Ƀok L.V.Đ (67 sơnăm) tơ̆ xăh Ea Rôk, apŭng Ea Súp đei khăm hơlen akhan đei jĭ lao đơ̆ng rŏng đei set hơlen tơ̆ Hnam pơgang jĭ Tơsoh Đắk Lắk. Adrol kơ ‘nŏh, ƀok hiĕn hơnơ̆ng, đei lơ đak khoak, hơnơ̆ng ngeh jĭ hơdrap, hơnơ̆k hmă kơna ƀok năm răt pơgang huch kơdih. Mă lei đunh bơih ưh kơ đei klăih, ƀôh jĭ nhen roi dêh hlŏh dơ̆ng, kơplăh âu ƀok ‘nao năm tơ̆ Hnam pơgang Đa khoa tơring Tây Nguyên vă khăm. Đơ̆ng rŏng kơ iŏk khăm, jâu ƀok Đ jĭ lao kơna đe ƀak si chơ ƀok năm tơ̆ Hnam pơgang Tơsoh Đắk Lắk.

Ƀok L.V.Đ tơroi: “Xa têt đang ‘nŏh inh hiĕn hơnơ̆ng, hơnơ̆ng hơnơ̆k hơdrap kơna năm tơ̆ anih tĕch pơgang chăt răt pơgang huch kơdih. Hơmet hơnơ̆ng mă jĭ ưh kơ đei klăih, đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh năm tơ̆ hnam pơgang tơring khăm ‘nŏh gơ̆h băt đei jĭ lao tơsoh, klơm.”

Nhen thoi ƀok L.V.Đ mơ̆n, mŏ H’M Byă tơ̆ xăh Nam Ka, apŭng Lak kŭm đei khei ‘năr chă răt pơgang huch kơdih mưh hiĕn, tŭl nuih, dui jơhngâm mơmat. Đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh, ƀôh hơkâu jur kĭ hrĕnh, sŏng xa ưh kơ ‘lơ̆ng, rơmơ̆n rơmo kơna mŏ M. Năm tơ̆ Hnam pơgang jĭ Tơsoh Đắk Lắk vă khăm. Đơ̆ng rŏng kơ set hơlen dôm tơdrong kăl, mŏ M băt đei jĭ lao tơsoh. Truh dang ei, đơ̆ng rŏng vă jê̆ 1 khei hơmet, jơhngâm pran mŏ M roi ‘lơ̆ng, sŏng xa lŭ, tep hiôk, ưh pă gan hien bơih. 

Mŏ H’ M Byă tơroi: “Tơ̆ hnam blŭng a ‘nŏh hiĕn tŏ sĕt đĕch, kơplăh dŏh jĭ oei da ƀiơ̆, hiĕn khor, roi đunh ‘nŏh hiĕn đei đak khoak. Roi đunh hiĕn lĕch đak khoak roi lơ. Inh năm khăm tơ̆ anih jang pơgang kơdih ‘nŏh đe khan jĭ phế quản. Huch pơgang ưh kơ trŏ kơna jĭ roi dêh, yuh, ƀât lăp tŏ, ƀât lăp tơngiet. Đơ̆ng rŏng kơ ‘nŏh unh hnam chơ inh năm tơ̆ hnam pơgang, kơ plăh dŏh inh pă băt kiơ bơih jơ̆ng ti hơmren, iung ưh kơ kĕ.”

Dang ei Khoa jĭ Lao tơsoh, lao lơn pơgang, lao HIV – Hnam pơgang jĭ Tơsoh Đắk Lắk oeh hơmet ăn 18 ‘nu bơngai jĭ lao ăl, lao lơn pơgang. Dôm bơngai âu năm tơ̆ hnam pơgang ƀât jĭ đĭ dêh ngăl bơih păng ƀôh tôch rơmơ̆n nhen: dui jơhngâm pơmat tat, hiĕn hơnơ̆ng, lơ đak khoak, tŭl kơ tơh, jur kĭ, yuh, sŏng xa ưh kơ lŭ, ưh kơ ‘lơ̆ng, athei hơmet đunh khei ‘năr.

Kiơ̆ ƀak si CKI Nông Thị Điểm – Kơdră vei lăng Khoa jĭ lao tơsoh, lao lơ pơgang, lao HIV, Hnam pơgang jĭ Tơsŏh Đắk Lắk, tơdrong đa ƀôh mưh jĭ lao ‘nŏh hiĕn hơnơ̆ng (ƀât lăp hiĕn lĕch pham hloi), đak khoak lơ, ưh lŭ sŏng xa, lap, yuh tơ̆ kơsơ̆ hơnơ̆ng lơ̆m 2 giĕng, jur kĭ ưh băt yoa kiơ, …Mă lei, dôm tơdrong ‘nâu vă lei lăi hăm dôm tơdrong jĭ hơnơ̆k hơdrap, jĭ tơ̆ trong dui jơhngâm nai nhen: jĭ phế quản, jĭ tơsoh… kơna lơ bơngai đa hơvơ̆l, lăng pơhơi ưh đei năm khăm tơ̆ hnam pơgang chuyên khoa. Gô truh jĭ dêh bơih, dăh mă huch pơgang đunh bơih mă ưh kơ klăih ‘nŏh đe ‘nao năm khăm, kơplăh âu jĭ đĭ dêh ‘năi bơih.

Ƀak si CKI Nông Thị Điểm ăn tơbăt: “Pơrang jĭ lao pơm pơrăm lơ anih lơ̆m hơkâu jăn, lơ̆m noh đei tơsoh. Lao tơsoh đei 80-85%. Tơpŏh mă lơ ‘nŏh kiơ̆ trong dui jơhngâm. Bơngai jĭ lao tam mă băt jĭ, ưh đei hơmet gô pơm tơpŏh jĭ tơ̆ bơngai nai kiơ̆ đơ̆ng đak hai tơprăh, đak khoak mưh chă pơma nuh dăh mă ngôi hơdai. Tơdăh ưh băt jĭ hrôih, mưh jĭ ăl ‘nŏh jing đei lôch răm. Tơdăh băt jĭ hrôih păng hơmet tơtom, trŏ tơdrong jĭ, trŏ pơgang jĭ gô klăih ‘lơ̆ng hloi.”

Vă tang găn jĭ lao tơpŏh lơ̆m tơpôl, bơngai jĭ lao athei gom muh măt mă ưh ‘nŏh pĕng ƀơ̆r mưh hiĕn, kơseh, sŏh đak khoak, ngôi pơma nuh hăm bơngai nai, ôp ti hăm sơƀŏng mă hơnơ̆ng, sơ̆k khăn kơmŭng, hơkok, hơdŭ dăh mă dôm tơmam yoa ƀơm truh bơngai jĭ lao tơ̆ tŏ lơ̆m rim năr; bơngai tam mă jĭ lao, kăl loi hăm đe hơioh athei ƀet vắc xin tang găn jĭ BCG. Bơngai tơƀâp, ngôi hơdai hăm bơngai jĭ lao athei năm tơ̆ hnam pơgang vă khăm hơmet tơtom tơdăh đei jĭ. Hăm dôm bơngai jĭ hơyô đak sĭk, hơkĕ hơkong, bơngai jĭ HIV/AIDS, bơngai et hât, bơngai tơƀâp, ngôi hơdai hăm bơngai jĭ đunh… tôch ƀônh tơpŏh jĭ lao, yoa thoi noh, athei hơnơ̆ng năm khăm hơlen jơhngâm pran vă gơ̆h băt hrôih jĭ. Rim bơngai athei chă trong pơm hơtŏk jơhngâm pran kiơ̆ đơ̆ng sŏng xa mă tôm tơmam, pơtâp hơkâu jăn hơnơ̆ng, choh jang lăp ai păng pơdơ̆h ngôi mă lăp. Mưh ƀôh kơdih kâu dăh mă bơngai jŭm dăr nhen vă đei jĭ ‘nŏh: hiĕn, lĕch đak khoak hơnơ̆ng lơ̆m 2 giĕng, sŏng xa ưh lŭ, lap, jur kĭ ưh băt yoa kiơ…, athei jăh năm tơ̆ hnam pơgang chuyên khoa lao vă khăm hơlen păng hơmet tơtom. Mưh hơmet, ưh gơ̆h lao đon hơmet pơlôh pơlônh, athei yoa trŏ, tôm pơgang kiơ̆ nơ̆r ƀak si yoa hơmet tam mă klăih mă kuă hơmet dơ̆ng ‘nŏh sư pơm ăn jĭ lao jing jĭ lao lơn pơgang, hơmet đơ̆ng rŏng kơnh roi mơmat hlŏh dơ̆ng.

Vă hlôh hơdăh hloh găh dôm tơdrong đei jĭ krê hơmơt kŭm nhen dôm trong tang găn jĭ hiĕn hiang (lao) đei yua, grŭp chih kơtơ̆ng ang hlôi đei jơ pơma dơnuh hơdăh hloh hăm ƀak si CKI Nông Thị Điểm Kơdră Khoa lao tơsoh, lao lơn pơgang, lao HIV - Hnam pơgang hơmet jĭ Tơsoh Đắk Lắk.

-Ƀak si ăi, dôm bơngai hơyơ ƀônh kơ đei jĭ lao?

Ƀai si  Nông Thị Điểm: Dôm bơngai đa đei jĭ lao mă mônh ‘noh jĭ bơngai đei jĭ HIV, bơngai ưh kơ pran jăng, bơngai hơkĕ hơkong, bơngai đei dôm tơdrong jĭ hơmet ưh kơ klăih, pơtih gia nhen hơyô đak sĭk, huêt ap tŏk, jĭ tơsoh kơchĭl hơmet ưh kơ klăih, jĭ plei lĕn, bơngai yua dôm pơgang pơm tơ jur tơdrong pran nhen corticoid hơmet jĭ ung thư, dôm pơgang hơmet jĭ ung thư, bơngai hơnơ̆ng ngôi tơ jê̆ hăm bơngai đei jĭ, pơtih gia nhen bơngai jang pơgang hơnơ̆ng ngôi tơ jê̆ hăm bơngai jĭ lao.

-Mưh lei ƀak si ăi, jĭ lao tơdăh ưh kơ jăh hơmet hrôih ‘noh đei dôm tơdrong jĭ krê hơmơt kiơ lei?

Ƀak si Nông Thị Điểm: Tơdăh bơngai jĭ lao ưh kơ đei hơmet ‘lơ̆ng ‘noh gô đei tơdrong jĭ nhen jĭ tơ̆ tơsoh, pơ ‘ngeh tơsoh, hơnhăk truh dui jơhngơ̆m mơ mat, hiĕn lĕch pham, pơchŭng, ƀơm pơrang tơ̆ pham, păng jing jĭ lao tôch kơ dêh. Mưh tơplih jing lao jĭ dêh bơih ‘noh tơdrong hơmet ưh pă đei klăih. Dang ei tơ̆ Khoa tŏk bŏk hơmet ăn kơ 18 ‘nu bơngai jĭ, lơ̆m noh đei 4 ‘nu tŏk bŏk dui jơhngơ̆m hăm oxi. Bơngai jĭ găh lơ năm tơ̆ hnam pơgang klui, ƀơ̆t jĭ dêh bơih. Mă lei, đơ̆ng rŏng kơ hơmet ‘noh oei đei ƀôh ‘lơ̆ng yua kơ bơngai jĭ pơm kiơ̆ trong hơmet đơ̆ng ƀak si tơlĕch ăn. Oei bơngai jĭ hơyơ ưh kơ pơm kiơ̆ hơmet gô hơnhăk truh đei ƀôh jĭ hiĕn lĕch pham, kŭm gô lơn pơgang yua kơ pơgang lao ‘noh pơgang kơloăi 1, tơdăh ưh kơ pơm kiơ̆ hơmet ‘lơ̆ng pơm ăn lơn pơgang lao kơloăi 1.

-Mưh lei pơm liơ vă kơ băt kơdih kâu đei jĭ lao păng trong tang găn veh ver kơ jĭ lao thoi yơ hă ƀai si?

Ƀak si Nông Thị Điểm: Vă lăng băt kơdih kâu đei jĭ lao, mă mônh ‘noh, hiĕn, đei khoak, mă 2 ‘noh hiĕn lĕch  pham, hiĕn pơdui đunh đơ̆ng 2 truh 3 giĕng, jĭ kơtơh, dui jơhngơ̆m mơmat, sŏng sa ưh kơ lŭ, hơkĕ jur kĭ, yuh tơ̆ kơ sơ̆, lĕch đak pơuh tơ̆ kơ măng, pơm hơlen lăng đak khoak. Tơdăh ƀôh đei jĭ lao tơsoh ‘noh ƀak si gô pơtho tơƀôh ăn kơ bơngai jĭ găh tơdrong đei yua păng pơrăm hơdrol kơ hơmet, hơdai hăm pơtho tơƀôh trong sŏng sa, trong yua pơgang ăn bơngai jĭ. ‘Ngoăih kơ pơtho tơƀôh ăn bơngai jĭ, ƀak si oei pơtho tơƀôh ăn bơngai ŭnh hnam bơngai jĭ yua kơ tơdrong hơmet jĭ lao ưh kơ sĭ lăp hơdrô̆ ƀak si đĕch mă kăl kơ tơdrong jang hơdai đơ̆ng bơngai ŭnh hnam bơngai jĭ. Yua pơgang lao ‘noh yua 1 ‘măng 1 năr, tơdăh ƀak si ưh kơ pơtho tơƀôh ‘lơ̆ng ăn kơ bơngai jĭ ‘noh bơngai jĭ gô hŭt hơmet yua kơ pơgang lao yua lơ̆m 6 khei. Ƀơ̆t lăp đei bơngai jĭ lao lơn pơgang hơmet đunh pơdui đunh trong hơmet 9 khei, 18 khei dăh mă 24 khei. Mă lei gơnang đơ̆ng đei bơngai jang pơgang tơgŭm, bơngai jĭ pơm kiơ̆ hơmet ‘noh gô đei jơnei ‘lơ̆ng. Nhen sơnăm 2024, Khoa vei lăng 27 ‘nu bơngai jĭ ‘noh 18 ‘nu hơmet ‘lơ̆ng ngăl.

Bơngai jĭ lao kăl kơ sŏng sa tôm kơchơ̆t bek ‘lơ̆ng, sŏng sa ƀlep jơ, ưh kơ gơh ĕnh. Lơ bơngai jĭ hli kơ bek ưh kơ pơ̆n sŏng sa, mă lei ƀak si pơtho akhan athei sŏng sa ‘mơ̆i mă đei jơhngơ̆m pran. Tơdăh ưh kơ sŏng sa gô rơmơ̆n, jĭ roi dêh, hơkâu gô ưh kơ kĕ tơ jră plơ̆ tơdrong jĭ. Kơna trong sŏng sa ‘noh gĭt kăl hloh. ‘Nĕ kơ et tơdrô hơlăk, ƀier, et hơ̆t. Tơdăh huch hơlăk ƀier, et hơ̆t mă mônh bơngai jĭ gô hiơt kơ huch pơgang ƀlep jơ. Mă 2 mưh tơdrô hơlăk ƀier mơ̆t lơ̆m hơkâu gô ƀơm ưh kơ ‘lơ̆ng truh klơm, plei lĕn. Et hơ̆t kŭm thoi ĕi mơ̆n. Tơdăh đei pơđĭ hơlăk, ƀier păng et hơ̆t gô ƀônh kơ pơm ăn jĭ klơm. Oei et hơ̆t ‘noh gô mơ̆t tơ̆ tơsoh, yua kơ tơsoh hlôi đei ưh kơ ‘lơ̆ng đơ̆ng hơdrol, đĭ ưh pă đei pran dang ei oei et hơ̆t gô pơm ăn jĭ dêh hloh dơ̆ng. Athei pơtâp hơkâu hơmơ̆ng. Tơdăh đei jĭ lao tơsoh athei pơtâp tơiung ming tơdrong pran. Mưh chă ƀôh jĭ lao athei hơmet tơtom vă găn lê̆ tơdrong tơpoh. Mưh ngôi tơ jê̆ hăm bơngai jĭ lao athei gom muh măt. Hơbăn ao athei sơ̆k tơ̆ tŏ. ‘Nĕ kơ soh khoak kư̆ kă...

-Lei ah bơnê kơ ih ƀak si hơ!