Bingun kamei
Urang Cam meng kan naih jioy ka bruk duah mạch aia, yaom lac hu daok pak halei, di kreh tasik atau di bhum taneh cuah, di bhum trung du atau di bhum taneran, ye urang Cam jeng duah hu mạch aia taba. Min hagait lac bí quyết duah tabiak mạch aia oh tuk halei thu hadei di yaok rituh, gaok mai yaok ribau thun yau nan? Jeng daok lac bí ẩn! Bí ẩn yau asal pagam kiak di bimon Cam.
Tok thau, rilo rai rah urang Cam jeng daok pambuak pagam haong thaik binguk dom baoh bingun vuông. Pagap ka bingun vuông Cam daok talaik harei ini lac di Palei Cuah Patih daok iew lac palei Thành Tín di xã Phước Hải, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận.
Di labik “palei klak” palei Thành Tín hu dua baoh bingun hình vuông Cam: Bingun likei daok gah Pai, bingun kamei gah Timur atah di gauk jaik pluh yam. Ini hu mong yau bingun vuông Cam saong daok hu khik ramik siam abih urak ini di Ninh Thuận.
Langiu mbaok gah Barak, klau mbaok daok veik hu pacang meng kayau tui hình vuông, glaong atah mbaok taneh ngang hatian urang prong. Bingun dalam jaik dua mét, daning hu ngak meng kiak Cam biak karei, đáy hu lót meng janih kayau lim khang chắc pacang hu glut jaleih. Aia meng mbon cuah glaong di gah Meraong palei tui mạch nduac trun bingun luac thun oh thu. Tuk bingun bak aia ye aia haok tabiak pabah bingun daok gah Barak, nduac trun danao prong yau kavei padang caik ba brei aia pruh luac thun ka 30 mẫu hamu.
Dalam tuk aia bingun Cam di dom labik karei jangaih, ye pak ini aia hu sambo màu aia brah kayua mạch aia nduac tapa mbon cuah prong gah Meraong palei.
Aia bingun hu parabha jeng klau công dụng cambaih laih: aia meng akaok halau piah menyum, hadei di nan lac aia pandar piah menei gei, puac abih nan lac aia pandar ka limo kubao menyum saong pruh ka hamu apuh. Meng kan dahlau, aia binun likei pandar ka bruk ngak yang, bingun kamei pandar ka bruk sinh hoạt, daok urak ini tuk bhap bani pandar aia phông-ten ye aia di dua baoh bingun ini tok caik pandar ka bruk menei gei di dom baoh sang jaik taphia nan. Saong gam ba aia brei ka hamu.
Ninh Thuận nan lac bhum taneh thun lagu abih dalam negar. Tuk gaok tua riya pandiak bhang dui atah, bhap bani tagok caik Cabbang daok gah Meraong palei jaik pluh mbaik cây số ngak yang, ba-yar ơn ka langik tasik taneh riya saong kakuh likau hu hajan. Likau hajan ka bhum palei kayua nan ye, aia menyum saong aia sinh hoạt oh kurang hu, kayua mikva pak ini hu bingun vuông Cam.
Sa dalikan pambuak pagam tapak tal truyền thuyết ndom ka bingun Cam. Nan lac dalikan anit ranam bak tính nhân văn di dua ayut mayau Cam Ahier saong Cam Awar. Jaman vương quốc Champa meng kan diah, bruk lakhah karei agama njauk pakauk biak catang. Oh patuah, urang likei Bà-ni saong urang kamei Bà-la-môn gilac laik tame bruk lakhah cuang kandah ini. Thau hu bruk nan, amaik ame urang kamei nan duah jalan pakauk, min dua urang ini jeng mai haong gauk. Urang kamei njauk baoh sang saong gauk gar taong poh biak pandik pandua saong melau tachauk. Blaoh di nan, tuk thau urang kamei nan oh pasiam hu, amaik ame gauk gar tiek anai nan tabiak truh palei. Anai kamei nan nao tame glai ram. Urang likei nao duah urang kamei. Anai kumei nan hia luac 7 harei 7 melam tal abih aia meta ye metai. Ndam tang urang kamei, amaik ame di urang kamei nan oh mong tal jao abih ka urang likei Bà-ni ngak abih. Urang likei paneh kadha daoh ndom ka bruk anit ranam gauk saong pandik pandua di dua urang. Dalam harei cuh urang kamei nan, urang likei parah kadha daoh nan nao tal bhap bani hu mbaok di nan blaoh padhau tame apui metai tui urang kamei nan.
Kadha daoh Bini - Cam daok hu khik veik mbiah tal harei ini. Urang Cam ndom lac mai meng aia meta di dua urang ini nyu njaom tame mbon cuah, blaoh cuah patih halang piah nduac trun dua baoh bingun ini. Dalam tuk rai rah Cam daok hu bruk neh rabha agama ye aia dalam bingun diah oh thu hu. Atau ndom tui jalan karei, nan aia meta di dua urang karei agama ranam gauk oh tuk halei padeih nduac hu. Dalikan drut droi nan hu ngak jeng cảm hứng ka aruah nhạc sĩ Đàng Năng Quạ paneh tabiak kadha daoh “Bhum adei” daneiy angan, bo urang Cam thei thei jeng thau tal.
“Mai rawơng palei adei wơy xa-ai…
Ia tanưh ghul, adei đwa dơng caik cang
Mưnhum baik xa-ai, ka mat tung hatai…
Khik ramik asal ilamo bangsa, meng lavik mai khaol drei tok pataom tame bimon kalan, min gilac klaak van dom inem mek sit sot min biak jaik tapa haong rai diuk bhian harei, bo bingun yao klak nan lac pagap yau nan./.
Urang lang: Jasi – 3/11
Viết bình luận