Oh yau adat “cap pasang” tui  chế độ mẫu hệ  di rilo bangsa takik daok di Tây Nguyên, ngan song urang Xơđăng, tuk tal umo trưởng thành, urang likei, urang kamei jeng hu quyền nao ‘kuhria duik’’ atau ‘’ kuhria pasang’’. Urang likei, urang kamei anit gauk, amaik ame 2 gah oh thách cưới trak  bo tok ba tabiak dom pandap panda yau bruk giao kèo, brei mboh hatai anit ranam gauk di 2 urang. Hadei di tuk likhah, rể mai sang duik atau dâu mai sang pasang lac bruk oh bắt buộc bo iek tui bruk di dua gah sang. Abih di nyu nan lac, dalam tuk vak thử thách  dahlau di tuk likhah, meyah sa dalam 2 urang ngak suan hukum likhah caga ye njauk  palei  tong  phạt biak trak. Nhat Lisa- urang vak di rayo sap ndom VN dok di Tây Nguyên hu kadha vak “Likah caga dalam meyut meyau di urang Xơđăng’’. Daa mik va song tong abih gauk tui pang. 

Ngan song urang Xơđăng, urang likei, urang kumei tal umo prong  (labaih 18 thun) hu  quyền duah thau gauk. Meyah   “njauk hatai”, urang khan ka amai ame thau lac urang ranam gauk, brei ka gauk hatai anit, caong amaik ame dong duah ‘ong maha , ‘muk maha’ .  

Tui điều kiện di yaok boh sang, bo urang likei hu  quyền ‘kuhria duik” atau urang kamei   hu quyền ‘kuhria pasang’’ . Amuk Y Yêm, dok di palei  Deak Lơ Leang Hai, xã Ea Uy, huyện Krông Păch (tỉnh Dak Lak) brei thau:‘’Tui adat cambat  Xơđăng khol hulin nyu karei jang dom bangsa karei, bruk yam tal likhah caga lac likei kumei samu gauk, meda ndom lac song hệ. Tui  khả năng, điều kiện,  sang kamei atausang likei nao kuhria jeng hu. .

Tui ong A I Hat, daok di palei Kon Wang, xã Ea Yiêng, huyện Krông Păch (tỉnh Dak Lak), adat likhah di urang Xơđăng oh hu tính mẫu hệ atau phụ hệ, oh trak damak ka bruk thách cưới. Kayua yau nan ye, tok hu likei kumei ranam gauk lac meade jeng duik jeng pasang hu, yaom lac sang kaya meda atau kan kathaot. Ong A I Hat lac  :‘’Tui adat cambat Xơđăng khol hulin meng kan mai oh hu thách cưới, yau lac sang kamei thách sang likei drei kubau, drei limo, gaok mai oh thách cưới blah khan  choàng, chiêng ché, gaok glah.. tong abih jeng oh hu thách cưới. Adat cambat di bangsa khol hulin karei jang adat cambat di dom bangsa karei karei. Bruk prong nan lac 2 urang ranam gauk, hu hatai anit gauk nan ye urang khan ka amaik ame 2 gah thau, tuk amaik ame njauk hatai ye ngak ndam kuhria song ndam likhah ka 2  anek ’’.

Harei đính hôn , sang likei ba pandap panda mai sang kamei, atau talap veik. Dom janih pandap bhian di nyu lac sa drei menuh, sa ghè alak , sa boh kapak, sa mbaik to, sa blah khan bac, song  2 boh kon meng ban . Sang kamei (atau sang likei) taduan pandap song jeng lac taduan bruk likhah anek kamei ka sang likei, atau likhah anek likei ka sang kamei. Meng harei ndam kuhria, urang likei song kamei nan iek gauk yau duik pasang oh ka likhah. Amaik ame 2 gah ieu gauk lac ong parui, muk parui. Adat cambat dalam ndam kuhria, ong A I Hat brei thau , urang  Xơđăng iek prong tình cảm, nan ye pandap panda jeng biak mbuan:

          Hadei di harei đính hôn, yaom lac 2 gah iek gauk lac parui, urang likei song anai kumei hu mong lac duik pasang oh ka likhah, min urang oh hu adat yam tapa bruk likei kumei. Dalam tuk vak meng harei đính hôn mbiah tal harei likhah, tui điều kiện di yaok boh sang, dalam sa atau dom bilan min oh tapa sa thun. Ni lac tuk vak thử thách prong abih ka 2 haduik pasang Xơ-đăng anak tal: urang brei khik rup drei hacih saat, oh ngak dom bruk hagait jhak, suan adat cambat di palei. Ong A Djoa, daok di palei 3, xã Tân Cảnh, huyện Đăk Tô (tỉnh Kon Tum)  brei thau: Meyah  sa dalam 2 urang ngak suan dahlau di tuk likhah , palei meda tong  phạt biak trak. Ong A Djoa brei thau: ‘’Dom adat meng ndam kuhria tal ndam likhah ye brei ngak tui adat palei. Tui adat cambat Xơđăng khol hulin , likei kamei dam dara oh ka likhah bo ndih daok haong gauk, hu anek dahlau di tuk likhah ye taha palei pateok 2 urang nan tabiak truh palei, chap padang sang sit di langiu palei song dok di labik nan. Tuk halei urang ngak ginup abih bruk tong phạt di palei yau  paling Yàng meng drei pabui, drei menuh … ye urang meng hu adat tame palei ’’.

Bruk catang di adat hukum meda patrun hu bruk dam dara dalam dom puk palei  urang  Xơđăng ndih daok haong gauk dahlau di tuk likhah, khik hu thuần phong mỹ tục, khik hu siam mekre  pren yava ndik tapui ka urang amaik song anek bhik harei hadei .

Bruk ngak likhah ka 2 urang ranaih umo, 2 boh sang hu ginum biai palih ruah harei peih ngak song gauk di sang bhap bini. Tui  muk  Y Yêm, di palei  Deak Lơ Leang Hai, xã Ea Uy, huyện Krông Păch (tỉnh Dak Lak), ndam likhah lac tuk bui sambai di tong abih gauk gar song bhap bini palei Xơ-đăng. Bruk njuak nyai di bangsa Xơ-đăng nan lac, dahlau di ndam likhah, sang likei sang kumei hu ginum gauk ka rai di yaok boh sang , yau lac umo thun, pren yava amaik ame, điều kiện kinh tế…  Gah halei kan kandah jang, ye duik pasang ranaih umo hadei di tuk likhah bloh mai dok sang nan dahlau (labaih 2 tal 3 thun piah dong pren ngak bruk  ka sang yam tapa dom kan kandah anak meta, tani tanat rai duik. Hadei di nan, 2 duik pasang salih tapa daok sang gah daih. Daok yau nan, tuk hu ginup điều kiện, 2 duik  pasang Meng tabiak dok karei .

Urak ni, di dom puk palei di urang Xơđăng dok di Tây Nguyên, adat likhah caga jeng dok hu makna nhân văn biak dalam, paglong hatai siam di anek menuac, rik dong ngak jeng sa boh sang khang kajap dalam talei rohim kak kajap  song jum pataom di dom gauk gar but pajaih song bhap bini./.

Nhat Lisa