Meng kan, di Hà Giang, urang La Chí hu padang puk palei di 2 xã Bản Phùng saong Bản Díu di huyện Hoàng Su Phì. Piah lagaih ka bruk pala drak, mikva padang sang daok jaik laok hamu di sang drei. Meng taneh riya bhum ceik glaong biar, piah lagaih ka bruk pala drak, nao mai, mikva padang sang daok jeng lagaih tui, gam ngak tui sang tuan saong sang kli meng gluh. Sang tuan piah ngak labik  daok. Sang kli gluh lac labik tahaneh huak, caik pandap panda. Sang tual saong sang kli gluh tauk sa tabung sang atau tabung sang biar jang sang tuan hasit. Tui sa-ai Vương Xuân Khiên, bruk padang sang yau nan daok kayua taneh riya langik tasik di Hoàng Su Phì.

 Sang di mikva tok hu sa takai nyal  caik dalam sang gluh nao tagok sang tuan. Pabah mbang gah anak sang tuan lac pabah mbang praong di sang, daok pabah mbang karei lac pabah mbang sit. Sa-ai Vương Xuân Khiên brei thau: Kayua padang sang di kreh mblang hamu, 4 gah lac ia, độ ẩm rilo yau nan ye ngak sang brei hu pabah mbang praong gah Pai, piah taduan hu rilo pandiak ia harei.”

 Urang La Chí biak caik hatai sangka tal bruk pakajap sang danaok. Yaom lac ceik glaong biar yau halei, mikva brei kuac taneh ka nyu sumu piah ngak nền sang. Jalan tathuak ia vin taom dar sang piah tuk hu hajan trun ia samar tathuak oh njom tame takai sang. Yau nan ye, dom baoh sang meteh sang tuan, meteh sang gluh meng dang kajap hu suai lavik di Hoàng Su Phì yaok pluh thun.

Bruk praong di abih tuk padang ngak sang, lac palih ruah kayau ngak gheng sang.Urang La Chí palih ruah dom phun kayau siam, tram dalam ia labaih 2 thun dahlau di tuk padang sang piah gheng sang hu kajap. Hadei di tuk caga ginup kayau patau pandap ngak sang, urang La Chí meng palih ruah taneh padang sang. Bhian brei palih ruah taneh ngak sang jiak hamu, jiak halau ia. Urang La Chí dar 4 got gheng di 4 kieng taneh padang sang. Taphia 4 gheng, po sang brei kuac 4 lubang sit, dalm lubang buh tame 2 atau 4 asar padai blaoh pakhuah panyin tagok, likau yang taneh chraong daong.

 Urang sahaneng lac, meyah page harei hadei, dom asar padai daok tamo nan lac taneh siam, meyah gaok anek hagait mbang lahik atau salih labik ye taneh nan oh hu thei daong. Ong Trần Chí Nhân, bangsa La Chí daok di Hoàng Su Phì langyah lac: Ngak yau nan piah thau gah di baoh sang, kayua Hoàng Su Phì lac labik mbuan glut jaleih  nan ye piah hu salamat dalam tuk ngak sang, palih taneh nan makna biak praong.”

 Mikva bhian ngak sang di bilan hè langik pandiak. Yau nan min, urang plaik njiak ngak sang di bilan 7 saka ia bulan, Kayua bilan 7 lac Tết Ku cù tê praong abih di urang La Chí. Tukvak ini urang  padeih padei piah paling da-a kakuh mukkei.

 Hadei di tuk kua taneh sumu, gheng saong ne sang hu ngak blaoh, po sang palih ruah harei siam piah padang gheng sang. Dalam harei padang sang  bo oh ka sumu tauk tabung, ye melam nan brei hu urang taha ndih dalam sang birau. Urang La Chi brei cuh pui saong lang ciw ndih ala nền sang. Apui khuah luac melam, oh padam, piah pateok but bhong khamot klak tame sang. Urang La Chi sahaneng lac birau padang sang tagok, muk kei oh ka tame sang yau nan ye khin khik bruk ginreih ka baoh sang.

Sang padang blaoh blai, po sang da-a urang mai ngak yang likau po taneh  chraong daong, panduan ba kapan kakuh muk kei meng sang amaik ame tame sang birau. Dalam sang di bhap bini La Chí, sang tuan saong sang gluh brei hu ging pui, min yaok baoh ging hu makna karei di nyu. Mikva sahaneng lac, sang tuan oh lac labik daok, labik mbang huak, bo daok lac labik ginreih, pambuak haong ging praong. Ging apui di sang tuan brei hu apui khuah meriak bhong lauc 12 harei gam, hu yau nan meng hu patuah.  Apui hu ba tame sang birau njauk brei mek meng sang  amaik ame pajeng yau brei mboh bruk klak rabah, patoa veik ka gauk.

Adat ngak sang di urang La Chi  hu khik ramik meng rai ini tapa radiah ngan saong ilamu siam gheih karei di bangsa./

Độc đáo cách dựng nhà ở của đồng bào La Chí

             Người La Chí là một trong những dân tộc đầu tiên ở Hoàng Su Phì (Hà Giang) biết canh tác lúa nước trên các thửa ruộng bậc thang. Đặc biệt, người La Chí thường sống quần cư trên những sườn núi, gần chân ruộng của gia đình nên họ có tư duy khá độc đáo trong việc xây dựng nhà ở để thích nghi với địa bàn sinh sống có độ dốc lớn.

Từ xa xưa, tại Hà Giang, người La Chí đã lập làng, lập xóm ở 2 xã Bản Phùng và Bản Díu của huyện Hoàng Su Phì. Để thuận tiện cho việc canh tác, đồng bào dựng nhà ở gần mảnh ruộng của gia đình. Với địa thế, địa hình đó, nhằm thuận lợi cho sản xuất, sinh hoạt, bà con chọn lối kiến trúc nhà ở cũng rất đặc trưng, kết hợp giữa nhà sàn và nhà đất trình tường. Phần nhà sàn là nơi để ở. Phần nhà đất được bố trí ở đầu hồi nhà sàn, là nơi nấu nướng, để đồ đạc. Nhà sàn và nhà đất có thể chung một mái hoặc mái nhà đất thấp hơn mái nhà sàn một chút. Theo anh Vương Xuân Khiên, kiểu kiến trúc này còn xuất phát từ điều kiện khí hậu ở Hoàng Su Phì.

Nhà của đồng bào chỉ có 1 cầu thang đặt trong nhà đất dẫn lên đầu hồi nhà sàn. Cửa phía trước nhà sàn là cửa chính của ngôi nhà, còn cửa ở đầu hồi là cửa phụ. Anh Vương Xuân Khiên cho biết: “Do dựng nhà ở giữa ruộng, 4 bề là nước, độ ẩm cao nên các ngôi nhà đều có cửa chính quay về hướng Tây, hướng có thể đón được nhiều ánh sáng nhất”.

Người La Chí rất chú ý đến việc gia cố nền nhà. Dù sườn núi có độ dốc thế nào, người dân cũng san đất thật bằng phẳng để làm nền nhà. Hệ thống thoát nước được bố trí xung quanh nhà để nước mưa tràn xuống không thấm vào nền nhà. Vì thế, những ngôi nhà nửa nhà sàn, nửa nhà đất mới tồn tại và bền vững ở Hoàng Su Phì hàng chục năm.

Quan trọng nhất khi dựng nhà, là chọn gỗ làm cột. Đồng bào La Chí chọn những cây gỗ tốt, ngâm nước khoảng 2 năm trước khi dựng nhà để cột nhà được bền chắc. Sau khi chuẩn bị đầy đủ nguyên vật liệu, người La Chí mới chọn đất làm nhà. Đó thường là mảnh đất ở gần ruộng, gần nguồn nước. Người La Chí chôn 4 cái cọc ở 4 góc của nền nhà tương lai. Cạnh 4 cái cọc, chủ nhà đào 4 cái lỗ nhỏ, trong lỗ đặt 2 hay 4 hạt thóc rồi úp bát lên, khấn thổ công phù hộ.

Họ quan niệm, nếu sáng hôm sau, các hạt thóc còn nguyên tức là mảnh đất lành, còn nếu bị con gì ăn mất hoặc thay đổi vị trí tức là thổ công không phù hộ. Ông Trần Chí Nhân, dân tộc La Chí ở Hoàng Su Phì giải thích: “Làm như thế để xác định hướng nhà, bởi Hoàng Su Phì là khu vực tương đối dễ sạt lở nên yếu tố an toàn trong quá trình chọn hướng, chọn đất làm nhà rất quan trọng”.

Bà con thường làm nhà vào mùa hè khi tiết trời nắng ráo. Tuy nhiên, họ tránh làm nhà vào tháng 7 âm lịch. Bởi tháng 7 là Tết Ku cù tê-Tết lớn nhất của người La Chí. Thời gian này người ta nghỉ ngơi để cúng tổ tiên.

Sau khi san nền, cột kèo được đục đẽo xong, chủ nhà sẽ chọn ngày tốt để dựng cột. Trong ngày dựng nhà mà chưa kịp lợp mái, thì đêm hôm đó phải có người già ra ngủ ở nhà mới. Người La Chí sẽ đốt lửa và trải chiếu ngủ ngay dưới nền nhà. Đống lửa phải cháy cả đêm, không được tắt, để tránh tà ma làm vấy bẩn ngôi nhà. Người La Chí nghĩ khi nhà mới dựng lên, tổ tiên chưa vào ở nhà đó nên họ muốn giữ gìn sự thiêng liêng cho ngôi nhà.

Nhà dựng xong xuôi, chủ nhà sẽ mời thầy cúng làm lễ cầu thổ công phù hộ, di dời bàn thờ từ nhà bố mẹ đẻ về nhà mới. Trong ngôi nhà của đồng bào La Chí, cả phần nhà sàn và nhà đất đều có bếp lửa, nhưng mỗi bếp lại có công dụng riêng. Bởi đồng bào quan niệm rằng, nhà sàn không chỉ là nơi sinh hoạt, ăn ở của gia đình, mà đó còn là không gian thiêng, gắn với bếp chính. Bếp lửa trên nhà sàn phải đỏ hồng trong suốt 12 ngày liên tục, có như vậy mới may mắn. Lửa thắp trên nhà mới phải được lấy từ nhà bố mẹ đẻ như một sự chia sẻ, kế thừa.

Phong tục làm nhà ở được người La Chí gìn giữ từ thế hệ này sang thế hệ khác với một sắc màu đặc sắc trên tấm thảm văn hóa của dân tộc./.