tung lâp plâi tơnêi. Tung hneăng ki tơ’noăng nếo kố, mơngế ki ƀlêi chiâng mê cho mâu ngế ki hbrâ rơnáu ahdrối má môi, rak vế, pêi pro rĕng má môi. Ƀă thâ rĕng troh dâng lâi, rĕng ti lâi, ki hên cho xúa kuăn pơlê ki pêi chiâk pêi deăng dêi mâu rơpŏng hngêi:

“Nôkố, ôh tá xê EUDR xếo, ôh tá xê ‘na túa ki pêi pêt mơjiâng tơmeăm xếo mê châu Âu dế pơkal âi hên tơdroăng ki ê nếo-mâu tơdroăng ki ‘na tăng cheăng kâ-rêh ối, ôh tá xúa mơngế cheăng cho vâi hdrêng, tơdroăng ki rak vế ngăn têa krúa ƀă mâu tơdroăng ‘na kong-ƀă ki kal khât akố cho tơdroăng ôh tá lôi môi khu pơkuâ cheăng ki lâi châ pêi pro mê cho ki xiâm kuăn pơlê tơdjuôm ivá cheăng ki kân”.

Tung tơdroăng pơkâ ki tơtro má môi tung lâp plâi tơnêi, mâu rơpŏng pêi chiâk pêi deăng ki ku kŭn ôh tá xê to mâu rơpŏng ki kal dêi kơvâ kơphế Việt Nam, mê cho ki xiâm “troăng hơlâ ki po troăng” vâ prôk troh a kơvâ tơmeăm khoăng ki tơdrăng khât, krá tơniăn ƀă pôu râng hnoăng cheăng. Drêng klêi kơ’nâi châ tŏng gum tro ƀă bê tŭm, kuăn pơlê ôh tá xê to mơngế ki pêi cheăng mê ối cho mâu ngế ki xiâm vâ mơjiâng mâu hnoăng cheăng, kế tơmeăm ki kal, kơnâ. Drêng ai tơdroăng ki tơrŭm mơdró kâ ƀă EUDR, ki xiâm cho ing mâu ngế ki pêi chiâk pêi deăng ƀă kơpong ki pêt tơmeăm kô po troăng prôk ki nếo ăm kơvâ kơphế Việt Nam tung la ngiâ.