Menek tabiak song prong tagok di xã Thái An, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, meng sit ong Ma Khải Sò hu kak kajap song khèn Mông meng ong nội song ame di drei . Meng umo 15 thun ong thau yuk  dom ragu camereip  dalam kadha khèn gốc bo tuk bac khèn thei jeng bac tapa kadha ni. Ong Sò khan lac, dom thun tuk ong ngak urang jakar Mặt trận, ame di ong Sò jeng lac sa nghệ nhân yuk hèn biak gheih di palei, bhian caik tuk vak pato anek likei di drei yuk song tamia khèn Mông piah khik veik suan yava di urang Mông. Tal tuk padeih hưu ong daok caik rilo tuk vak piah roh duah ka khèn Mông, pasam  yuk jeng kadha khèn. Urak ni ong bhian nao yuk  dalam tuk  Lễ tết, ndam metai, ndam likhah song hu Sở ilamu daa nao pato  khèn ka rai rah ranaih umo.         

      Tui  ong Sò, dom dalikan di ANEK menuac, di langik tasik jeng hu khan meng sap khèn njom tame dalam hatai menuac sia. Dalam ndam metai, khèn hu mong lac janih dong ka urang daok duik ndom tagok hatung hatian di drei ngan song urang metai. Dom harei lễ tết, rija roya prong di mik va Mông, sap khèn jeng lac panuac anit ranam meng baoh hatai di dom urang likei bangsa  Mông.  Asar di khèn Mông nan yau habar? Kayua halei khèn Mông kak kajap song hu makna prong yau nan ngan song mik va bangsa  Mông? Ong Ma Khải Sò brei thau: “ Dalikan khan lac hu 7 adei saai yuk khlei biak gheih, tuk amaik ame metai, yaok urang dok sa labik yuk haiy cok ka amaik ame, ndam metai oh hu thei iek glang. Mboh yau nan, 7 adei saai ginum gauk, patom 7 nding kreim jeng sa piah sa urang yuk  ieu lac khèn. Dalam tuk vak nan hu sa urang dalam 7 adei saai metai , yau nan ye khèn Mông tok daok hu pagam meng 6 nding kreim  atah panak karei di gauk dreih yau 6 adei saai. Boh khèn tabiak rai meng nan.

Urang Mông takre yuk khèn, takre tamia  khèn song pang sap khèn, kayua khèn brei mboh sajarah dak rai di sa bangsa, brei mboh tình mẫu tử, brei thau bruk anit ranam di adei saai song jalan ngak menuac di bangsa Mông. Meda lac kayua yau nan bo thun ni yaom lac yam tapa umo  89 thun, ong Ma Khải Sò jeng dok sahaneng tal bruk khik suan yava di bangsa tapa sap khèn,  ong tuk halei jeng cong khin pato veik dom kadha khèn gheih ka rai rah ranaih umo, piah khik ramik ilamu bangsa drei. Ong Sò brei thau, bac yuk khèn song tamia  khèn biak kan, brei kham merat song brei hu hatai takre.

 “ Hulin ndom song Jabat ilamu  peih sa mbang ginum biai ka khèn Mông, bruk hagait njauk  ye patoveik, bruk hagait suan ye klak nao. Hulin pato  4-5 tal, hu dom urang bahrau thau jnuk bài gốc ye nao yuk khèn ye, yuk oh njauk, pato veik biak kan. Khèn biak kan, khin khik ramik brei hu mbang ginum biai song daa dom urang prong thun mai hu mbaok. Thun bloh, peih harei pataom ilamu Khèn

Mông di  Hà Giang, min oh hu thei công nhận  Khèn lac inem krung phi vật thể. Urak ni, hulin umo prong ye, rai ranaih umo ngak yau habar piah khik ramik , patagok hu ilamu, adat cambat tanarakun di mik va Mông drei. Njauk Jum pataom gauk jang meng jak jeng hu ”.

 Langiu di  20 urang ranaih umo di palei  hu ong pato yuk  song tamia khèn, ong Ma Khải Sò dok hu mbaok dirilo tal pato khèn di dom puk palei dalam tỉnh, ngan song labaih 100 urang bac. Ong jeng pato, pasram ka dom  thí sinh lambaok ka tỉnh Hà Giang nao pakacah dalam harei patom ilamu bangsa Mông pakat negar meng bloh. Tal Urak ni, hu biak rilo urang thau yuk  song tamia khèn naih gheih tuk hu ong pato . Saai Vàng Sào Hùng, dok di xã Thanh Vân, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, sa anek saih di  ong Sò brei thau: “ Lac sa urang ranaih umo hulin biak takre khèn di bangsa drei. Lin hu ong Ma Khải Sò pato yuk  khèn, hulin biak takre. Lin bac megru abih kadha khèn piah khik ramik dom kadha  khèn ni, kayua dom kadha khèn ni biak prong glong ngan song mik va Mông song nyu hu pandar  meng jaman ni tapa jaman deih. Hulin biak thau dar phol ong  Sò hu ba abih hatung hatai di drei pato veik ka hulin”.

  Dom kadha  khèn Mông song panuac doh lai la-an njom tame hatai menuac. Tuk bui sambai atau tuk mebuk hatai urang Mông jeng ba khèn tabiak yuk. Sap khèn bingi pang nan daok yava dane grauk ceik glai tuk hu dom urang anek di bhap bini  Mông yau nghệ nhân Ma Khải Sò tuk halei jeng cong khin khik ramik veik ilamu bangsa./.